Mələklər prototip insan olan Adəmlə görüşürlər. Təkəbbürlə başını çevirən İblisin inkarçı reaksiyasını az da olsa paylaşırlar. Əlyazmasından rəsm Fəridəddin Əttarın Məntiq əl-Tayr (Quşların Konfransı). İran, Şiraz, 899/1494.
İblis[1] — göylərdən qovulmuş və Allahın düşməninə çevrilmiş, dindarları düz yoldan azdıran dindarları düz yoldan azdıran mələk yada cin adıdır. Xristianlardakı satananın sinonimidir. İblisin əsl adı Haris, Halis və ya Həris olmuşdur. İblis isə şeytanın balalarının və köməkçilərinin adıdır. İblis, Allahın yaratdığı ilk insana — Adəmə təzim etmək barədə Onun əmrindən çıxmışdır. Buna görə də o, göylərdən
qovulmuş və cəhənnəm əzabına düçar edilmişdir. Lakin iblis Allahdan cəzalandırılması üçün Məhşər (Qiyamət) gününədək möhlət istəmiş və and içmişdir ki, Yer üzərində insanları yollarından azdıracaq.
Qurani-Kərimdə səksən səkkiz yerdə şeytan (on biri iblis olmaqla) kəliməsi keçir.
Həqiqətən, Şeytan sizin düşməninizdir, onu (özünüzə) düşmən tutun. O özünə uyanları cəhənnəm əhli olmağa çağırır .[2]
Şeytan sizi yoxsulluqla qorxudaraq alçaq işlərə sövq edər, Allah isə (əksinə) sizə bağışlanmaq və bərəkət və’dəsi verər. Allah (mərhəməti ilə) genişdir, (hər şeyi) biləndir.[3]
Ehtiyatlı olun ki, dünya həyatı sizi aldatmasın. Şeytan sizi Allaha arxayın edib (Allah Öz bəndələrinə mehribandır, onların hamısını bağışlayacaq, günahlarından keçəcək deyə) tovlamasın![4]
"Ey Adəm övladları! Şeytan sizin ata-ananızı Cənnətdən çıxardıb ayıb yerlərini özlərinə göstərmək üçün libaslarını soyundurduğu kimi, sizi də aldatmasın. O və onun dəstəsi sizi, onları görmədiyiniz yerdən görürlər. Həqiqətən, Biz şeytanları iman gətirməyənlərin dostları etdik."[5]
Ey Adəm övladı! Məgər Mən sizdən əhd almadımmı ki, Şeytana ibadət etməyin, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir və (sizə buyurmadımmı ki) Mənə ibadət edin, doğru yol budur?![6]
Digər dinlərdə
İslamda və yəhudilikdə şeytan Allaha düşmənçilikdə rəqib olan, lakin mövqe baxımından Allaha tabe olan, hətta Allahın hakimiyyəti altında olan varlıq və ya qüvvə kimi başa düşülür.
Xristian ənənəsində isə bəzən zərdüşti dualist anlayışına yaxınlaşaraq, dünyanı idarə edən xeyir və şər qüvvələr, paralel işıq və qaranlıq dünyalar kimi Tanrıya bərabər olan bir güc kimi zühur edirdi.[7] Bu fikir İblisin Allahın lütfündən düşməsi haqqında xristian ideyasını əsaslandıran Avqustinə gedib çıxır. Şeytan o zaman Yer üzündə öz Padşahlığını yaradacaqdı ki, orada o, hər şeyin üzərində hökmranlıq edir. Bu fikir manixeyizmdən qaynaqlanır və monoteist mənşəli deyil.[8]
Yəhudilik, Xristianlıq və İslam dinlərində şeytan haqqında olan təsvirlərin bəzi cəhətlərdə oxşarlıqlar, bəzi cəhətlərdə isə böyük fərqlər olduğu görülür. Kitabi-Müqəddəs ənənəsində hətta "demonologiya" iblisi öyrənən bir elm sahəsi kimi meydana çıxmışdır. Bu başlıq altında şeytan anlayışının tərifi, növləri, formaları, adları və xüsusiyyətləri kimi mövzular təhlil edilmişdir.
Əhdi-Ətiqdə şeytan haqqında məlumatlar məhduddur. O, daima Allahın nəzarətində olan və onun iradəsini yerinə yetirən bir alət mövqeyindədir.[9]
O, cin və ya pis varlıq kimi görünmür. O, yaradılış baxımından bir mələkdir, mələklər aləminin bir hissəsidir və dərəcə baxımından mələklər arasında ən yüksək səviyyədədir.[10] Beləliklə, o, Allahın prokuroru kimi Allaha xidmətdə işləyir. O, insanları günaha sövq edir və sonra onları günahlandırır.[11]
İblis İslam ədəbiyyatının əksəriyyətində yalnız ittihamçı mələk olsa da, xristianlıqla müqayisə oluna bilən mütləq şər ideyası var. Bu pisliyə Əhrimən deyilir. Lakin əksər müsəlman müəlliflər tövhidlə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün belə bir varlığın mövcudluğunu inkar edirlər.[12] Bəzi müsəlman yazıçıları (sələfilik və mötəzillik) İblisin əslində xristianlıq və zərdüştilik kimi bir cin olduğuna inanırlar.
Şeytanın adları
Müqəddəs Kitabda Şeytanın bir çox fərqli adla çağırıldığı bilinir. İlk növbədə Lucifer haqqında danışmaq olar. Bu ad Əhdi-Ətiqdə yalnız bir dəfə, Əhdi-Cədiddə isə heç vaxt rast gəlinmir. Lucifer Günəş və Aydan sonra səmada ən parlaq obyekt olan Veneradan daha parlaq deməkdir.[13] "Yeşaya" 14/12–15-də Lüsifer təkəbbür və Allah olmaq istəyinə görə cənnətdən qovulmuş "səhər oğlu" adlı bir mələkdir.[10]
↑Иблис // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. IV ҹилд: Елдәҝәз—Итабира. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1980. С. 353.
_meet_Adam.png)
