Beynəlxalq Fizika Olimpiadası (IPHO — International Physics Olympiad) – ilk dəfə 1967-ci ildə Polşanın Varşava şəhərində keçirilmiş yarış. Olimpiadada hər ölkədən 2 rəhbərin başçılığında 5 şagird iştirak edir. Bununla yanaşı hər ölkə müşahidəçilərlə də təmsil olunur. Olimpiada adətən iyul ayının ortalarında, hər dəfə fərqli bir ölkənin təşkillatçılığı altında keçirilir və ümumi 9–10 günü əhatə edir. Hazırkı prezidenti Prof Rajdeep Singh Rawatdır.
1. Hər komanda yalnız orta məktəb şagirdlərindən ibarət olmaqla 5 nəfərdən artıq olmamalıdır. Universitet tələbələrinin iştirakına icazə verilmir. Hər komandaya 2 rəhbər başçılıq edir.
2. Yarış iki hissədən ibarətdir. Hər bir hissə üçün 1 gün vaxt ayrılır. Birinci gün fizikanın müxtəlif sahələrini əhatə edən 3 nəzəri məsələ, ikinci gün isə 1 vəya 2 təcrübi məsələ təklif olunur. Hər iki hissə üçün 5 saat vaxt ayrılır.
3. Təklif olunan məsələlər şagirdlərə öz ana dillərində verilir və şagirdlər də məsələlərin həllini öz dillərində yazırlar.
4. Şagirdlər imtahandan çıxdıqdan sonra onların yazılarının surətləri çıxarılır, komanda rəhbərlərinə və sual yoxlama komissiyasına (koordinatorlara) verilir. Hər iki tərəf yazıları nəzərdən keçirir, yazılanlar sualların qiymətləndirilməsi cədvəlinə əsasən qiymətləndirir və koordinasiya zamanı bu qiymətləndirmə müzakirə olunur. Tərəflər razı qaldıqda qiymətləndirmə kağızına imzalar ataraq bu prosesi bitirmiş olurlar.
5. Nəzəri məsələlər cəmi 30, təcrübi məsələr 20 bal olmaqla cəmi 50 balla qiymətləndirilir.
6. Ümumi bala görə yarış iştirakçıların 8% -ə qədəri qızıl, 25%-ə qədəri qızıl və gümüş, 50% -ə qədər qızıl, gümüş və bürünc medallarla ,67% -ə qədər həvəsləndirici mükafatlarla mükafatlandırılır. Bundan əlavə ən yaxşı həllə görə, nəzəri və təcrübi imtahanlarda ən yüksək nəticəyə və s. göstəricilərə görə xüsusi mükafatlar verilir.
Beynəlxalq Fizika olimpiadasının proqramı təxminən aşağıdakı kimi olur:
1-ci gün: Komandaların qarşılanması.
2-ci gün: Olimpiadanın rəsmi açılış mərasimi. Mərasim adətən rəsmi və bədii hissədən ibarət olur. Mərasimdən sonra komanda rəhbərləri və təşkilatçılar nəzəri məsələləri müzakirə etmək və öz dillərinə tərcümə etmək üçün toplaşırlar.
3-cü gün: Nəzəri imtahan keçirilir. Günortadan sonra şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və müşahidəçilər üçün ekskursiyalar təşkil olunur.
4-cü gün: Şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və təşkilatçılar təcrübi məsələləri müzakirə etmək və öz dillərinə tərcümə etmək üçün toplaşırlar.
5-ci gün: Təcrübi imtahan keçirilir. Günortadan sonra şagirdlərə müəyyən ekskursiya turları təşkil olunur. Komanda rəhbərləri və müşahidəçilər üçün ekskursiyalar təşkil olunur. Komanda rəhbərləri koordinatorlarla bərabər şagirdlərin yazı işlərini yoxlayırlar.
6-cı gün: Şagirdlər və komanda rəhbərləri üçün müəyyən ekskursiyalar və ya elmi konferanslar təşkil olunur.
7-ci gün: Komanda rəhbərləri koordinatorlarla bərabər şagirdlərin yazı işlərini yoxlayırlar (Moderation).
8-ci gün: Olimpiadanın rəsmi bağlanış mərasimi - medal və mükafatların təqdim edilməsi.
Beynəlxalq olimpiadaların keçirilməsi və istedadlı şagirdlərin üzə çıxarılması ideyası daha əvvəllər də mövcud idi. Beynəlxalq Riyaziyyat Olimpiadası hələ 1959-cu ildən keçirilməyə başlanmışdı. Bu olimpiadanın müvəffəqiyyəti və əldə olunan müsbət nəticələr fizika üzrə də belə bir beynəlxalq olimpiadanın keçirilməsi zərurətini yaratmışdı. Bu səbəblə Polşadan olan professor Czesław Ścisłowski , Çexoslavaikayadan professor Rostislav Kostial və Macarıstanlı professor Rudolf Kunfalvi bu məsələni müzakirə etmiş və ilk Beynəlxalq Olimpiadanın öz ölkələrində keçirilməsi üçün təkliflərini irəli sürmüşdür. Ən yaxşı təşkilatçılıq təklifinə görə olimpiada 1967-ci ildə Polşanın paytaxtı Varşava şəhərində keçirilməsinə qərar verilmişdir.
Bu olimpiadanın Beynəlxalq Riyaziyyat olimpiadasından əsas fərqi onda idi ki, Beynəlxalq Riyaziyyat Olimpiadasında iştirakçılar ancaq nəzəri məsələlər həll edirdilərsə bu olimpiadada isə nəzəri məsələlərlə yanaşı təcrübi məsələlər də həll etməli idilər. Bu baxımdan yarışmanın təşkilatçılığı daha mürəkkəb və maliyəti də daha bahalı idi.
Olimpiada keçirilməmişdən bir neçə ay əvvəl bütün Mərkəzi Avropa ölkələrinə olimpiadada iştirak üçün dəvət göndərildi. Beləliklə ilk olimpiada dəvəti qəbul edən Bolqarıstan, Macarıstan, Ruminiya və Çexoslavakiya və təşkilatçı ölkə olaraq Polşanın iştirakı ilə keçirildi. Həmin olimpiadada hər ölkə 3 şagird və onlara rəhbərlik edən 1 rəhbərdən ibarət olan komanda ilə təmsil olunurdu. Olimpiadada bir gün nəzəri məsələlərə , bir gün də təcrübi məsələlərə vaxt ayrıldı. Olimpiadada şagirdlər 4 nəzəri, 1 də təcrübi məsələ həll etməli idilər. Ancaq qiymətləndirmə üçün iştirakçılar bir neçə gün gözləməli idilər. Bu müddət ərzində iştirakçılar üçün təyyarə ilə Krakov və Qdansk şəhərlərinə ekskursiyalar təşkil olundu.
İkinci olimpiada 1968-ci ildə Prof. Rudolf Kunfalvi nin təşkilatçılığı ilə Macarıstanın paytaxtı Budapeşt şəhərində keçirildi. Həmin olimpiadada əvvəlki ölkələrlə yanaşı ADR(Almaniya Demokratik Respublikası), SSRİ və Yuqoslaviya da iştirak etdi. Beləlilkə bu olimpiadada iştirakçı ölkə sayı 8-ə yüksəlmiş oldu. Əvvəlki olimpiadada da olduğu kimi burada da hər ölkə 3 şagird və 1 rəhbərlə təmsil olunurdu.
3-cü olimpiada ÇexoslovakiyanınBrno şəhərində Prof. Rostislav Kostial nın təşkilatçılığı ilə keçirildi. Əvvəlki olimpiadalardan fərqli olaraq burada hər komanda 5 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olundu. Brnodakı olimpiada daha əvvəl qəbul olunmuş nizamnaməyə əsasən keçirildi.
Növbəti olimpiada 1970-ci ildə Moskva şəhərində keçirildi. Burada hər komanda 6 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olunurdu. Bu olimpiadada əvvəlki nizamnaməyə bir neçə dəyişiklik edildi.
1971-ci ildə Bolqarıstanın paytaxtı Sofiya keçirlən 6-cı olimpiadadan etibərən artıq hər komanda 5 şagird və 2 rəhbərlə təmsil olunmağa başlandı.
6-cı olimpiada Ruminiyanın Buxarest şəhərində keçirildi. Bu olimpiada bəzi əhəmiyyətli hadisələrə görə yadda qalan oldu. Belə ki, burada avropadan olmayan ölkə-Kuba və Qərbi Avropadan ilk dəfə olaraq Fransa da iştirak edirdi.
Təəssüf ki, 1973-cü ildə baxmayaraq ki, iştirakı ölkələrin sayı əvvəlki illərə nəzərən daha çox idi, ancaq heç bir ölkə olimpiadanın keçirilməsini öz öhdəsinə götürmədi. Olimpiadanın davam etməsi üçün 1974-cü ildə 7-ci olimpiada yenidən Varşava şəhərində keçirilməli oldu.
1975, 1976-cı illərdə olimpiada ilk dəfə olaraq ADR, Macarıstanda ,1977 də isə ikinci dəfə Çexoslavakiyada keçirildi. 1978 və 1980-da olimpiada müəyyən siyasi səbəblərə görə keçirilmədi. 1979-cu ildə olimpiada iknci dəfə SSRİ-də keçirildi. 1982-ci ildə ilk dəfə olmaqla 13-cü olimpada sosyalist olmayan –AFR-də təşkil olundu.
Beləliklə olimpiada bu ildən etibarən istisnasız olaraq hər il keçirilməyə davam etdi. Hazırda olimpiadada 80 dən artıq ölkə iştirak edir. Azərbaycan komandası 1999-cu ildən bu olimpiadada iştirak etməkdədir.
Beynəlxalq Fizika Olimpiadasının təşkilatçıları (1967–2022-ci illər)
N
İl
Şəhər
Ölkə
Keçirilmə vaxtı
I
1967
Varşava
Polşa
25 İyun — 1 İyul (7 gün)
II
1968
Budapeşt
Macarıstan
23–29 İyun (7 gün)
III
1969
Brno
Çexoslavakiya
23 İyun — 2 İyul (10 gün)
IV
1970
Moskva
SSRİ
5–15 İyul (11 gün)
V
1971
Sofiya
Bolqarıstan
2–11 İyul (10 gün)
VI
1972
Buxarest
Rumıniya
8–18 İyul (11 gün)
VII
1974
Varşava
Polşa
8–20 İyul (13 gün)
VIII
1975
Questrov
ADR
7–17 İyul (11 gün)
IX
1976
Budapeşt
Macarıstan
1–8 İyul (8 gün)
X
1977
Hradec Kralove
Çexoslavakiya
7–17 İyul (11 gün)
XI
1979
Moskva
SSRİ
2–10 İyul (9 gün)
XII
1981
Varna
Bolqarıstan
1–10 İyul (10 gün)
XIII
1982
Malente
AFR
19–29 İyun (11 gün)
XIV
1983
Buxarest
Ruminiya
5–14 İyul (10 gün)
XV
1984
Sigtuna
İsveç
24 İyun — 1 İyul (8 gün)
XVI
1985
Portoroz
Yuqoslaviya
23–30 June (8 gün)
XVII
1986
London-Harrov
Böyük Britaniya
13–20 İyul (8 gün)
XVIII
1987
Jena
ADR
5–13 İyul (9 gün)
XIX
1988
Bad Işl
Avstriya
23 İyun — 2 İyul (10 gün)
XX
1989
Varşava
Polşa
16–24 İyul (9 gün)
XXI
1990
Groningen
Hollandiya
5–13 İyul (9 gün)
XXII
1991
Havana
Kuba
1–9 İyul (9 gün)
XXIII
1992
Helsinki-Espoo
Finlandiya
5–13 İyul (9 gün)
XXIV
1993
Uilliamsburq
ABŞ
10–18 İyul (9 gün)
XXV
1994
Pekin
Çin
11–19 İyul (9 gün)
XXVI
1995
Kanberra
Avstraliya
5–12 İyul (8 gün)
XXVII
1996
Oslo
Norveç
30 İyun — 7 İyul (8 gün)
XXVIII
1997
Sudbery
Kanada
13–21 İyul (9 gün)
XXIX
1998
Reykyavik
İslandiya
2–10 İyul (9 gün)
XXX
1999
Padova
İtaliya
18–27 İyul (10 gün)
XXXI
2000
Leister
Böyük Britaniya
8–16 İyul (9 gün)
XXXII
2001
Antalya
Türkiyə
28 İyun — 6 İyul (9 gün)
XXXIII
2002
Nusa Dua
İndoneziya
21–30 İyul (10 gün)
XXXIV
2003
Taypey
Tayvan
2–11 Avqust (10 gün)
XXXV
2004
Pohang
Cənubi Koreya
15–23 İyul (9 gün)
XXXVI
2005
Salamanka
İspaniya
3–12 İyul (10 gün)
XXXVII
2006
Sinqapur
Sinqapur
8–17 İyul (10 gün)
XXXVIII
2007
İsfahan
İran
7–16 İyul (10 gün)
XXXIX
2008
Hanoy
Vyetnam
20–29 İyul (10 gün)
XL
2009
Merida
Meksika
11–19 İyul (9 gün)
XLI
2010
Zaqreb
Xorvatiya
17–25 İyul (9 gün)
XLII
2011
Banqkok
Tayland
10–18 İyul (9 gün)
XLIII
2012
Tallin və Tartu
Estoniya
15–24 İyul (10 gün)
XLIV
2013
Kopenhagen
Danimarka
7–15 İyul (9 gün)
XLV
2014
Astana
Qazaxıstan
13–21 İyul (9 gün)
XLVI
2015
Mumbay
Hindistan
5–12 İyul (8 gün)
XLVII
2016
Sürix
İsveçrə və Lixteinstein
11 – 17 İyul (7 gün)
XLVIII
2017
Yogyakarta
İndonesiya
16 – 24 İyul (9 gün)
XLIX
2018
Lizbon
Portuqaliya
21 – 29 İyul (9 gün)
L
2019
Tel Aviv
İsrail
7 – 15 İyul (9 gün)
LI
2020
COVID-19 pandemiyası səbəbindən təxirə salınmışdır. Bunun əvəzində, IPhO tərəfindən təsdiqlənmiş və Rusiya Federasiyası tərəfindən təşkil edilmiş IdPhO 2020 tədbiri keçirilmişdir.
Siyasi səbəblərlə əlaqədar olaraq, Beynəlxalq Fizika Olimpiadası (IPhO) Belarus Respublikası əvəzinə İsveçrə Konfederasiyası tərəfindən distant (onlayn) formatda təşkil edilmişdir.
Azərbaycan komandası 1999-cu ildən bu yarışlarda iştirak edir. Komandamız ən yaxşı nəticəni 2002-ci ildə İndoneziyada əldə etmişdir. Burada 4 şagirdimizin[3] 3-ü qızıl, 1-i gümüş medala layiq görülmüş və komanda hesabında 3-cü olmuşdur. Olimpiadadan qayıtdıqdan sonra şagirdləri və rəhbərləri qəbul edən umummilli lider mərhum Heydər Əliyev bu nailiyyəti əfsanəvi qələbə olaraq adlandırmışdır. Umumilikdə 1999-cu ildən etibarən Azərbaycan komandası 2009-cu ildə Meksikada keçirilən olimpiada istisna olmaqla hər il iştirak edir və müxtəlif nailiyyətlər əldə edir. Ümumilikdə komandamız keçən 21 il ərzində 5 qızıl, 8 gümüş, 20 bürünc olmaqla 31 medal və 15 həvəsləndirici mükafata layiq görülmüşdür.
