14 iyul inqilabı

İraqda 14 iyul inqilabı
Əbül Salam Arif, Əbdülkərim Qasım, Mühəmməd Nəjib əl-Rubai, Mişel Aflak da daxil olmaqla 14 İyul inqilabının rəhbərləri
Yer	İraq
Tarix	14 iyul 1958
Səbəb	Monarxiyanın devrilməsi
Əsas məqsəd	Respublika qurmaq
Nəticə	Respublika elan edilməsi
Təşkilatçılar	Əbdülkərim Qasım başçılığı ilə bir qrup zabit
Hərəkətverici qüvvələr	Azad zabitlər[1]
Həlak olanlar	1000 nəfər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

14 iyul inqilabı (ərəb. 1958 حركة 14 تموز‎) və ya 1958-ci il İraq inqilabı^[2] — İraqda kral ailəsinin güllələnməsi və respublika qurulması ilə sona çatan silahlı çevriliş. 1958-ci ildə ildə reallaşan qanlı hərbi çevriliş nəticəsində 1921-ci ildən İraqı idarə edən Haşimilər sülaləsi devrilərək, bütün kral ailəsi güllələndi. Krallıq ləğv edilib, respublika elan edildi. General Əbdülkərim Qasım respublika başçısı oldu. İraq bu inqilabın ardından Bağdad paktından çıxdığını açıqladı. İnqilab həmçinin İraq və İordaniya arasında 6 ay əvvəl qurulan Haşimilər Ərəb Federasiyasına da son verdi. Üsyanın başçılarından olan general Əbdülkərim Qasım 1963-cü il hərbi çevrilişinə qədər İraqın baş naziri oldu. Bu dövr isə xüsusilə kommunizm və etnik milliyyətçiliyin sürətlə yayıldığı illərdir.

Tarixi

Kral II Feysal.

İraq Haşimilər sülaləsinin rəhbərlik etdiyi konstitusiyalı monarxiya idi. Gənc kral II Feysal bin Qazi əslində ölkənin idarəedilməsindən uzaq tutulurdu.^[3] İraqın daxili və xarici siyasəti Şahzadə Abdül-İlahın rəhbərliyi altında hakim elitası tərəfindən idarə olunurdu.^[4]

İraq ordusunda respublikaçı-qəsdçi təşkilat 1949-cu ildə yaradıldı. Yeddi ərəb dövlətinin yenicə yaranan İsrail dövlətinə qarşı 1948-1949-cu illərdə apardığı müharibədə məğlub olmaları^[5] həmin təşkilatın yaranmasına təkan verdi. Onun əsasını sadəcə mayor rütbəsi daşıyan, amma şəxsi keyfiyyətlərinə görə zabitlər arasında böyün nüfuzu olan Rıfat əl-Həcc Sirri qoydu.

İranda Baş nazir Müsəddiqin nefti milliləşdirməsi və Böyük Britaniya ilə əlaqələri kəsməsindən,^[6][7] eləcə də Misirdə Camal Əbdül Nasirin rəhbərliyi altında millətçi zabitlərin monarxiyanı devirməsindən^[8] sonra İraqda da monarxiya və onun yürütdüyü ingilispərəst xarici siyasətə qarşı müxalif əhvali-ruhiyyə gücləndi. Narazı hərbçilərdən əlavə ölkədə qeyri-leqal şəkildə liberal, millətçi, solçu partiyalar fəaliyyət göstərirdilər. 1955-ci ildə ABŞ-nin himayəsi altında Böyük Britaniya, Türkiyə, İraq, İran və Pakistanın iştirakı ilə Mərkəz Müqaviləsi Təşkilatının (The Central Treaty Organization – CENTO) yaradılması,^[9] eləcə də Nasirin Süveyş kanalını milliləşdirməsindən sonra baş verən Süveyş böhranı zamanı^[9] İraq iqtidarının Misiri dəstəkləməməsi narazılıqları daha da alovlandırdı.^[9] Bu illərdə respublikaçı zabitlər arasında general Əbdülkərim Qasım və polkovnik Əbül Salam Arif irəli çıxmağa başlayırlar.

Ölkənin müxtəlifyönümlü siyasi təşkilatları isə 1957-ci ildə Milli Birlik Cəbhəsində (MBC) birləşdilər.^[10][11] MBC ordudakı müxalif zabitlərlə sıx əlaqə saxlayırdı. 1957-ci ilin dekabrında kral II Feysələ orduda qəsdçi təşkilatın olması barədə informasiya daxil olanda, o, yalnız hərbi tapşırıq yerinə yetirən hərbi hissələrə döyüş sursatının verilməsini tapşırdı. Bu da hazırlanın çevrilişi həyata keçirməyi xeyli çətinləşdirdi. Amma bir müddət sonra əlverişli şərait yarandı.

Hadisələrin gedişi

İnqilabi şəraitin yetişməsi

1958-ci ilin ortalarında Livanda daxili vəziyyət gərginləşdi. Burada 1943-cü ildə bağlanan və ölkənin çoxməzhəbli tərkibini nəzərə alan Milli pakta əsasən, Prezident vəzifəsini maronit-xristian, Baş nazir vəzifəsini isə sünnü müsəlman, parlamentin sədri vəzifəsini isə şiə müsəlman tuturdu. 1950-ci illərdə bütün ərəb dünyasını sarsıdan hadisələr Livandan da yan keçmədi. Xristian prezident qərbyönümlü siyasətə üstünlük verirdi, müsəlmanlar – xüsusən də sünnü müsəlmanlar – isə ərəb həmrəyliyinin tərəfdarı idilər. 1958-ci il fevralın 1-də Misir və Suriya Birlərşmiş Ərəb Respublikasını yaradanda Livan müsəlmanları da bu birliyə qoşulmağa tərəfdar oldular, xristianlar isə yox. Üstəlik, prezident Şamun dalbadal prezident seçilməyə məhdudiyyət qoyan konstitusiyanı dəyişdirmək istədi.^[12] Nəticədə tərəflər arasında silahlı toqquşmalar başladı.

İraq və İordaniya da 1958-ci il fevralın 14-də Haşimi Ərəb Federasiyası yaratmışdılar.^[9] İordaniya Livan ilə həmsərhəd olduğundan buradakı hadisələrdən ciddi narahatlıq keçirirdi və İraqdan kömək istədi.^[13] İraq hökuməti də özünün 3-cü diviziyasının 19-cu və 20-ci briqadalarını İordaniyaya göndərməyi qərara aldı.

13 iyul

İyulun 13-də gecə saatlarına qədər, kral sarayı Qasr əl-Rihabda Kral II Feysal, Nuri Səid və Əbdül İlahın 14 iyul 1958-ci il tarixində İstanbulda keçirilməsi planlaşdırılan Bağdad Paktına daxil ölkələrin görüşünə getməsi şərəfinə ziyafət təşkil edildi. Bağdad hava limanında İraq nümayəndə heyətini Türkiyəyə çatdırmalı olan təyyarənin son hazırlıqları tamamlanmaq üzrə idi.^[14] Bütün bunlar monarxın toyu ərəfəsində baş verirdi.

14 iyul

14 iyul inqilabının rəhbərləri Əbül Salam Arif və Əbdülkərim Qasım.

İraq hökümətinin İordaniyaya göndərməyi qərara aldığı 3-cü diviziyanın 19-cu briqadanın komandiri Əbdülkərim Qasım, 20-ci briqada da isə Əbül Salam Arif xidmət edirdi. Mənsuriyədə yerləşən bu hissələr İordaniyaya getmək üçün əvvəlcə cənuba, Bağdada doğru hərəkət etməli, paytaxtın yanından isə şərqə dönərək İordaniyaya yollanmalı idilər. Amma hər şey belə olmadı.

Bağdad həndəvərinə çatdıqda, 19-cu briqada burada ehtiyatda durdu, 20-ci briqada isə qəflətən paytaxta daxil oldu.^[15] Hərbçilər şəhərin mühüm məntəqələrini ələ keçirməyə başladılar.^[15] Arifin göndərdiyi bir batalyon da səhər 5-ə işləmiş əl-Rahab kral sarayını mühasirəyə aldı. Kral qvardiyasının çoxu üsyançılara tərəf keçdi, az bir hissəsi isə müqavimətə cəhd etdi, amma tank atəşindən sonra onlar da təslim oldular. Qiyamçılar səsgücləndirici vasitəsilə kral ailəsinə yanğın başlayan sarayı tərk etməyi təklif etdilər. Az sonra saraydan aralarında hakim xanədanın üzvləri ilə yanaşı qulluqçuların da olduğu 14 nəfər çıxdı. Onları üzü divara saxlayandan sonra isə hərbçilərdən biri atəş açaraq hamını öldürdü. Ölənlər arasında II Feysəl və onun dayısı, kral azyaşlı olduğu müddətdə ölkəni naib kimi idarədə edən Əbd əl-İlah da vardı.^[16] 14 nəfərin arasında yalnız Əbd əl-İlahın arvadı Xəyyam sağ qaldı. Qəsdçilər əvvəlcə onun da öldüyünü güman etdilər. Sağ qaldığını anlayanda isə daha toxunmadılar. Onu "Əl-Rəşid xəstəxanasına göndərdilər."^[17]

II Faysalın meyidi əvvəlki iqamətgahının qarşısında kütləvi şəkildə nümayiş etdirildi. Kral ailəsinin digər nümayəndələrindən fərqli olaraq, gənc kralın cəsədi təhqirə məruz qalmadı, onu gizlicə dəfn etdilər.

Kütlə tərəfindən təhqir olunan Əbd əl-İlahın cəsədi

Kral ailəsinin qətliamından sonra iraqlıların xüsusi nifrət etdikləri başqa bir şəxsin – yeddi dəfə ölkənin Baş naziri postunu tutan və ingilispərəst siyasətin əsas siması hesab olunan Nuri əl-Səidin axtarışına başlandı. Onun tutulması üçün 10.000 İraq dinarı mükafat təyin edildi.^[18] Amma onu yalnız ertəsi gün, çadraya bürünərək ölkədən qaçmaq istərkən yaxalamaq mümkün oldu. Bəzi versiyalara kütlənin əlinə sağkeçmək istəməyən əl-Səid özünü güllələdi, başqa ehtimala görə isə yaxınlıqdakı əsgər tərəfindən öldürüldü.^[19] Həm əl-Səidin, həm də Əbd əl-İlahın cəsədləri əhali tərəfindən küçələrdə süründü, həqarətlərə məruz qaldı.^[4][15]

İyulun 15-də səhər saat 6-da radio bütün ölkəyə zülmə qarşı silahlı bir qiyamın baş verdiyini, kralın və sülalənin devrildiyini, hökumətin dağıldığını elan etdi. Üsyanın liderlərindən olan Əbül Salam Arif xalqa müraciət etdi.

Bir müddət sonra keçmiş kral iqamətgahının yaxınlığındakı meydan insan izdihamı yaşadı.^[16] Əbdülkərim Qasım komendant saatı tətbiq edənə qədər kütləvi izdiham daha da qəzəbləndi, bu da Əl-Səidin cənazəsinin dəfn edildiyi günün ertəsi kütləvi çıxışların və talanların qarşısını ala bilmədi. Kütlə tərəfindən Kral sülaləsinin qurucusu I Faysalın abidəsi Dəclə çayına atıldı, bir neçə nazirin və İngiltərə səfirliyinin binası yandırıldı (bu yanğın söndürüldü).^[20]

Nəticəsi

Dərhal təsirlər

Əbdülkərim Qasımın qəfil çevrilişi ABŞ hökumətini təəccübləndirmişdi. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) direktoru Alen Dales, prezident Duayt Eyzenhauerə bunun arxasında Nassirin olduğuna inandığını söyləmişdi. Dales Yaxın Şərqdə zəncirvari bir reaksiya meydana gələcəyindən və İraq, İordaniya, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə və İran hökumətlərinin məhvə məhkum olacağından qorxurdu.^[21] Haşimilər monarxiyası SSRİ-nin bölgəyə müdaxiləsinin qarşısını almaqda Qərb dünyasının etibarlı müttəfiqi idi, buna görə də çevriliş Vaşinqtonun Yaxın Şərqdəki mövqeyini xeyli zəiflətdi.^[21] Amerikalılar bu prosesin yayılmasını istəmirdilər.^[22]

İnqilabdan 13 gün sonra, sərbəst referendumdan sonra müvəqqəti konstitusiya elan edildi. Qanun layihəsinə görə, İraq respublika oldu, ərəb millətinin bir hissəsi elan edildi və konstitusiyada rəsmi dövlət dini İslam olaraq əksini tapdı. Həm senat, həm də deputatlar palatası ləğv edildi. Qanunvericilik səlahiyyətləri Suverenlik Şurasının təsdiqi ilə Nazirlər Kabinetinə verildi. İcra funksiyası da Nazirlər Kabinetinə həvalə edildi.^[21]

1959-cu ildə qeyri-sabitlik

Məhəmməd Nəcib ər-Rübai, "suveren respublika hökuməti" şurasının üzvü.

14 iyul inqilabından dərhal sonra İraqda monarxiya devrildi, respublika elan olundu. Ölkədə hakimiyyət dərhal üsyanın liderlərinin əlinə keçdi. Yeni İraq Respublikasının müvəqqəti konstitusiyası prezident seçilənə qədər dövlət başçısı səlahiyyətlərinin "suveren respublika hökuməti" deyilən orqana verilməsini nəzərdə tuturdu. Şura üç nəfərdən ibarət idi: sədr Məhəmməd Nəcib ər-Rübai sünni ərəbləri, Məhəmməd Mehdi Kubba şiə ərəbləri, Xalid ən-Nəqşbəndi isə kürdləri təmsil edirdi.^[23] Respublikada gerçək hakimiyyətə isə Azad zabitlər təşkilatının rəsmi lideri 44 yaşlı general Əbdülkərim Qasım rəhbərlik edirdi. O, baş nazir və müdafiə naziri idi. Onun müavini Azad zabitlərin millətçi qanadının başçısı 37 yaşlı Əbül Salam Arif idi. Arif həm də Daxili İşlər naziri vəzifəsini daşıyırdı.^[21] Amma az keçmədi ki, 14 iyul çevrilişinin bu iki rəhbəri arasındakı münasibətlər pisləşməyə başladı. Arif ərəb millətçisi (qövmiyyə) və Birləşmiş Ərəb Respublikasına qoşulmağın tərəfdarı idi. Qasım isə İraqın müstəqil qalmasını (vətəniyyə) istəyirdi və hətta Nasiri sevməyən kommunistlərə meyl edirdi. İki lider arasındakı konflikt senyabrın 12-də Arifin rəhbərlikdən uzaqlaşdırılaraq Qərbi Almaniyaya səfir təyin edilməsilə nəticələndi. O, bu vəzifəni tutmaqdan imtina etdikdə isə həbs edildi. Məhkəmə 14 iyul çevrilişinin əsas qəhrəmanını edama məhkum etdi, amma Qasım cəzanı ömürlük həbslə əvəzlədi, 1961-ci ildə isə azad etdi.^[24][25]

Baş nazirin hakimiyyəti getdikcə avtoritar şəkil alırdı və narazıların sayını artırırdı. Qövmiyyə və panərəbizmə meyl edən, ideologiyası ərəb millətçiliyi və sosializm olan BƏƏS partiyasının üzvləri xüsusilə narazı idilər. Əbdülkərim Qasım özünə təhlükə saydığı bir sıra zabitləri, o cümlədən orduda ilk respublikaçı təşkilatın banisi Rıfat əl-Həcc Sirri, Nazim ət-Tabakcalı və digərlərini qondarma ittihamlarla edam etdirdikdə nüfuzuna xeyli xələl gətirdi.^[26]

1959-cu ilin martında Mosulda hökumət əleyhinə üsyan baş verdi, amma yatırıldı.^[27] BƏƏS partiyasının üzvləri Baş naziri öldürmək üçün bir neçə cəhd etdilər. Belələrindən birini sonralar İraqın diktatoru olacaq Səddam Hüseyn həyata keçirdi. Sonralar həmin hadisə ətrafında xeyli mifologiya formalaşmışdı. Əslində isə qəsdin uğursuz alınmasının səbəbkarı Səddam Hüseyn idi. 1959-cu ilin otyabrın 7-də həyata keçirilməli olan qəsd zamanı Səddama ikinci dərəcəli vəzifə tapşırılmışdı. O, Qasımı öldürəcək qəsdçilərin hadisə yerindən uzaqlaşmasını təmin etməli idi. Amma Baş nazirin avtomobili yanından keçdikdə əsəbləri dözmədiyindənmi, ya da şöhrət istəyindənmi, atəş açdı. Amma Qasım yalnız yaralandı, sürücüsü isə öldü. Səddam hadisə yerindən qaça bildi.

General Qasımın kürdlərlə münasibətləri də korlandı. 1961-ci ildə kürdlər Mustafa Bərzaninin rəhbərliyi altında üsyan qaldırdılar. Qasımın Xuzistana iddialarına cavab olaraq İran, eləcə də Misir bu üsyanı dəstəklədi. Hökumət qoşunlarının say və texniki üstünlüyünə baxmayaraq, kürdlər partizan taktikası hesabına onlara ağır zərbələr endirdilər.

Qasım hökümətinin tədbirləri

Üsyançıların əvvəlcədən nəzərdə tutduqları bir çox məsələlər yerinə yetirilmədi. Qasım İraqı Bağdad Paktından çıxardı, ingilis hərbi bazalarını ölkədən kənarlaşdırdı və SSRİ ilə hərbi və texniki yardım haqqında müqavilə bağladı.^[28] Bütün partiyaları qadağan edərək, kommunistlərin yarı qanuni fəaliyyət göstərməsinə və hətta bu vaxta qədər gücünün dayağı olan silahlı dəstələr yaratmasına icazə verdi.^[28]

Lakin Əbdülkərim Qasım bir sıra mütərəqqi islahatlar da həyata keçirdi. Yeni İraq konstitusiyası fərq tanımadan bütün İraq vətəndaşlarını bərabər elan edirdi. Hətta İraqın ərəb və kürdlərin birgə dövləti olduğu yazılırdı. Bununla belə, Qasım kürdlərin muxtariyyət istəklərini rədd etdi. Hökumət əhalinin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq istiqamətində xeyli addımlar atdı, xəstəxanalar və məktəblər tikildi. Aqrar islahatla iri torpaq sahibliyini məhdudlaşdırdı, torpaqsız kəndlilərə torpaq verdi. Səkkiz saatlıq iş günü tətbiq edildi. Gecəqondularda yaşayan bağdadlılar üçün Mədinət əl-Taura (inqilab şəhəri, sonralar Saddam-siti, indi isə Sədr-siti adlanır) adlı rayon salındı və burada 35 min sosial mənzil tikildi.

Mədinət əl-Taura, hazırda Sədr-siti

Əbdülkərim Qasım monarxiya zamanı həbs edilən siyasi məhbusları azad etdi. Siyasi partiyaların fəaliyyətinə rəsmən icazə verilməsə də, demək olar ki, leqal fəaliyyət göstərməyə başladılar. Ata tərəfdən sünnü, ana tərəfdən şiə olan Qasım bu iki icma arasında balanslaşdırılmış siyasət yürüdürdü. İraq qadınları bu illərdə kişilərlə hüquq bərabərliyi qazandılar. Çoxarvadlılılıq qadağan edildi, nikah üçün minimum hədd 18 yaş oldu, boşanma zamanı qadınların hüquqlarını qoruyan qanunlar qəbul olundu. İraq kommunist partiyasının üzvü Naziha əl-Dulaimi nəinki İraqda, bütün ərəb dünyasında ilk qadın nazir oldu.^[29]

1960-cı illərdə Qasımın mövqeləri xeyli zəiflədi. Bundan istifadə edən Əbdülsalam Arif BƏƏS partiyasından olan zabitlərin köməyi ildə 1963-cü fevralında Bağdadda üsyan qaldırdı. Baş nazir müqavimət göstərməyə cəhd etdi, ancaq məğlub oldu. Fevralın 9-da həyatına toxunulmayacağı vədindən sonra təslim oldu. Amma fevralın 8-də devrilmiş baş naziri və iki generalı yaxınlıqdakı telestudiyaya gətirdilər və burada güllələdilər.^[30] Çevrilişdən sonra Əbdülsalam Arif İraqın prezidenti, BƏƏS üzvü, general Əhməd Həsən əl-Bəkr isə Baş nazir oldu.^[24]

İnsan hüquqları pozuntuları və kütləvi köç

Hərbiçilər monarxiya tərəfdarlarına qarşı ağır repressiyalara başladılar.^[31] Qasımın zindanlarında Haşimi monarxiyasını üzvləri və bir çox hörmətli tərəfdarları məhv edildi.^[32] Monarxiya rejiminin görkəmli xadimləri həbsxanaya atıldı. Onların arasında Kral Hərbi Kəşfiyyatının başçısı general Əhməd Mare, general Vifik Aref və başqaları var idi. 1958-ci il inqilabından dörd il sonra yüz minlərlə iraqlı ölkəni tərk etdi.^[32]

Küveyt Universitetinin politologiya professoru və 2001-ci ildə Vaşinqtonda Küveyt Məlumat Ofisinin direktoru olan Şafeeq N. Ghabranın dediyinə görə: "1958-ci 14 iyul inqilabından sonra İraqın hakim quruluşu, siyasi uzlaşmadan məhrum bir dövlət yaratdı. Rəhbərləri əks fikirdə olanları məhv etdilər, xəbərdarlıq etmədən əmlaklarına əl qoydular, düşmənlərinə qarşı ittihamlar uydurdular və xəyali daxili düşmənlərlə döyüşdülər. Bu vəziyyət mütləq bir lideri və hərbiləşdirilmiş İraq cəmiyyətini monarxiya dövründə mövcud olan cəmiyyətdən tamamilə fərqləndirdi".^[32]

İstinadlar

1. Hunt, Courtney. The History of Iraq. Westport, CT: Greenwood Press. 2005. ISBN 978-0-313-33414-6.
2. Күрдүстан // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 48.
3. Eppel, Michael. "The Fadhil Al-Jamali Government in Iraq, 1953-54". Journal of Contemporary History. 34 (3). 1999: 417–442. doi:10.1177/002200949903400306. JSTOR 261147.
4. Time Magazine, July 21, 1958. "Revolt in Baghdad". 1958-07-21. 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-27.
5. Kenneth Cragg. Palestine. The Prize and Price of Zion. Cassel. 1997. səh. 57. ISBN 978-0-304-70075-2.
6. James Risen. "Secrets of History The C.I.A. in Iran The Coup First Few Days Look Disastrous". The New York Times. 2000. 2017-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-26.
7. Stephen Kinzer; John Wiley; David S. Robarge. "All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror". Central Intelligence Agency. 12 April 2007. 22 June 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 November 2020.
8. Aburish, 2004. səh. 35–39
9. Hunt, 2005. səh. 75.
10. Adeed Dawisha. "Iraq: A Political History". (2009), p. 154.
11. Robert Alan Fernea, William Roger Louis. "The Iraqi Revolution of 1958: The Old Social Classes Revisited". Tauris, (1991), p. 131.
12. Barnett, 1998. səh. 129.
13. Simons, 2003. səh. 249–51.
14. Uriel Dann. "Iraq under Qassem: a political history, 1958-1963". Praeger, (1969), p. 29.
15. Marr, 2003. səh. 156.
16. Marr, 2003. səh. ?.
17. Jeremy Salt. "The Unmaking of the Middle East: A History of Western Disorder in Arab Lands". (2008), p. 119.
18. Marr, 2003. səh. 157.
19. Simons, 2003. səh. 252.
20. Simons, 2003. səh. 252
21. Mufti, 2003. səh. 173.
22. As in Kuwait for example: "The situation in Kuwait is very shaky as a result of the coup in Iraq, and there is a strong possibility that the revolutionary infection will spread there." See Keefer, Edward C.; LaFantasie, Glenn W., redaktorlar Special National Intelligence Estimate: The Middle East Crisis. Washington, July 22, 1958 // Foreign Relations of the United States, 1958–1960, Volume XII: Near East Region; Iraq; Iran; Arabian Peninsula. Washington, DC: United States Department of State. 1993. səh. 90.

    The frantic Anglo-American reaction to the developments in Iraq, which Allen Dulles asserted was "primarily a UK responsibility", makes for an interesting read, beginning here Arxivləşdirilib 2020-07-15 at the Wayback Machine.

23. Marr, 2003. səh. 158.
24. Ismael, Ismael, and Abu Jaber, 1991, pp. 158–159.
25. Ismael, Ismael, and Abu Jaber, 1991, p.163.
26. Hailey, Foster. "Iraqi Army Units Opposing Kassim Rebel in Oil Area". The New York Times. 9 March 1959. L3. 20 November 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 November 2020.
27. "IRAQ: The Revolt That Failed". Time. 23 March 1959. 16 February 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 February 2013.
28. Hunt, 2005. səh. 76.
29. Al-Ali, Nadje, Arenfeldt, Pernille; Golley, Nawar Al-Hassan (redaktorlar ), "The Iraqi Women's Movement: Past and Contemporary Perspectives", Mapping Arab Women's Movements, American University in Cairo Press, 2012-07-01, 107, doi:10.5743/cairo/9789774164989.003.0005, ISBN 978-977-416-498-9, 2020-03-26 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2020-03-08
30. Gibson, Bryan R. Sold Out? US Foreign Policy, Iraq, the Kurds, and the Cold War. Palgrave Macmillan. 2015. xxi, 45, 49, 57–58, 121, 200. ISBN 978-1-137-48711-7.
31. Makiya, Kanan. Republic of Fear: The Politics of Modern Iraq, Updated Edition. University of California Press. 1998. 50–51. ISBN 9780520921245.
32. Ghabra, Shafeeq N., "Iraq's Culture of Violence" Arxivləşdirilib 2008-07-19 at the Wayback Machine, article in Middle East Quarterly, Summer 2001, accessed 16 October 2013; in a footnote at the end of the first sentence ("... political compromise."), Ghabra cites Sa‘d al-Bazzaz, Ramad al-Hurub: Asrar ma Ba‘d Hurub al-Khalij, 2d ed. (Beirut: al-Mu'assasa al-Ahliya li'n-Nashr wa't-Tawzi‘, 1995), p. 22.

Ədəbiyyat

• Barnett, Michael N. Dialogues in Arab Politics: Negotiations in Regional Order. New York: Columbia University Press. 1998. ISBN 978-0-231-10918-5. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
• Eppel, Michael. "The Elite, the Effendiyya, and the Growth of Nationalism and Pan-Arabism in Hashemite Iraq, 1921–1958". International Journal of Middle East Studies. 30 (2). 1998: 227–250. doi:10.1017/s0020743800065880. JSTOR 164701.
• Eppel, Michael. Iraq from Monarchy to Tyranny: From the Hashemites to the Rise of Saddam. Tallahassee, FL: University Press of Florida. 2004. ISBN 978-0-8130-2736-4. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
• Farouk-Sluglett, Marion; Sluglett, Peter. Iraq since 1958: From Revolution to Dictatorship. London & New York, NY: I.B.Tauris. 1990. ISBN 978-1-85043-317-0. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12. 3rd edition published in 2003.
• Hunt, Courtney. The History of Iraq. Westport, CT: Greenwood Press. 2005. ISBN 978-0-313-33414-6.
• Marr, Phebe. The Modern History of Iraq (2nd). Boulder, CO: Westview Press. 2003.
• Mufti, Malik. The United States and Nasserist Pan-Arabism // In David W. Lesch, ed., The Middle East and the United States: A Historical and Political Reassessment (4th). Boulder, CO: Westview Press. 2003. 168–187. ISBN 978-0813343495. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
• Romero, Juan. The Iraqi Revolution of 1958: A Revolutionary Quest for Unity and Security. Lanham, MD: University Press of America. 2011. ISBN 978-0761852582.
• Simons, Geoff. Iraq: From Sumer to Post-Saddam. Basingstoke: Palgrave Macmillan. 2003. ISBN 978-1403917706. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
• Tripp, Charles. A History of Iraq (3rd). New York, NY: Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-0521702478. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-12.
• Choueiri, Youssef M.; Arab Nationalism: A History Blackwell 2000
• Cleveland, William L.; A History of the Modern Middle East Westview Press 1994
• Dawisha, Adeed: Arab Nationalism in the Twentieth Century: From Triumph to Despair Princeton University Press 2003
• Kedourie, Elie; Politics in the Middle East Oxford University Press 1997
• Lewis, Roger and Owen, Roger (editors); A Revolutionary Year: The Middle East in 1958 I.B. Tauris 2002
• Polk, William R.; Understanding Iraq I.B. Tauris 2006
• Watry, David M. Diplomacy at the Brink: Eisenhower, Churchill, and Eden in the Cold War. Baton Rouge: Louisiana State University Press, 2014.

Xarici keçidlər

• Vokruq Sveta (rus.)
• "Revolt in Baghdad". Time Magazine. 1958-07-21. 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-27. (ing.)
• "In One Swift Hour". Time Magazine. 1958-07-28. 2009-08-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-07-27. (ing.)