Ticarət sirri

Ticarət sirri (ing. Trade secret) — müəssisə və ya fərdi sahibkar üçün kommersiya dəyəri olan, ictimaiyyətə məlum olmayan və məxfi saxlanılan informasiya və ya biliklərdir.^[1] Ticarət sirləri biznes üçün rəqabət üstünlüyü təmin edən məlumatları qorumağa yönəlib. Ticarət sirlərə texniki, kommersiya, elmi məlumatlar, istehsal üsulları, formullar, müştəri siyahıları, marketinq strategiyaları və digər kommersiya əhəmiyyətli məlumatlar daxil ola bilər.^[2]

Əsas xüsusiyyətləri

1. Məxfilik — ticarət sirri ictimaiyyətə və ya rəqiblərə məlum olmayan və yalnız məhdud şəxslərin (məsələn, işçilərin və ya strateji tərəfdaşların) bildiyi məlumatlardır. Məlumatın məxfiliyinin qorunması üçün sahibkar xüsusi tədbirlər görməlidir.^[3]
2. Kommersiya dəyəri — ticarət sirri sahibinə kommersiya üstünlüyü verir. Bu, məlumatın dəyərini artıran və onun açıqlandığı təqdirdə sahibinə ziyan gətirə biləcək məxfi biliklərdir.
3. Müvafiq tədbirlərin görülməsi — ticarət sirrini qorumaq üçün sahibkarın məxfi məlumatın açıqlandığı zaman hüquqlarının müdafiəsi üçün hüquqi tədbirlər görməsi tələb olunur. Bu, məxfilik müqavilələri (Non-Disclosure Agreements – NDA) və işçilərə xüsusi təlimatların verilməsi kimi tədbirləri əhatə edir.

Ticarət sirrinə aid olan məlumatlara nümunələr

• İstehsal prosesləri və üsulları — məsələn, Coca-Cola şirkətinin məşhur içki resepti.
• Müştəri və təchizatçı siyahıları — işgüzar əlaqələr və müştəri bazasına dair məlumatlar rəqabət üstünlüyü təmin edir.
• Marketinq strategiyaları — şirkətin gələcək məhsullar, bazar strategiyaları və ya reklam kampaniyaları haqqında məxfi məlumatları.
• Texnoloji və elmi tədqiqatlar — yeni texnologiyalar, elmi nailiyyətlər və inkişaf mərhələsində olan məhsullar barədə məlumat.^[4]

Ticarət sirrinin qorunması

Ticarət sirrinin qorunması üçün aşağıdakı tədbirlər görülə bilər:^[5]

1. Məxfilik müqavilələri (NDA) — şirkət, məxfi məlumatları paylaşdığı şəxslər və ya təşkilatlarla məxfilik müqavilələri bağlaya bilər. Bu müqavilə, məlumatların üçüncü şəxslərə ötürülməsini məhdudlaşdırır.
2. Daxili təhlükəsizlik tədbirləri — ticarət sirrini daşıyan məlumatların yalnız müəyyən işçilərə açıq olması üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirilir. Bu, məlumatların şifrələnməsi, təhlükəsizlik sistemləri və məhdud giriş icazələri vasitəsilə təmin edilir^[6] Still, research shows that changes in trade secrets laws affect business spending on R&D and patents.^[7]
3. Hüquqi müdafiə — ticarət sirrinin qeyri-qanuni açıqlanması və ya oğurlanması halında sahibkar hüquqi müdafiə vasitələrindən istifadə edərək məhkəməyə müraciət edə bilər. Ticarət sirrinin pozulması, müqavilə pozuntusu və ya cinayət hərəkəti kimi dəyərləndirilə bilər.

Ticarət sirri ilə bağlı hüquqi çərçivə

Müəyyən qanunlar bir çox ölkədə ticarət sirrinin qorunması üçün xüsusi qanunlar mövcuddur. Məsələn, ABŞ-da **"Defend Trade Secrets Act" (DTSA)** ticarət sirrinin federal səviyyədə qorunmasını təmin edir. Ümumi hüquq prinsipləri bir çox ölkədə ticarət sirri əqli mülkiyyətin bir hissəsi olaraq, digər əqli mülkiyyət hüquqları kimi qorunur, lakin ticarət sirri hüquqları digər əqli mülkiyyət formalarından fərqlənir, çünki onun qorunması üçün patent və ya müəllif hüququ kimi rəsmi qeydiyyat tələb olunmur.^[8] Beynəlxalq qorunma — ticarət sirri qoruması bəzi beynəlxalq müqavilələr, məsələn Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (WTO) TRIPS Müqaviləsi (Ticarətlə Əlaqədar Əqli Mülkiyyət Hüquqları) ilə də təmin edilir. Bu müqavilə çərçivəsində ticarət sirri beynəlxalq səviyyədə qorunur.^[9]

Ticarət sirri və digər əqli mülkiyyət hüquqları arasındakı fərqlər

• Patentlərdən fərqli olaraq, ticarət sirri gizli saxlanılır və heç bir rəsmiləşdirmə tələb olunmur. Patent alınan zaman isə texnologiya açıq şəkildə sənədləşdirilir, amma müvəqqəti olaraq qorunur.^[10]
• Müəllif hüquqları, yaradıcı əsərləri qoruyur və ümumiyyətlə geniş yayılmış məlumatları əhatə edir. Ticarət sirri isə məxfiliyi qorunan məlumatlara aiddir.
• Əmtəə nişanı bir brendi və ya məhsulu tanıtmaq üçün istifadə olunur, ticarət sirri isə kommersiya məxfiliyini qorumaq üçündür.

Ticarət sirri şirkətlər üçün strateji əhəmiyyət daşıyan məlumatları qorumağa imkan verən hüquqi mexanizmdir. Bu mexanizm şirkətin rəqabət üstünlüyünü təmin edən məxfi bilikləri qoruyur və eyni zamanda bu biliklərin yayılmasının qarşısını alır.

İstinadlar

1. Bagley & Dauchy. The Entrepreneur's Guide to Law and Strategy. Boston, MA: Cengage Learning. 2018. 501–502. ISBN 978-1-285-42849-9.
2. Lin, Thomas C.W. "Executive Trade Secrets". Notre Dame Law Review. 87 (3). 8 October 2013: 911. SSRN 2047462. 5 June 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2020.
3. "WIPO Guide to Trade Secrets and Innovation - Part III: Basics of trade secret protection" (ingilis). 2024-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-27. Text was copied from this source, which is available under a Creative Commons Attribution 4.0 International License Arxiv surəti 16 oktyabr 2017 tarixindən Wayback Machine saytında |website=WIPO Guide to Trade Secrets and Innovation
4. "Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights, Section 7: Protection of Undisclosed Information". World Trade Organization. 21 August 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 January 2018.
5. Krotoski, Mark L. "Common Issues and Challenges in Prosecuting Trade Secret and Economic Espionage Act Cases" (PDF). United States Attorneys' Bulletin. Washington, DC: United States Department of Justice. 57 (5). November 2009: 2–23, at p. 7. 2023-04-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-10-16.
6. Baruch Lev (2001): Intangibles, Management, Measurement and Reporting, with comments by conference participants; Brookings Institution Press, 2001.
7. Png, I. P. L. "Law and Innovation: Evidence from State Trade Secrets Laws". The Review of Economics and Statistics. 99 (1). 2017-03-01: 167–179. doi:10.1162/REST_a_00532. ISSN 0034-6535. 2024-04-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-16.
8. Elbaum, Dan. "Human factors in information-age trade secret protection". Cornell HR Review. 2011. 2012-07-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-18.
9. Png, I. P. L. "Secrecy and Patents: Theory and Evidence from the Uniform Trade Secrets Act". Strategy Science. 2 (3). 2017-09-01: 176–193. doi:10.1287/stsc.2017.0035. ISSN 2333-2050.
10. "Customer Lists as Trade Secrets". The National Law Review. Dykema Gossett PLLC. 2009-12-30. 2012-09-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-04-19.