Төпкилде

Тюпкильды
	Ауыл
	Тюпкильды; башҡ. Төпкилде
Ил	Рәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан Республикаһы
Муниципаль район	Туймазы
Ауыл биләмәһе	Сәйрән ауыл Советы
Координаталар	54°34′11″ с. ш. 54°14′08″ в. д.HGЯO
Халҡы	↗209 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452765
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 251 845 004
ОКТМО коды	80 651 445 106
ГКГН номеры	0520110
	Тюпкильды

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Төпкилде (мәғәнәләр).

Төпкилде (рус. Тюпкильды) — Башҡортостан Республикаһының Туймазы районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына халыҡ һаны 204 кеше була^[2]. Сәйрән ауыл Советы составына инә. Почта индексы — 452765, ОКАТО коды — 80251845004.

Тарихы

Хәҙерге Туймазы районы составына ингән бөтә Ҡаңлы тораҡ пункттары Үрмәкәй түбәһенә ҡараған. Нөгөш йылғаһы эргәһендәге 6 ауыл 12-се башҡорт кантонының 17-се тирмәһен тәшкил итә. Бөтә тораҡ пункттарының да йәшәүселәре — ерһеҙ башҡорттар, улар ҡаңлылар тарафынан керҙәштәр хоҡуғында ҡабул ителгәндәр.

Ауылдарҙың тәүгеһе Төпкилде тип атала. Уны тәүге телгә алыу ҡаңлы-аҫабалар ерһеҙ башҡорттарҙы бында индергәс, 1714 йылға ҡарай. Ауыл тарихын халыҡ ошолай хәтерләй: «Туймазы районының Төпкилде ауылы ултырған тирәгә 1650-се йылдарҙа Бөрйән районы урмандарын ярып аҡҡан Нөгөш йылғаһы буйында тыуып үҫкән Арыҫланбәк исемле башҡорт барып төпләнә. Уны был яҡтағы ер-һыуҙарға хужа булып, нәҫеле менән төпләнеп ҡалһын тип, атаһы күсереп ултырта. Ул нигеҙ һалған ауыл уның исеме менән Арыҫланбәк тип атала, ә ауылы янынан ағып ятҡан йылғаға тыуған яҡ иҫтәлеге итеп Нөгөш тип исем ҡуша. Ә үҙенең улы тыуып ҙурайғас, уға яҡында Төпкилде утары һалып бирә. Бөгөнгө башҡорт ауылы Төпкилде Арыҫланбәк мырҙа улының исеме менән аталған („Ағиҙел“ журналындағы „Собханғол, Арыҫланбәк, Бикмәт“ исемле мәҡәлә. Авторы Мир Мөхәмәтйәнов (йылы яҡынса 1986))»

Ауылдың үҫешен түбәндәге мәғлүмәттәр буйынса күҙәтеп була:

Йылдар	башҡорттар	типтәрҙәр
1795	180/22*	4
1816	284/26	10
1834	386	12
1859	609/68
1870	632/98
1895	978/160
1905	1110/117
1920	1114/232

Знаменателдә ихаталар һаны күрһәтелгән.

Шуны ла билдәләп китергә кәрәк: 1859 йылда бөтә халыҡты керҙәштәр тип атағандар, был ысынбарлыҡҡа тап килә, 1870 йылда — башҡорттар, башҡа йылдарҙа — типтәрҙәр тип атағандар. Эш шунда: XVIII быуаттың 30-сы йылдарында ҡаңлыларҙың керҙәштәре булып киткән башҡорттар буласаҡ Троицк өйәҙенең Айлы улусынан сыҡҡандар (улустар 1781—1782 йылдарҙа барлыҡҡа килгәндәр).

Шулай итеп, Төпкилде ауылы халҡы — элекке аҫаба-әйлеләр.

1843 йылда 386 башҡортҡа 272 бот ужым һәм 1744 бот ярауай иген, 48 бот картуф ултыртыла^[3].

Хәҙерге осор

Ауылда башҡорттар йәшәй (2002). Дөйөм ҡеүәте — 2,2 МВт булған ел электр станцияһы эшләй. Фельдшер-акушерлыҡ пункты бар^[4].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	1114
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	818
1959 йыл 15 ғинуар	463
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	204
2002 йыл 9 октябрь	193
2010 йыл 14 октябрь	209

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002) мәғлүмәте буйынса күпселек башҡорттар (87 %)^[5].

Географик урыны

Ауыл Нөгөш йылғаһы буйында, Һамар—Өфө—Силәбе автомобиль юлында урынлашҡан. Яҡында Рәсәйҙә иң эре ел электростанцияларының береһе — ЕЭС Төпкилде урынлашҡан^[6]^[7].

Алыҫлығы:^[8]

Район үҙәгенә тиклем (Туймазы): 43 км
Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Сәйрән): 12 км
Яҡындағы тимер юл станцияһы (Ҡандра): 12 км.

Урамдары

Урам исеме^[9]:

Баҙар урамы (рус. улица Базарная)
Автозаправкалау станцияһы биләмәһе (рус. территория Автозаправочная станция №35)
Йылға урамы (рус. улица Речная)
Баҡса урамы (рус. улица Садовая)
Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
Шоссе урамы (рус. улица Шоссейная)

Билдәле шәхестәре

Муса Сиражи (1.02.1939—14.09.2019), шағир, журналист. 1961 йылдан СССР-ҙың Журналистар, 1971 йылдан — Яҙыусылар союзы ағзаһы. Рәсәй Федерацияһының (2002) һәм Башҡорт АССР‑ының (1989) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Фәтих Кәрим исемендәге премия лауреаты (2003).
Сәлихов Азат Әҡсән улы (20.07.1949), ғалим-йылылыҡ энергетикаһы инженеры, хужалыҡ эшмәкәре. 1998—2001 йылдарҙа «Башкирэнерго» йәмғиәтенең генераль директоры. Техник фәндәр кандидаты (1999). Рәсәй Федерацияһы Берҙәм энергетика системаһының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1999), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (1995) һәм Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1999)^[10].

Иҫкәрмәләр

↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
↑ Башҡортостан Республикаһының райондары буйынса белешмә китабы 2016 йыл 4 март архивланған.
↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 257. — ISBN 978-5-295-04683-4.
↑ Төпкилде // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
↑ Тюпкильдинские ветряки 2017 йыл 21 февраль архивланған.
↑ «Зелёная» энергия. Проблемы резервных источников электроснабжения
↑ Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник / Сост. Р. Ф. Хабиров. — Уфа: Белая Река, 2007. — 416 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-5-87691-038-7.
↑ «Налог Белешмәһе» системаһында Төпкилде ауылы
↑ Башҡорт энциклопедияһы — Сәлихов Азат Әҡсән улы 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 19 июль 2019)

Әҙәбиәт

Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 14 сентябрь 2019)
Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 14 сентябрь 2019)