Slovak Texnologiya Universitetinin (Bratislava) ərazisində D. İ. Mendeleyevə həsr olunmuş abidə
Dövri qanun — 1869-cu ildə Dmitri Mendeleyev tərəfindən o dövrdə məlum olan kimyəvi elementlərin xassələri və onların atom kütlələrinin qiymətləri müqayisə edilərkən kəşf edilmiş əsas təbiət qanunu.
Dövri qanunun kəşfindən sonra Dmitri Mendeleyev iki il onun tərtibini təkmilləşdirdi və nəhayət, aşağıdakı formada rəsmiləşdirdi (1871):
Elementlərin xassələri və buna görə də onların yaratdığı sadə və mürəkkəb cisimlərin xassələri vaxtaşırı onların atom çəkisindən asılıdır.[1].
Atom fizikası və kvant kimyasının inkişafı ilə Dövri Qanun ciddi nəzəri əsas əldə etdi. C.Rıdberqin (1897), A.Van den Brukun (1913), Q.Mozelinin (1913) klassik əsərləri sayəsində elementin sıra (atom) nömrəsinin fiziki mənası açılmışdır. Daha sonra kimyəvi elementlərin atomlarının nüvələrinin yükləri artdıqca elektron strukturunun dövri dəyişməsi üçün kvant mexaniki modeli yaradılmışdır. Hal-hazırda D. I. Mendeleyevin Dövri Qanunu aşağıdakı formadadır[1]:
Kimyəvi elementlərin xassələri, habelə onların əmələ gətirdiyi sadə maddələrin və birləşmələrin formaları və xassələri vaxtaşırı onların atomlarının nüvələrinin yüklərinin böyüklüyündən asılıdır.
Dövri qanunun digər fundamental qanunlar arasında özəlliyi ondan ibarətdir ki, onun riyazi tənlik şəklində ifadəsi yoxdur. Dövri qanun Kainat üçün universaldır: məşhur rus kimyaçısı N.D.Zelinskinin obrazlı şəkildə qeyd etdiyi kimi, dövri qanun “kainatdakı bütün atomların qarşılıqlı əlaqəsinin kəşfi” idi. Qanunun qrafik (cədvəl) ifadəsi Mendeleyev tərəfindən işlənmiş kimyəvi elementlərin dövri sistemidir. Ümumilikdə dövri sistemin təsvirinin bir neçə yüz[2]variantı (analitik əyrilər, cədvəllər, həndəsi fiqurlar və s.) təklif edilmişdir.
Kimyəvi elementlərin təbii təsnifatı və sistemləşdirilməsi üçün əsasların axtarışı Dövri Qanunun kəşfindən çox əvvəl başlamışdır. Bu sahədə ilk dəfə işləyən təbiət alimlərinin qarşılaşdıqları çətinliklər eksperimental məlumatların olmaması ilə əlaqədar idi: XIX əsrin əvvəllərində məlum kimyəvi elementlərin sayı az idi və atomun qəbul edilən dəyərləri çoxlu elementlərin kütlələri yanlışdır.
Döbereyner triadaları və elementlərin ilk sistemləri
1829-cu ildə alman kimyaçısı İohann Volfqanq Döbereyner elementləri sistemləşdirmək üçün ilk əhəmiyyətli cəhd etdi [3]. O qeyd etdi ki, xassələrinə görə oxşar olan bəzi elementlər üçlü qruplara birləşdirilə bilər və onları üçlük adlandırmışdır:
Təklif olunan Döbereyner üçlüklər qanununun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, triadanın orta elementinin atom kütləsi triadanın iki ekstremal elementinin atom kütlələrinin yarım cəminə (arifmetik orta) yaxındır. Döbereyner triadalarının müəyyən dərəcədə Mendeleyev qruplarının prototipləri olmasına baxmayaraq, bütövlükdə bu fikirlər hələ də çox qeyri-kamildir. Tək bir kalsium, stronsium və barium ailəsində maqneziumun və ya kükürd, selenium və tellur ailəsində oksigenin olmaması oxşar elementlərin aqreqatlarının üçlü ittifaqlara süni şəkildə məhdudlaşdırılmasının nəticəsidir. Bu mənada Döbereynerin oxşar xassələrə malik dörd elementdən ibarət üçlüyü ayıra bilməməsi bu mənada çox göstəricidir. Döbereyner fosfor və arsenin, sürmə və vismutun kimyəvi xassələrində dərin bənzətmələri aydın görürdü, lakin əvvəlcədən triadaların axtarışı ilə məhdudlaşaraq düzgün həll yolu tapa bilmədi. Yarım əsr sonra Lotar Meyer deyəcək ki, Döbereyner bir müddət də olsa özünü triadalarından yayındırsaydı, o, eyni anda bütün bu dörd elementin oxşarlığını dərhal görərdi.
Döbereyner, əlbəttə ki, bütün məlum elementləri üçlüyə bölməyə müvəffəq olmasa da, triadalar qanunu atom kütləsi ilə elementlərin və onların birləşmələrinin xassələri arasında əlaqənin mövcudluğunu açıq şəkildə göstərirdi. Bütün sonrakı sistemləşdirmə cəhdləri elementlərin atom kütlələrinə uyğun düzülməsinə əsaslanırdı.
Doebereynerin fikirlərini başqa bir alman kimyaçısı Leopold Qmelin inkişaf etdirdi və elementlərin xassələri ilə onların atom kütlələri arasındakı əlaqənin triadalardan qat-qat mürəkkəb olduğunu göstərdi. 1843-cü ildə Qmelin kimyəvi cəhətdən oxşar elementlərin birləşdirici (ekvivalent) çəkilərin artan sırası ilə qruplara yerləşdirildiyi bir cədvəl nəşr etdi. Elementlər triadaları, həmçinin tetradları və pentadları (dörd və beş elementdən ibarət qruplar) təşkil edirdi və cədvəldəki elementlərin elektronmənfiliyi yuxarıdan aşağıya doğru tədricən dəyişdi.
Ахметов Н. С. Актуальные вопросы курса неорганической химии. — М.: Просвещение, 1991. — 224 с — ISBN 5-09-002630-0
Дружинин П.А. Загадка «Таблицы Менделеева»: История публикации открытия Д.И. Менделеевым Периодического закона. Москва: Новое Литературное Обозрение. 2019. ISBN978-5-4448-0976-1.
Корольков Д. В. Основы неорганической химии. — М.: Просвещение, 1982. — 271 с.
Менделеев Д. И. Основы химии, т. 2. М.: Госхимиздат, 1947. 389 c.
