Myus-Haband

Tarixi Qafqaz Albaniyası əraziləri
Myus-Haband
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Qafqaz Albaniyası Böyük Ermənistan
Bölgə	Arsak
İndiki adı	Xocalı rayonu Şuşa rayonu Xocavənd rayonu Cəbrayıl rayonu
Xəritədə yeri

Myus-Haband — Azərbaycan Respublikası ərazisində olmuş qədim tarixi toponim, Qafqaz Albaniyası^[1] və Böyük Ermənistanın^[2] tərkibində olmuş tarixi Arsak vilayətinin on iki əyalətindən (havar) biri.

Q. Qeybullayev Arsak və Sünik vilayətlərində qeyd edilən Haband toponimini, tarixi mənbələrdə Qafqaz Albaniyası^[3] və Atropatena^[4] ərazisində yaşadıqları qeyd olunana anariaklarla əlaqələndirir.^[5]

Coğrafiyası

Arsak vilayətinin cənubunda yerləşən Myus-Haband havarı, qərbdə Sünik vilayətinin Haband havarı, şimal-qərbdə Sünik vilayətinin Aqaxeçk havarı və Arsak vilayətinin Harçlank havarı, şimal-şərqdə Arsak vilayətinin Muxank havarı, şərqdə Arsak vilayətinin Paçkank havarı, cənubda isə Arsak vilayətinin Sisakan-i-Kotak havarı ilə sərhədlənirdi.

Myus-Haband havarının ərazisindən İşxanaget çayı (müasir adı Quruçay) axırdı.^[2] Sisakan-i-Kotak, Haband və Myus-Haband havarlarının ərazilərinin kəsişdiyi yerdə Dizapayt dağı (müasir adı Ziyarət dağı) və Katarovəng monastırı yerləşirdi.^[2]

Myus-Haband ərazisində yerləşən Amaras monastırı Qafqaz Albaniyasında xristianlığın əsas mərkəzlərindən biri olmaqla, Müqəddəs Qriqorisin məzarı üzərində inşa edilmişdir.^[6] V əsrdə, ehtimal ki, Sasanilərə qarşı Vardan Mamikonyanın rəhbərliyi ilə aparılan üsyan (449-451) zamanı Amaras monastırı dağıdılmışdır.^[7] V əsrin sonlarında Amaras monastırı Qafqaz Albaniyası hökmdarı III Mömin Vaçaqanın sifarişi ilə bərpa edilmişdir.^[7]

Mesrop Maştots Qafqaz Albaniyasında olarkən maarifləndirmə işinə Myus-Haband ərazisindəki Amaras monastırından başlamışdır. Maştotsun Qafqaz Albaniyasında maarifçi fəaliyyətini erməni tarixçisi Leo belə təsvir edir:

Bu marşrutun Şərq ölkəsindən keçən hissəsində biz Aluankın məşhur ziyarətgahı Amarası – Maarifçi Qriqorun nəvəsi şəhid Qriqoris burada dəfn edilmişdir – görürük. Buradan marşrut Dizapayt dağındakı ziyarətgaha gətirdi... Bura cənub son məntəqəsi idi. Dizapaytdan şəfaverən Pantalion ziyarətgahı vasitəsiylə yol qərbə tərəf – Mats-Aran əyalətinin meşəlik monastırlarına tərəf döndü, Maştots və tələbələri buradan fəaliyyətə başladılar.[8]

Orta əsrlərdə Myus-Haband ərazisində Ktiş qalası və Ktişvəng monastırı inşa edilmişdir.

İstinadlar

1. Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран. 1984. 2020-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.

   Вслед за этим он (Вачаган III Благочестивый) повелел жителям Арцаха, страны труднодоступной, находящейся под его властью, оставить обряды идолопоклонства и жертвоприношения, и поклонения скверным идолам.

2. Հակոբյան, Թադևոս. Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն. İrəvan: İrəvan Dövlət Universiteti. 2007. səh. 241-242.
3. Алиев, И. Г. Карабах в древности (Изв. АН Азерб. ССР, серия истории, философии и права, № 3). 1988. səh. 27.
4. Дьяконов, И. М. История Мидии от древнейших времен до конца IV в. до н. э. М.-Л. 1956. səh. 447.
5. Гейбуллаев, Г.А. К ЭТНОГЕНЕЗУ АЗЕРБАЙДЖАНЦЕВ (ИСТОРИКО–ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ). Баку: «Элм». 1991. səh. 127.
6. Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. (источники и литература). М.-Л.: Издание Академии наук СССР. 1959. səh. 197.
7. Мкртчян, 1989. səh. 117
8. Лео - Собрание сочинений, Ереван, 1947, т.2, səh. 152 (erm).

Ədəbiyyat

• Каланкатуаци, Мовсес, История страны Алуанк / Пер. Ш. В. Смбатяна, Ереван: Матенадаран, 1984
• Геюшев, . Р.Б., Амарас-Агоглан, Баку: Элм, 1975
• Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989