Ümmi İsa

Ümmi İsa
Doğum tarixi	XIV əsr
İxtisası	şair
Fəaliyyəti	şair

Ümmi İsa — Azərbaycan türkcəsində yazılmış ilk əsərlərdən biri olan, türk dilli ədəbiyyatda ilk "Mehri və Vəfa" hekayəsinin müəllifi. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə Ümmi İsa Azərbaycan türkcəsində yazmış ilk şairdir.

Həyatı

Təzkirələrdə adına və doğum tarixinə rastlanmayan şairin yaşadığı dönəm haqqında ədəbiyyatşünaslıqda fikirlər müxtəlifdir. Şairin adının İsa olduğunu biz yalnız öz əsərindən öyrənirik:^[1]

Ümma, İsa, necə bir bu qeyli-qal,

Dilə haqdan kim, qılasan ittisal.

Təəssüf ki, başqa heç bir mənbədə bu şairin nə adına, nə də haqqında məlumata təsadüf edilmir. Ona görə də onun yaşadığı tarixi dövr haqqında fikir söyləmək mümkün deyil. Bununla belə, professor Yaqub Babayevə görə əsərin pоetik linqvistikası, dil xüsusiyyətləri, leksik məziyyətləri və üslubi sistemi bütünlüklə XIII–XIV yüzilliklərdəki ana dilli epik sənət nümunələrini xatırladır. Babayev "Ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü və epik şeirin inkişafı (XIII–XIV əsrlər)" adlı kitabında yazır:^[2]

XIII-XIV əsrlər ana dilli abidələrimizdə olduğu kimi burada da ismin hal şəkilçiləri tam sabitləşməmişdir və biri digərinin yerində işlənir, felin zaman şəkilçiləri bol-bol bir-birini əvəz edir, şəxs şəkilçilərinin arxaik formaları sıx-sıx işlənir. Doğrudur, bu xüsusiyyətə sonrakı dövrdə yaranmış ana dilli əsərlərimizdə də rast gəlirik. Lakin sonrakı əsrlər üçün deyilən əlamət xeyli azalır, sabitləşmə nəzərə çarpacaq dərəcədə güclənir, adı çəkilən qrammatik əlamətlər daha çox normativ xarakter alır, öz daimi yerini tutmağa meyllənir. XIII–XIV yüzilliklərdə isə bu qrammatik əlamətlərdə daha çox sərbəstlik, işlənmə tezliyinin bolluğu, kəmiyyət artıqlığı müşahidə olunur. Bu mənada Mehri və Vəfa- dan məhz XIII–XIV yüzilliklərin qoxusu gəlir.

Türk ədəbiyyatşünas alimlərdən Amil Çələbioğlu "Türk Ədəbiyyatında Məsnəvi (XV əsrə qədər)" adlı kitabında Ümmi İsadan XIV əsr şairi bəhs edir. O yazır ki, şair əsərini hicri 774-cü ildə (1372–73) tamamladığını məsnəvisinin sonundakı qoşmada açıq şəkildə bildirir. Ona görə də şairin də bu illərdə yaşadığı təxmin edilir:^[3]

Yedi yüz yetmiş dört yılıdur tamam

Olmışıdı rəsuldan sonra vəssalam

İşbu kitabı tamam eylədim

Nəzmilə şərhin cihana söylədüm.

Bir digər türk ədəbiyyat tarixçisi və yazıçı Agah Sırrı Ləvənd isə şairin XV əsrdə yaşayıb, yaradıcılıqla məşğul olduğunu qeyd edir. Məsnəvisinin sonunda "Ümmi İsa necə bir bu qeyli-qal" misrasında özündən təvazökarlıqla bəhs etdiyinə və məsnəvi dilinin sadəliyinə əsaslanaraq şairin kifayət qədər təhsil almadığını söyləmək mümkündür.^[4]

Yaradıcılığı

Ümmi İsanın günümüzə qədər gəlib çatmış yeganə əsəri "Mehri və Vəfa" poemasıdır. Mehri və Vəfa məsnəvisində istifadə olunan dil sadədir. Çox olmasa da, ərəb və fars sözlərindən istifadə olunub. Əsərdə ərəb və fars dillərində bəzi ifadələrə də rast gəlmək olar. Poemanın dilində türk mənşəli sözlərin üstünlük təşkil edir. Əsərin dili o dövrün danışıq dilinə yaxındır. "Kitabi-Dədə Qorqud" və "Dastani-Əhməd Hərami"yə nisbətən "Mehri və Vəfa" poeması daha sadə dildə yazılmışdır və müasir oxucunun anlaya biləcəyi şəkildədir. Poemanın qrammatik vahidləri müasir Azərbaycan dilindən çox az fərqlənir.^[5]

Mövzusu

İki qəhrəmanlı eşq məsnəvilərindən biri olan "Mehri və Vəfa" türk və İran ədəbiyyatında ortaq xüsusiyyətlərə malik olan məsnəvilərdəndir. Mənbəsini İran ədəbiyyatından götürən hekayə klassik məsnəvinin mövzusu kimi aşiqlərin müxtəlif hadisələrdən və maneələrdən sonra bir-biri ilə görüşməsindən bəhs edir. IX Əsrin şairlərindən Arşi Dəhləvi və onun qardaşı Mir Məhəmməd Mömini Arşın "Mehri və Vəfa" adlı şeirləri var. Mir Məhəmmədin "Mehri və Vəfa" əsərinin nüsxəsi, Paris Milli Kitabxanası Supp 1100 nömrəli qeydiyyatdadır. Arşi "Mehriü Vəfa"nı Həzəc bəhrində yazıb. Bu məsnəvi 2200 beytdən ibarətdir. Şair iddia edir ki, "Mehri və Vəfa" mövzusunu ilk dəfə o qələmə alıb. Bir digər ədəbiyyatşünas alimlər isə Mehri və Vəfa hekayəsini ilk dəfə XII əsrdə Rəşidi Səmərqəndi tərəfindən yazıldığı fikrini irəli sürüblər. Rəşidinin bu əsərindən romantik mənzumə kimi bilinir. Dövlətşah öz təzkirəsində Rəşidinin Mehri və Vəfa məsnəvisindən "o dastanda həqiqətən sözün haqqını vermişdi" deyə bəhs edir. Sonralar yazılmış fars və türkcə "Mehri və Vəfa" məsnəvilərinin çoxu onun təsiri altında olmuşdur. Türk dilli ədəbiyyatda isə bilinən ilk Mehri və Vəfa məsnəvisini Ümmi İsa qələmə almışdır.^[6]

Nüsxələri

Mehri və Vəfa məsnəvisinin istər yerli istər xarici kitabxanalarda bir çox əlyazma və nəşrləri mövcuddur. Poema Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xətti ilə iki dəfə (2001, 2005-ci illərdə) nəşr edilmişdir. Birinci nəşr Kamandar və Aysel Şəriflilər tərəfindən hazırlanmış, kiril əlifbası ilə nəşr olunmuş, əsərə 2,5 müəllif vərəqi həcmində ön söz yazılmış, sonda çətin sözlərin lüğəti verilmişdir. Əsər "İrşad" İslam Araşdırmaları Mərkəzinin direktoru, professor Rafiq Əliyevin yığcam ön sözü, M. Z. Nağıyev və M. M. Adilovun redaktorluğu ilə çap olunmuş, titul səhifəsində "Ədəbiyyatımızın və dilimizin nadir abidəsi" kimi qiymətləndirilmişdir. İkinci nəşrdə isə məsnəvi latın qrafikalı əlifba ilə çap olunmuş, eyni zamanda mətn ərəb əlifbası ilə də verilmişdir (xəttat M. Əzizov).^[7] Ərəb əlifbası ilə verilən mətndə nüsxə fərqləri müəyyən edilmişdir. Elmi-tənqidi mətni, hazırkı əlifbaya çevirəni, nəşrə hazırlayanı, ön sözün və lüğətin müəllifi Aysel Şərifovadır. Bu çapda ön söz qısadır. Əsərin iki əlyazması qalmışdır. Əsərin bizə gəlib çatan AR MЕA-nın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazmalarının hər iki nüsxəsi XIX əsrdə köçürülmüşdür. Bunlardan biri 1827-ci ildə Məhəmməd Kəminə, digəri 1834-cü ildə tanınmış alim, pedaqoq və kitabşünas Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə tərəfindən köçürülmüşdür. Birinci nüsxə 1490, ikincisi 1574 misradan ibarətdir. Müəlliflər birinci nəşrdə Əbdülqəni Nuxəvinin köçürdüyü əlyazmanı etibarlı saymışlar: "Əbdülqəni Nuxəvi əsərin mətnini hələ gənc yaşlarında köçürməsinə baxmayaraq, köçürdüyü əlyazmanın imla xüsusiyyətlərini saxlamağa çalışmış və onun dilinə və üslubuna müdaxilə etməkdən çəkinmişdir".^[8]

İstinadlar

1. İmanov, 2023. səh. 101
2. Babayev, 2008. səh. 84
3. Çelebioğlu, 1999. səh. 63
4. "ÜMMÎ ÎSÂ". teis.yesevi.edu.tr. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2024-01-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-09.
5. Çapanoğlu, 2014. səh. 5
6. Önder, 2023. səh. 342
7. Adilov, 2009. səh. 58
8. Kazımov, 2008. səh. 165

Mənbə

• Ümmi İsa. Mehri və Vəfa. Nəşrə hazırlayan və ön sözün müəllifi: K. Şərifli. Bakı: "Elm və təhsil" NPM, 2017, 108 s. ISBN 9789952814279
• Şərifova A. K. Ümmi İsanın "Mehri və Vəfa" məsnəvisinin paleoqrafik, orfoqrafik və leksikoloji tədqiqi. Bakı: "Elm və təhsil" NPM, 2012, 250 s.
• Güləhməd İmanov. Türk mətnşünaslığının əsasları (PDF). Ankara: İksad yayınevi. 2023. ISBN 978-625-6955-01-1.
• Gökçenur Çapanoğlu. Ümmî Îsâ, Mihr ü Vefâ (dil incelemesi-metin-gramatikal dizin). Yüksek lisans tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2014. səh. XIV+212.
• Q.Ş.Kazımov. Seçilmiş əsərləri. I. Bakı: Nurlan. 2008.
• Adilov M. M. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı: Elm. 2009. səh. 224.
• Babayev Y. M. XIII-XIV əsrlər ana dilli lirik şeirimizin inkişaf yоlu. Bakı: "Elm və təhsil" NPM. 2009. səh. 256.
• Sevim Yılmaz Önder. Ümmî Îsâ’nın Mihr ü Vefâ mesnevisinde yeniden dirilme motifi ve Hızır. 107. Bakı: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 2023. 341–353.