İraq əhalisi

Osmanlı İraqı, 1900-cü il

İşğal edilmiş üç Osmanlı vilayəti (Mosul, Bağdad və Bəsrə) əsasında 10 avqust 1920-ci ildə Britaniya mandatı altında İraq Krallığı təşkil edildi. Rəsmən 1958-ci ilədək krallıq,1958-ci ildən bəri isə respublika olan İraqda 1919, 1927, 1934, 1947, 1957, 1965, 1977 və 1987-ci illərdə ölkənin bütün ərazilərini əhatə edən, 1997-ci ildə isə Kürdüstan Regional Hökumətinin nəzarətində olan üç mühafaza çıxılmaqla digər 15 mühafazanı əhatə edən siyahıyaalınmalar aparılmışdır.

Əhali sayının dinamikası

İllər	1919 sa.	1927 sa.	1934 sa.	1947 sa.	1957 sa.	1965 sa.	1977 sa.	1987 sa.	1997 sa.	2003 r.t.	2008 r.t.	2009 r.t.	2010 r.t	2011 r.t.	2012 r.t	2013 r.t.	2014 r.t.
Əhali[1][2][3]	2 849 282[4]	2 965 054	3 213 174	4 816 185	6 339 960	8 047 415[5]	12 000 497	16 335 198	22 046 244	27 475 167	31 895 637[6]	31 664 466	32 489 972	33 338 757	34 207 248	35 095 772	36 004 552[7]

Mühafazalar üzrə məskunlaşma

Rəsmi məlumatlara əsasən İraq əhalisinin mühafazalar üzrə məskunlaşması^[1]^[8]^[9]^[10]^[11]^[12]

İnzibati-ərazi vahidi[q 1]	Ərazisi[13]	1935 r.t.	1947 sa.	1957 sa.	1965 sa.	1977 sa.	1987 sa.	1997 sa.[q 2]	2012 r.t.
(محافظة بغداد) Bağdad mühafazası	4 555 km²	499 410	817 205	1 313 012	2 045 000	3 189 700	3 841 268	5 365 989 (5 423 964)	7 255 278
(محافظة نينوى) Ninəvə mühafazası	37 323 km²	453 004	595 190	755 447	743 000	1 105 671	1 479 430	2 033 887 (2 042 852)	3 353 875
(محافظة البصرة) Bəsrə mühafazası	19 070 km²	286 312	368 799	503 330	669 000	1 008 626	872 176	1 547 637 (1 556 445)	2 601 790
(محافظة السليمانية) Süleymaniyə mühafazası	17 023 km²	184 204	226 400	304 895	400 000	690 557	951 723	... (1 362 739)	1 931 561
(محافظة ذي قار) Ziqar mühafazası	12 900 km²	231 990	371 867	458 848	499 000	622 979	921 066	1 182 727 (1 184 796)	1 883 160
(محافظة بابل) Babil mühafazası	5 119 km²	211 666	261 206	354 779	488 000	592 016	1 109 574	1 178 818 (1 181 751)	1 864 124
(محافظة ديالى) Diyalə mühafazası	17 685 km²	215 900	272 413	329 836	397 000	587 754	961 073	1 131 685 (1 135 223)	1 477 684
(محافظة أربيل) Ərbil mühafazası	15 074 km²	180 671	239 776	273 383	356 000	541 456	770 439	... (1 095 992)	1 657 684
(محافظة الانبار) Anbar mühafazası	137 808 km²	129 836	192 983	253 023	307 000	466 059	820 690	1 021 468 (1 023 736)	1 598 822
(محافظة صلاح الدين) Səlahəddin mühafazası	24 363 km²	...	...	...	...	363 819	726 138	901 631 (904 432)	1 441 266
(محافظة واسط) Vasit mühafazası	17 153 km²	138 200	224 938	295 899	334 000	415 140	564 670	782 176 (783 614)	1 240 935
(محافظة النجف) Nəcəf mühafazası	28 824 km²	...	...	...	...	389 680	590 078	772 384 (775 042)	1 319 608
(محافظة كركوك) Kərkük mühafazası	9 679 km²	223 634	286 005	388 839	474 000[q 3]	495 425	601 219	751 208 (753 171)	1 432 747
(محافظة القادسية) Qədisiyə mühafazası	8 153 km²	416 831	378 118	520 470	400 000	423 006	559 805	750 229 (751 331)	1 162 485
(محافظة ميسان) Meysan mühafazası	16 072 km²	264 508	307 021	329 840	345 000	372 575	487 448	636 053 (637 126)	997 410
(محافظة كربلاء) Kərbəla mühafazası	5 034 km²	124 290	274 264	217 375	340 000	269 822	469 282	591 122 (594 235)	1 094 281
(محافظة المثنى) Müsənna mühafəzəsi	51 740 km²	...	...	...	143 000	215 637	315 815	435 552 (436 825)	735 905
(محافظة دهوك) Dəhuk mühafazası	6 553 km²	...	...	...	146 000	250 575	293 304	... (402 970)	1 158 633
Cəmi	434 128[q 4] km²	3 560 456	4 816 185[q 5]	6 339 960[q 6]	8 047 000[q 7]	12 000 497	16 335 198	22 026 244 (22 046 244)	34 207 248

Etnik tərkibi

Britannika Ensiklopediyasına görə 2000-ci ildə İraqda etnik qrupların ümumi əhali içində nisbəti

İraqda 10-dan çox xalqın nümayəndəsi yaşayır. Bunlar ərəblər, kürdlər, türkmanlər, farslar, lurlar, ermənilər, asurlar, xaldeylər, çərkəzlər, qaraçılar (əsasən qürbətilər) və sairələrdir.

Rəsmi məlumatlar

1921, 1923, 1922-24 sa. yekunlarına əsasən Mosul məsələsi rəqəmlərdə

Mosul vilayətinin əhalisi^[14]

Etnik qrup	Türkiyənin rəqəmləri[15]	B. Britaniyanın rəqəmləri, 1921 sa.[16]	İraq krallığının rəqəmləri 1922-24 sa.[17][18]
Kürdlər	263 830	427 720	520 007
Türkmanlar	146 960	65 895	38 652
Ərəblər	43 210	185 763	166 914
Xristianlar	31 000	62 225	61 336
İudaistlər		16 865	11 897
Yezidilər	18 000	30 000	26 257
Köçərilər	170 000	...	...
Toplam	673 000	785 468	801 000

1932-ci il

İraqda danışılan dillər, 1932–ci il sa.   Ərəb dili (78,5 %)  Kürd dili (14,5 %)  Türk dili (3,0 %)  Digərləri (4 %)

1932-ci ilə aid rəsmi məlumata əsasən İraqda danışılan dillər:^[19]

Dil	Sünnilər	Şiələr	Xristianlar	Yəhudilər	Digərləri	Cəmi
Ərəb dili	20.5 %	53.0 %	2.0 %	3.0 %	...	78.5 %
Kürd dili	13.5 %	...	...	...	1.0 %	14.5 %
Türk dili	2.0 %	1.0 %	...	...	...	3.0 %
Fars dili	...	2.0 %	...	...	...	2.0 %
Yeni Arami dili	...	...	2.0 %	...	...	2.0 %
Cəmi	36.0 %	56.0 %	4.0 %	3.0 %	1.0 %	100.0 %

1947-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

İraqda dini və ya etnik qruplar (qeydə alınmış oturaq əhali içərisində), 19 oktyabr 1947-ci il sa. əsasən^[20]

Etnik və ya dini qrup	Şəhər əhalisi	Kənd əhalisi	Toplam	Nisbəti
Təsnif edilmiş toplam oturaq ölkə əhalisi	1 604 000	2 960 000	4 564 000[q 8]	100.00%
Şiə ərəblər	673 000	1 671 000	2 344 000	51.40%
Sünni ərəblər	428 000	472 000	900 000	19.70%
Sünni kürdlər	176 000	662 000	840 000	18.40%
Şiə farslar	49 000	3 000	52 000	1.20%
Sünni türkmanlar	39 000	11 000	50 000	1.10%
Şiə türkmanlar	11 000	31 000	42 000	0.90%
Şiə feylilər	14 000	16 000	30 000	0.60%
Xristianlar	94 000	55 000	149 000	3.10%
İudaistlər	113 000	4 000	117 000	2.60%
Yezidilər və Şahbeklər	2 000	31 000	33 000	0.80%
Sabiilər	5 000	2 000	7 000	0.20%

Kərkük livası

1957-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

İraqda danışılan dillər, 1957–ci il sa.   Ərəb dili (79,16 %)  Kürd dili (16,45 %)  Türk dili (2,16 %)  Digərləri (2,23 %)

İraqda danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 12 oktyabr 1957-ci il sa. əsasən^[21]^[22]

Dillər	Kişilər	Qadınlar	Cəmi	%
Toplam	4 102 514	3 944 901	6 339 960	100.00
Ərəb dili	2 515 568	2 503 394	5 018 962	79.16
Kürd dili	530 975	511 799	1 042 774	16.45
Türk dili	67 469	69 337	136 806	2.16
Yeni Arami dili[q 9]	29 489	31 564	61 053	0.96
Fars dili	10 469	10 731	21 200	0.33
İngilis dili	5 379	2 958	8 337	0.13
Hind dili	2 058	1 010	3 068	0.05
Fransız dili	559	327	886	0.01
Digər	13 040	14 440	27 480	0.43
Təsnif edilməmiş	10 111	9 283	19 394	0.32

Kərkük livası

Kərkük livasında danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 1957-ci il sa. əsasən^[23]^[24]^[25]

Dillər	Bütün livada toplam: 1957 sayımı, ilkin rəsmi yekunlar	%	Bütün livada toplam: 1957 sayımı, təxmin[26]	Kərkük şəhərində: 1957 sayımı, rəsmi	%	Kərkük şəhərində: 1959-cu il təxmini[27][28]	%
Toplam	388 839	100.00	389 min	120 402	100.00	150 000	100.00
Türk dili	83 371	21.44	180 min	45 306	37.63	75 000	50.00
Ərəb dili	109 620	28.19	20–30 min[29]	27 127	22.53	75 000	50.00
Yeni Arami dili[q 10]	1 605	0.41		1 509	1.25
Kürd dili	187 593	48.24	179–189 min	40 047	33.26
İngilis dili	697	0.18		634	0.53
Fars dili	123	0.03		101	0.08
Hind dili	87	0.02		79	0.07
Fransız dili	41	0.01		35	0.03
Digər	418	0.11		418	0.35
Təsnif edilməmiş	5 284	1.37		5 146	4.27

Ərbil şəhəri

Ərbil şəhərində danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 1957-ci il sa. əsasən^[30]

Dillər	Danışanların sayı	%
Toplam	39 913[31]	100.00
Kürd dili	30 527	76.48
Türk dili	6 535	16.37
Ərəb dili	2 722	6.82
Arami dili[q 11]	47	0.12
Təsniflənməmiş	82	0.21

1965-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

İraqda danışılan dillər, 1965–ci il sa.   Ərəb dili (79,72 %)  Kürd dili (15,25 %)  Türk dili (1,95 %)  Digərləri (3,08 %)

İraqda danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 14 oktyabr 1965-ci il sa. əsasən^[32]

Dillər	Kişilər	Qadınlar	Cəmi	%
Toplam	3 185 117	3 154 843	8 047 415	100.00
Ərəb dili	3 260 284	3 155 045	6 415 329	79.72
Kürd dili	625 875	601 622	1 227 497	15.25
Türkman dili və Türk dili[q 12]	78 061	78 900	156 961	1.95
Asoru Yeni Arami dili və Xaldey Yeni Arami dili[q 13]	31 665	29 537	61 202	0.76
Erməni dili	7 846	8 044	15 890	0.20
Fars dili	4 554	1 332	5 886	0.07
İngilis dili	175	198	373	0.00
Alman dili	192	46	238	0.00
Fransız dili	59	28	87	0.00
Digər	16 707	11 123	27 830	0.36
Təsnif edilməmiş	77 096	59 026	136 122	1.69

Kərkük livası

Kərkük livasında danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 1965-ci il sa. əsasən

Dillər	Bütün livada toplam	%	Kərkük şəhərində	%
Toplam	473 626	100.00	167 413[33]	100.00
Ərəb dili	184 535	38.96
Kürd dili	170 905	36.08
Türkman dili və Türk dili	92 429[q 14]	19.52
Asoru Yeni Arami dili və Xaldey Yeni Arami dili	9 273[q 15]	1.96
Erməni dili	1 043	0.22
Digər və Təsnif edilməmiş	15 441	3.26

1977, 1987 və 1997-ci illərdə gerçəkləşmiş siyahıyaalınmalara əsasən

Ət-Təmim mühafazası

Ət-Təmim mühafazasında danışılan dillər (ana dili sorğusu əsasında), 1977 və 1997-ci illərdə aparılmış sa. əsasən^[24]

Dillər	1977-ci ildə	%	1997-ci ildə	%
Toplam	483 977	100.00	752 745	100.00
Ərəb dili	218 755	45.20	544 596	72.35
Kürd dili	184 875	38.20	155 861	20.71
Türkman dili	80 347	16.60	50 099	6.66

Qeyri-rəsmi təxminlər

İraqın etnik xəritəsi

Joshua Project–ə əsasən İraq əhalisinin milli tərkibi

Etnik qrup	Sayı, 2013-cü il təxm.[34]	Nisbəti[q 16]
Toplam	34 373 000	100.00%
İraq ərəbləri	25 882 000	75.30%
Şimali İraq ərəbləri
Misir ərəbləri
Körfəz ərəbləri
Fələstin ərəbləri
Suriya ərəbləri
Bədəvilər
Kurmanclar, Yezidilər, Herkilər, Soranlar	4 082 000	11.88%
Azərbaycanlılar, Türkmənlər, Anadolu türkləri	2 431 700	7.07%
Yeni Aramilər	912 500	2.65%
Farslar	405 000	1.18%
Bacalanlar, Havramanlar, Şahbeklər, Sarlılar	145 000	0.42%
Lurlar	99 000	0.29%
Ermənilər	74 000	0.22%
Amerikalılar	69 000	0.20%
Adıgeylər	34 000	0.10%
Qaraçılar	33 000	0.10%
Çeçenlər	10 000	0.03%
Sabiilər	7 700	0.02%
Urdudilli hindlilər	3 600	0.01%
Fransızlar	700	0.00%
İtalyanlar	300	0.00%
Yunanlar	300	0.00%
Ərəbdilli Yəhudilər	200	0.00%
Təsniflənməmiş	182 000	0.53%

Etnik qruplar

1997-ci il istisna olmaqla 1957, 1965, 1977 və 1987-ci illərdə həyat keçirilmiş əhali sayımlarında sorğu anketlərində şəxsin etnik mənsubiyyəti haqqında sual olmamış, ona yalnız ana dili haqqında sual verilmişdir.

Ərəblər

ABŞ MKİ-nin nəşr etdirdiyi "Dünya faktlar kitabı"nda, külliyatın 1974-cü ildən 1983-cü ilədək olan nəşrlərində verilən məlumatlara əsasən İraq əhalisinin 70.90%-ini etnik ərəblər təşkil edirdi.

İraqda ən böyük etnik qrup ərəblərdir . Onlar İraq əhalisinin 65% – 73%-ni təşkil edirlər .

Kürdlər

Kürdlər İraq əhalisinin 1947-ci siyahıyaalınmasına əsasən 18.40%-ini, 1957-ci siyahıyaalınmasına əsasən 16.45%-ini , 1965-ci siyahıyaalınmasına əsasən 15.25%-ini, 1977-ci siyahıyaalınmasına əsasən 13.95%^[35]-ini, 1987-ci il siyahıyaalınmasına əsasən isə 18.93%^{[q 17]}-ini təşkil etmişdir.

1947-ci il siyahıyaalınmasının oturaq əhalinin sayına dair rəsmi yekunlarına əsasən kürdlər ölkə əhalisinin (təxm. 4.564 milyon nəfər)^[36] təxminən 18.40%-ni (təxm. 900.000^{[q 18]} nəfər) təşkil etmişdir. 1947-ci il sayımı İraqdakı köçəri əhalinin sayını dəqiq müəyyən edə bilməmiş və onlar haqqında təfsilatlı məlumatlar verə bilməyərək onları ümumi şəkildə yuvarlaq sayla toplam 250 min nəfər, bütün İraq əhalisi isə 4.816.185 nəfər qəbul edilmişdir.

1957-ci il siyahıyaalınmasının 1957-ci ildə yayınlanmış ilkin yekunlarına əsasən^[37] ölkə əhalisinin (6.339.960 nəfər) 16.45%-nin (1.042.774 nəfər) ana dilinin kürd dili olduğu elan edilmişdi. Bu ilkin nəticələrə əsasən kürdlər Süleymaniyə livasında əhalinin 98.40%-ini, Ərbil livasında 89.00%-ini, Kərkük livasında 48.20%-ini, Mosul livasında 26.10%-ini, Diyalə livasında 18.20%-ini təşkil edirdilər.^[38]

ABŞ MKİ-nin nəşr etdirdiyi "Dünya faktlar kitabı"nda, külliyatın 1974-cü ildən 1983-cü ilədək olan nəşrlərində verilən məlumatlara əsasən İraq əhalisinin 18.30%-ini etnik kürdlər təşkil edirdi.

Bütün siyahıyaalınmaların yekun nəticələri və türkmanların sayımlarda sayları təhrif edilməklə xeyli ölçüdə kürd olaraq göstərilmələri nəzərə alınarsa real olaraq İraq əhalsinin təxminən 13% – 17%^[39]-nin kürdlərdən ibarət olduğu düşünülə bilər.

Türkmanlar

1927-ci ildə gerçəkləşdirilmiş siyahıyaalınmanın etnik və ya linqvistik tərkibinə dair məlumatları yayımlanmamışdır.

1932-ci ilə aid rəsmi məlumata əsasən İraq əhalisinin 75.685 nəfərinin ana dili türk dili idi.^[40] Bu zaman ölkə əhalisi 2.857.077 nəfər idi.^[41]

1947-ci il siyahıyaalınmasının oturaq əhalinin sayına dair rəsmi yekunlarına əsasən türkmanlar ölkə əhalisinin (təxm. 4.564 milyon nəfər)^[36] təxminən 2%-ni (təxm. 92 min nəfər) təşkil etmişdir. Bu sayıma əsasən türkmanların 54.35%-i (təxm. 50 min nəfər) şəhərlərdə, 45.65%-i (təxm. 42 min nəfər) isə kəndlərdə yaşamışdır, həmçinin ölkədəki bütün Türkmanların 55.35%-i (təxm. 50 min nəfər) sünni, 45.65%-i (təxm. 42 min nəfər) isə şiə müsəlman idi, sünni türkmanların 78%-i (təxm. 39 min nəfər), şiə türkmanların isə 26.19%-i (təxm. 11 min nəfər) şəhərlərdə yaşayırdı. 1947-ci il sayımı İraqdakı köçəri əhalinin sayını dəqiq müəyyən edə bilməmiş və onlar haqqında təfsilatlı məlumatlar verə bilməyərək onları ümumi şəkildə yuvarlaq sayla toplam 250 min nəfər olaraq qəbul etmişdir (bütün ölkə əhalisi isə toplam 4.816 milyon nəfər təxmin edilmişdir). Bu səbəbdən o zamankı köçəri türkman əhalisi haqqında məlumat əldə etmək münkün deyildir. Həmçinin 1947-ci il sayımı xristian etiqadlı etnik türkman əhalinin sayına da aydınlıq gətirməmiş, gerçəkləşmiş təsnifləndirməyə uyğun əhali sayımının livalar üzrə nəticələri də göstərilməmişdir. Bu tip təsnifləndirmə ilə sonrakı siyahıyaalınmalarda əhali sayımı gerçəkləşməsə də onun nəticələri türkman aydınlar tərəfindən qəbul edilmir. Belə ki, iddialara əsasən türkmanların İraqdakı ümumi sayı təhrif edilmiş və olduğundan dəfələrlə az göstərilmişdir.

1957-ci il siyahıyaalınmasının 1957-ci ildə yayınlanmış ilkin yekunlarına əsasən^[37] ölkə əhalisinin (6.339.960 nəfər) 2.16%-nin (136.806 nəfər) ana dilinin türk dili olduğu elan edilmişdi. Bu ilkin nəticələrə əsasən türkmanların ümumi sayının 61.30%-i Kərkük livasında, 26.50%-i Mosul livasında, 5.00%-i Ərbil livasında, 7.20%-i isə digər livalarda yaşayırdı. Ancaq 14 iyul 1958-ci il inqilabından sonra 1959-cu ildə açıqlanmış yekun nəticələrə əsasən isə İraqın 6.34 milyon nəfər əhalisinin 567 min nəfərinin (ölkə əhalisinin 9%-i) ana dilinin türk dili olduğu açıqlanmışdı.^{[42][43][q 19][44][45]} 8 fevral 1963-cü il dövlət çevrilişi ilə hakimiyyəti qəsb etmiş Baas partiyasının hakimiyyətə gəlişi ilə 1959-cu ildə elan olunmuş yekun nəticələr təqzib edilmiş və 1957-ci ildə elan olunmuş ilkin nəticələr qəbul edilmişdir.

1957-ci il (ilkin yekunlar) və 1965-ci ildə həyata keçirilmiş əhali siyahıyaalınmalarının ümumölkə yekunları 1963-cü ildən etibarən BMT-yə bildirilsə də, daha sonra keçirilmiş 1977, 1987 və 1997-ci illərdə reallaşmış sayımların ana dili üzrə yekunları BMT-yə ötürülməmişdir.

1977-ci il siyahıyaalınmasının rəsmi yekunlarına əsasən İraq əhalisinin 1.15%-i türkmanlardan ibarət idi.^[46] Ancaq 1957-ci ilin sonradan rəsmən qəbul edilmiş nəticələrini əsas olaraq götürən R.İ.Lawless hesab edir ki, təbii artım nəzərə alınmaqla 17 oktyabr, 1977-ci il sayımı zamanı (ana dili əsasında) etnik türkmənlərin sayı 243.422 nəfər olmalı idi ki, bu da İraqın ümumi əhalisinin (12.000.497 nəfər) 2.03%-inə bərabər olacaqdı.^[47]

ABŞ MKİ-nin nəşr etdirdiyi "Dünya faktlar kitabı"nda, külliyatın 1974-cü ildən 1983-cü ilədək olan nəşrlərində verilən məlumatlara əsasən İraq əhalisinin 2.40%^{[48][49][50][51][52]}-ini etnik türkmanlar təşkil edirdi.

Stiven Pələtiə (ing. Stephen Pelletiere) hesab edir ki, türkmanlar İraq əhalisinin 2%–dən azını təşkil etməklə 1986–cı ildə təqribən 222 min nəfər idilər.^[53]

İraq Türkmən Cəbhəsi nin və ümumən İraqlı türkman liderlərinin iddialarına əsasən Türkmanlar ümumi İraq əhalisinin 13%-ni təşkil etməkdədir.^{[54][55][56][57]}

Yeni Aramilər

ABŞ MKİ-nin nəşr etdirdiyi "Dünya faktlar kitabı"nda, külliyatın 1974-cü ildən 1983-cü ilədək olan nəşrlərində verilən məlumatlara əsasən İraq əhalisinin 0.70%-ini etnik aramilər təşkil edirdi.

Assuriyalılar — İraq əhalisinin təxminən 3%-ini assuriyalılar (həmçinin onların etnik yarım qrupunu təşkil edən xaldeylər) təşkil edir .^[58]

Farslar (Əcəmlər)

1947-ci il siyahıyaalınmasının oturaq əhalinin sayına dair rəsmi yekunlarına əsasən Farslar ölkə əhalisinin təxminən 1.2%^[36]-ni (təxm. 52 min nəfər) təşkil etmişdir. Yay Dilçilik İnstitutunun yayımladığı "Etnoloq sorğu kitabçası"nın 1996-cı ildə və 2000-ci ildə nəşr edilmiş və müəllifləri Cozef Evans Qrayms və Barbara F. Qrayms olan 13-cü və 14-cü nəşrlərində verilən məlumata əsasən İraqda fars dilli əhalinin sayı 1989-cu il üçün ümumi əhalinin 1.2%-i nisbətində, 1993-cü il üçün isə 227 min nəfər olaraq təxmin edilmişdir.^[59][60]

Feylilər

Feylilər lurların etnoqrafik qrupularından biridir.^[61] 1947-ci il siyahıyaalınmasının oturaq əhalinin sayına dair rəsmi yekunlarına əsasən şiə olan Feylilər ölkə əhalisinin təxminən 0.6%^[36]-ni (təxm. 30 min nəfər) təşkil etmişdir. Bu sayıma əsasən Feylilərin 46.67%-i (təxm. 14 min nəfər) şəhərlərdə, 53.33%-i (təxm. 16 min nəfər) isə kəndlərdə yaşamışdır.

Ermənilər

1965-ci il siyahıyaalınması zamanı İraqda rəsmən qeydə alınan 8.047.415 nəfər əhalidən 15.890 nəfəri (7.846 nəfəri kişilər, 8.044 nəfəri qadınlar) və ya 0.2%-i ana dilini erməni dili olaraq bildirmişdi.^[32]

2012-ci ildə Rusiyanın Ria-Novosti İnofrmasiya Agentliyinə istinadən yayılmış məlumatlara əsasən İraqın əs-Somariya telekanalına müsahibə verən İraqdakı Erməni Kilsəsinin başçısı Masis Şahinyan bildirmişdir ki, son bir neçə ildə Erməni Kilsəsi ardıcıllarından təxminən 10 min nəfər İraqı tərk etmişdir.^[62] Masis Şahinyanın məlumatlarına əsasən 2003-cü ilədək İraqda ermənilərin sayı 25 mindən çox olsa da hazırda 15-16 min ətrafındadır.^[62][63][64] 2003-cü ildən sonra İraqı tərk edən və Ermənistana pənah gətirmiş ermənilərin sayı 2010-cu ilin fevral ayında artıq toplam 991 nəfər idi.^[65] İraqdan olan qaçqınlardan toplam 901 nəfər 2005-2013-cü illərdə siyasi sığınacaq üçün Ermənistan Respublikasına müraciət etmiş, onlardan 869 nəfəri siyasi sığınacaq ala bilmişdir.^[66]

Digərləri

Dini tərkibi

1919-cu il siyahıyaalınmasına əsasən

Sancaqlar üzrə İraq əhalisinin dini tərkibi, 1919-cu il sa. əsasən^[4]

Vilayətlər	Sancaqlar	Sünni müsəlmanlar	Şiə müsəlmanlar	İudaistlər	Xristianlar	Digər	Toplam
Bağdad	Bağdad	130 000	54 000	50 000	15 000	1 000	250 000
	Samarra	66 455	14 215	300	...	...	80 970
	Diyalə	54 953	46 097	1 689	397	900	104 036
	Kut	8 578	98 712	381	127	...	107 798
	Divaniyə	1 000	192 300	6 000	5 000	200	204 500
	Şamiyə	445	189 000	530	20	5	190 000
	Hillə	15 983	155 897	1 065	27	28	173 000
	Dileym	247 000	200	2 600	200	...	250 000
		524 414	750 421	62 565	20 771	2 133	1 360 304
Bəsrə	Bəsrə	24 408	130 494	6 928	2 221	1 549	165 600
	Amara	7 000	284 700	3 000	300	5 000	300 000
	Müntəfiq	11 150	306 220	160	30	2 440	320 000
		42 558	721 414	10 088	2 551	8 989	785 600
Mosul	Mosul	244 713	17 180	7 635	50 670	30 180	350 378
	Ərbil	96 100	...	4 800	4 100	1 000	106 000
	Kərkük	85 000	5 000	1 400	600	...	92 000
	Süleymaniyə	153 900	...	1 000	100	...	155 000
		579 713	22 180	14 835	55 470	31 180	703 378
Toplam		1 146 685	1 494 015	87 488	78 792	42 302	2 849 282

1947-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

İraqda dini və ya etnik qruplar (qeydə alınmış oturaq əhali içərisində), 1947-ci il sa. əsasən^[20]

Etnik və ya dini qrup	Şəhər əhalisi	Kənd əhalisi	Toplam	Nisbəti
Təsnif edilmiş toplam oturaq ölkə əhalisi	1 604 000	2 960 000	4 564 000	100.00%
Şiə müsəlmanlar	747 000	1 721 000	2 468 000	54.10%
Sünni müsəlmanlar	643 000	1 145 000	1 788 000	39.20%
Xristianlar	94 000	55 000	149 000	3.10%
İudaistlər	113 000	4 000	117 000	2.60%
Yezidlər və Şahbeklər	2 000	31 000	33 000	0.80%
Sabiilər	5 000	2 000	7 000	0.20%

Ərbil şəhərində əhalinin dini tərkibi, 1947-ci il sa. əsasən ^[67]

Ərbil şəhəri əhalisi toplam	İslam	Xristianlıq	İudaizm	Təsnif edilməmiş və digər
27 036[31][q 20]	23 466	2 244	1 321[68]	5

Kərkük şəhərində əhalinin dini tərkibi, 1947-ci il sa. əsasən^[69]

Kərkük şəhəri əhalisi toplam	İslam	Xristianlıq	İudaizm	Mandayizm	Yezidilik	Təsnif edilməmiş və digər
68 308	58 654	6 715	2 873	37	1	28

1957-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

İraq əhalisinin dini təsnifi, 1957-ci il sa. əsasən^[70]^[71]

Dinlər	Kişilər	Qadınlar	Cəmi	%
Toplam	3 185 117	3 154 843	6 339 960	100.00
İslam	3 038 255	3 019 238	6 057 493	95.54
Xristianlıq	107 890	98 316	206 206	3.25
Yezidilik	28 210	27 675	55 885	0.88
Mandayizm	5 978	5 847	11 825	0.19
İudaizm	2 645	2 261	4 906	0.08
Təsnif edilməmiş və digər	665	374	1 039	0.06

Livalar üzrə İraq əhalisinin dini tərkibi, 1957-ci il sa. əsasən^[71]

Livalar	İslam	Xristianlıq	Yezidilik	Mandayizm	İudaizm	Digər	Təsniflənməmiş	Toplam
Bağdad	1 235 538	68 775	311	3 768	3 634	431	555	1 313 012
Mosul	609 247	90 348	55 129	61	18	169	475	755 447
Divaniyə	519 732	429	55	192	42	1	19	520 470
Bəsrə	489 117	11 238	59	2 182	352	94	288	503 330
Müntəfiq	456 885	314	28	1 544	17	3	57	458 848
Kərkük	375 232	13 150	23	242	6	56	130	388 839
Hillə	354 047	502	28	72	16	11	103	354 779
Amara	325 900	1 086	71	2 579	65	9	130	329 840
Diyalə	328 410	816	12	223	67	195	113	329 836
Süleymaniyə	302 825	1 925	23	15	13	23	71	304 895
Kut	294 955	313	42	225	52	4	308	295 899
Ərbil	265 984	7 198	20	41	1	2	137	273 383
Dileym	244 570	8 041	18	243	18	20	113	253 023
Kərbəla	217 143	91	9	38	18	17	59	217 375

1965-ci il siyahıyaalınmasına əsasən

Din	14 oktyabr, 1965-ci il siayhıyaalınmasına əsasən İraq əhalisinin etiqad edənlərə görə təsnifatı[72]
	Kişilər	Qadınlar	Hər iki cins	Nisbəti
Cəmi	4 102 514	3 944 901	8 047 415	100.00%
İslam	3 928 996	3 782 716	7 711 712	95.83%
Xristianlıq	119 971	112 435	232 406	2.89%
Yezidilik	35 863	33 790	69 653	0.87%
Mandayizm	7 187	7 075	14 262	0.18%
İudaizm	1 717	1 470	3 187	0.04%
Bəhailik	539	422	961	0.01%
Digər	214	125	339	0.00%
Təsnif edilməmiş	8 027	6 868	14 895	0.19%

Mənbə

• Turkic Peoples Of The World. Edited by Margaret Bainbridge. First published in 8th January 1993 by Kegan Paul International. London and New York: Routledge, Taylor & Francis Group, 403 pages.
• ORSAM (Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi) Rapor No: 92, ORSAM-Ortadoğu Türkmenleri Programı Rapor No: 18—Irak’ta ihtilaflı bölgelerin durumu Ankara: Aralık 2011, 29 sayfa. ISBN 9786055330842
• ORSAM (Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi) Rapor No: 33, ORSAM-Ortadoğu Türkmenleri Programı Rapor No: 9—Irak’ta Türkmen varlığı Mart 2011, 62 sayfa.
• The Turkmen and Iraqi Homeland^{[ölü keçid]}. (E-book, Without pagination, Author: Ershad Al Hirmizi, Language: English, Publisher: Istanbul: Kerkük Vakfı (Kerkuk Foundation), 2003. ISBN 9789756849071) in the catalog of books Arxivləşdirilib 2014-01-09 at the Wayback Machine on the website TurkmenAspect.com Arxivləşdirilib 2014-01-09 at the Wayback Machine
• Rüşdi Çelebi: Irak'taki Türkmen Varlığı Hakkında Tarihsel Gerçekler
• Musul Meselesi (1922-1925) — Dr. Zekeriya Türkmen Arxivləşdirilib 2020-09-25 at the Wayback Machine

Qeydlər

1. Qeyd–dəqiqləşdirmə:

   • 1970-ci il etibarı ilə İraqda mövcud olmuş liva inzibati vahidinin adı mühafaza olaraq dəyişdirilmişdir.
   • 1962-c ildə Dileym livasının adı Ramadi livası olaraq, 1970-ci ildə Ramadi livasının adı Ramadi mühafazası olaraq, 1976-cı ildə isə Ramadi mühafazası adı Anbar mühafazası olaraq dəyişdirlimişdir.
   • 1962-c ildə Müntəfiq livasının adı Nəsiriyə livası olaraq, 1970-ci ildə Nəsiriyə livasının adı Nəsiriyə mühafazası olaraq, 1976-cı ildə isə Nəsiriyə mühafazası adı Ziqar mühafazası olaraq dəyişdirlimişdir.
   • 1970-ci ilə qədər Hillə livası, 1970-ci ildən Hillə mühafazası adlanan inzibati vahidin adı 1971-ci ildə Babil mühafazası olaraq dəyişdirilmişdir.
   • 29 yanvar 1976-cı ildə Kərkük mühafazasının adı Ət-Təmim mühafazası, 2006-cı ildə isə Ət-Təmim mühafazasının adı Kərkük mühafazası olaraq dəyişdirilmişdir.
   • 1976-cı ildə Mosul mühafazasının adı Ninəvə mühafazası olaraq dəyişdirilmiş, onun ərzisinin bir hissəsi hesabına Dəhuk mühafazası təşkil edilmişdir.
   • 1976-cı ildə Divaniyə mühafazasının adı Qədisiyə mühafazası olaraq dəyişdirilmişdir.
   • 1976-cı ildə Amara mühafazasının adı Meysan mühafazası olaraq dəyişdirilmişdir.
   • 1976-cı ildə Divaniyə mühafazası ərzisinin bir hissəsi hesabına Müsənna mühafəzəsi təşkil edilmiş, az müddətdən sonra elə həmin il Müsənna mühafəzəsi ərzisinin bir hissəsi hesabına Nəcəf mühafazası təşkil edilmişdir.
   • 1976-cı ildə Bağdad mühafazası ərzisinin bir hissəsi hesabına Səlahəddin mühafazası təşkil edilmişdir. 2004-cü ildə Səlahəddin mühafazasının inzibati mərkəzi Səmərra şəhərindən Tikrit şəhərinə köçürüldü.
   • 1976-cı ildə Kut mühafazasının adı Vasit mühafazası olaraq dəyişdirilmişdir.

2. 16 oktyabr 1997-ci il siyahıyaalınması Regional Kürdüstan Hökumətinin (KRH) nəzarətində olan üç mühafazanı (Dəhuk, Ərbil və Süleymaniyə) əhatə etməmişdir. Siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən 15 mühafazada 19.082.566 (19.184.543) nəfər qeydə alınmışdır. Rəsmi təxminə əsasən siyahıyaalınma zamanı KRH-nin nəzarətində olan ərazilərdə 2.943.678 (2.861.701) nəfər olmaqla bütün ölkə əhalisi 22.026.244 (22.046.244) nəfər olmuşdur.
3. Daha dəqiqi 473.626 nəfər. Məlumat üçün bax: الانتدابالبريطاني على العراق^{[ölü keçid]}
4. Qeyd: ümumi sahəsi 924 km² olan dövlət suları da daxil olmaqla İraq ərazisi rəsmən 435.052 km²-dir.
5. Əslində bu dəqiq rəqəm deyildir. Belə ki, 19 oktyabr 1947-ci il əhali siyahıyaalınmasına əsasən İraqın oturaq əhalisi dəqiqliklə qeydə alınmış və 2.127.345 nəfəri kişilər, 2.438.840 nəfəri isə qadınlar olmaqla 4.566.185 nəfər olmuşdur. Dövlət məmurları siyahıyaalınma zamanı köçəri əhalini qeydə ala bilmədiyindən onların sayını təxminən 250.000 nəfər olaraq qəbul etmiş və siyahıyaalınma tarixi üçün bütün ölkə əhalisi 4.816.185 nəfər (2.257.345 nəfəri kişilər, 2.558.840 nəfəri isə qadınlar) olaraq qəbul edilmişdir. Daha ətraflı bax: Demographic Yearbook/Annuaire démographique 1955. Seventh Issue - Septième Edition. Special topic: Population censuses /Sujet spécial: Recensements de population. Statistical Office of the United Nations, Department of Economic and Social Affairs. /Bureau de statistique de I'Organisation des Nations Unies, Departement des affaires economiques et des affaires sociales. New York, 1955—>Table of contents/Table des matieres—>Tables/Tableaux—> 1. Population by sex, area and density for each part of the world latest census, and midyear estimates for 1937 and 1954 /Population selon Ie sexe, superficie et densite de chaque partie du monde dernier recensement et estimations au milieu de I'annee pour 1937 et 1954, page 107 and/et 7. Population, urban and rural, by sex: each census, 1945-1954 /Population urbaine et population rurale selon Ie sexe aux differents recensements effectues de 1945 a 1954, page 191
6. 12 oktyabr-15 dekabr 1957-ci il siyahıyaalınmasına əsasən xaricdə yaşayan 40.984 nəfər (30.068 nəfəri kişilər, 10.916 nəfəri qadınlar). ölkə vətəndaşı daxil olmaqla bütün İraq əhalisi 6.339.960 nəfər olmuşdur. İstinad olaraq bax: Demographic Yearbook/Annuaire démographique 1963. Fifteeth Issue - Quinzieme Edition. Special topic: Population census statistics II /Sujet spécial: Statistiques des recensements de population II. Statistical Office of the United Nations, Department of Economic and Social Affairs. /Bureau de statistique de I'Organisation des Nations Unies, Departement des affaires economiques et des affaires sociales. New York, 1964—>Table of contents/Table des matieres—>Tables/Tableaux—> 10. Population by language and sex: each census, 1955-1963 /Population selon la langue et Ie sexe : chaque recensement, 1955-1963, page 325
7. Daha dəqiqi 8.047.415 nəfər.
8. 2 min nəfər digər qruplardan olanlar və kimliyini bildirməmiş təsnif olunmamışlar daxil oturaq əhali yuvarlaq rəqəmlərlə 4.566 min nəfər idi.
9. Dəqiqləşdirmə: 1957-ci il siyahıyaalınmasında Asoru Yeni Arami dilini və Xaldey Yeni Arami dilini ana dili olaraq danışanların sayı vahid kateqoriyada - Arami dilində danışanlar olaraq qeydə alınmışdır.
10. Dəqiqləşdirmə: 1957-ci il siyahıyaalınmasında Asoru Yeni Arami dilini və Xaldey Yeni Arami dilini ana dili olaraq danışanların sayı vahid kateqoriyada - Arami dilində danışanlar olaraq qeydə alınmışdır.
11. Dəqiqləşdirmə: 1957-ci il siyahıyaalınmasında Asoru Yeni Arami dilini və Xaldey Yeni Arami dilini ana dili olaraq danışanların sayı vahid kateqoriyada - Arami dilində danışanlar olaraq qeydə alınmışdır.
12. Qeyd: Onlardan ana dili Türkman dili olanlar 132.404 nəfər (onlardan kişilər: 65.631 nəfər, qadınlar: 66.773), ana dili Türk dili olanlar isə 24.557 nəfər (onlardan kişilər: 12.430 nəfər, qadınlar: 12.127) olaraq göstərilmişdir.
13. Qeyd: Onlardan ana dili Asoru Yeni Arami dili olanlar 37.635 nəfər (onlardan kişilər: 19.575 nəfər, qadınlar: 18.060), ana dili Xaldey Yeni Arami dili olanlar isə 23.567 nəfər (onlardan kişilər: 12.090 nəfər, qadınlar: 11.477) olaraq göstərilmişdir.
14. Onlardan ana dili Türkman dili olanlar 86.958 nəfər, ana dili Türk dili olanlar isə 5.471 nəfər olaraq göstərilmişdir.
15. Onlardan ana dili Asoru Yeni Arami dili olanlar 7.278 nəfər, ana dili Xaldey Yeni Arami dili olanlar isə 1.995 nəfər olaraq göstərilmişdir.
16. Saya dair verilən rəqəmlərə əsasən hesablanılmışdır.
17. 1987-ci il sayımına əsasən İraqın ümumi 16.335.198 nəfər əhalisinin 3.092.820 nəfəri və ya 18.93%-i (ana dili əsasında) kürdlər idi. Mənbə olaraq bax: İraq study^{[ölü keçid]}
18. Qeyd: daha dəqiq 899.950 nəfər
19. Vaşinqton Yaxın Şərq Araşdırmaları İnstitutunda Türkiyə Araşdırmaları Proqramının direktoru, Corctaun Universitetinin Xarici Siyasət Məktəbinin professoru, tarixçi Dr. Soner Çağaptay Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine ın verdiyi məlumata əsasən İraqda həyata keçirilmiş 1957-ci il əhali siyahıyaalınmasının yekun nəticələrinə əsasən ölkə əhalisnin 819 min nəfərini kürdlər, 567 min nəfərini isə türklər təşkil edirdi. İstinad olaraq bax: Part Six: Post-Saddam Economics and Politics. — 54. Turkmens, the Soft Underbelly of the War in Northern Iraq (Originally published as PolicyWatch no. 735, March 27, 2003 Arxivləşdirilib may 18, 2015, at the Wayback Machine. Soner Cagaptay is coordinator of The Washington Institute's Turkish Research Program.), page 262 // The Washington Institute for Near East Policy: Operation Iraqi Freedom and the new Iraq : insights and forecasts edited by Michael Knights. Published in 2004 in the United States of America by The Washington Institute for Near East Policy, 1828 L Street NW, Suite 1050, Washington, DC 20036.

    ...No reliable contemporary data are available on the size of the Turkmen population. The 1957 Iraqi census—the last in which the Turkmens were permitted to register—counted 567,000 Turkmens (9 percent of the population) among Iraq's population of 6,300,000. The census also counted 819,000 Kurds (13 percent of the population)...

20. Aydınlaşdırma: Məhəllələr (حي) üzrə əhalinin sayı: Ərəblər (العرب) məhəlləsində 5.644 nəfər, Tacül İslam (تعجيل - اسلام) məhəlləsində 4.966 nəfər, Qala içərisində yerləşən Saray (قلعة - سراي) məhəlləsində 1.596 nəfər, Qala içərisində yerləşən Topxana (توبخانة) məhəlləsində 1.161 nəfər, Qala içərisində yerləşən Təkyə (تكية) məhəlləsində 1.563 nəfər, Xanəgah (خانقا) məhəlləsində 4.521 nəfər, əl-Mustafa (المستوفي) məhəlləsində 4.038 nəfər, Tacül Yəhud (تعجيل يهود) məhəlləsində 1.998 nəfər, Urduğa (اوردغا) məhəlləsində isə 1.549 nəfər.

İstinadlar

1. Iraq Provinces Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine - Administrative Divisions of Countries Country Regions ("Statoids" Arxivləşdirilib 2012-04-11 at the Wayback Machine). United States of America, North Carolina, Durham.
   Orijinal mətn (ing.)

   ...1997-10-16 census source: The Statesman's Yearbook 2006, ed. Barry Turner. Palgrave Macmillan, Basingstoke, Hampshire 2005....1977, 1987, 1997 census data: Statesman's Yearbook, editions of 1988-89, 1993-94, and 2006. In the 1997 data, the province populations add up to 22,046,284, which disagrees with the total given in the book...
2. Iraq population statistics Arxivləşdirilib 2015-04-20 at the Wayback Machine in GeoHive Global Statistics Arxivləşdirilib 2012-04-03 at the Wayback Machine. United States of America, Arizona, Phoenix.
3. "احصاء شعبنا ضرورة تاريخية للانتخابات القادمة - بحث - الحوار المتمدن". 2017-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-27.
4. Marvellous Mesopotamia, The world's wonderland by Joseph T.Parfit M.A, London, S. W. Partridge & co., ltd. in 1920, Page 15
5. Development Planning and Population Growth and Redistribution in the Republic of Iraq
6. "Central Organization for Statistics and Information Technology of Iraq" (PDF). 2012-03-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-09-12.
7. "جريدة الصباح تنشر احصائية وزارة التخطيط لعدد نفوس سكان العراق لسنة 2014 — Ministry of Foreign Affairs of Republic of Iraq ". 2014-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyul 2015.Xəbərin onlayn yayımlanma tarixi: 16.12.2013. .
8. "توزيع الوحدات السكنية والأسر ومجموع سكانها حسب المحافظات لسنة 1997 و 2009". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-21.
9. توزيع السكان حسب المحافظات والجنس والبيئة حسب نتائج تعداد 1997 Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine Table (2/5)
10. اسقاطات السكان حسب المحافظات والبيئة لسنة 2012 Arxivləşdirilib 2020-02-17 at the Wayback Machine .Note : population projection calculated according to numbering & listing results 2009
11. الدراسات والبحوث: الأطلس الإحصائي الزراعي خارطة الطريق للتنمية الزراعية (الإقتصاد الأخضر) Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
12. "اتجاهات الانجاب وتنظيم الاسرة في العراق التحديات والتداخلات" (PDF). 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-02-22.
13. Republic of Iraq Ministry of Planning Central Statistical Organization: Population & Manpower Statistics Arxivləşdirilib 2021-12-28 at the Wayback Machine: Demographic Statistics Arxivləşdirilib 2022-01-27 at the Wayback Machine: Tables: report of population state 2010: Iraq's governorates by area and their relative share of area and population 1997 , 2009 Arxivləşdirilib 2014-03-08 at the Wayback Machine (Yoxlanılıb: 24.02.2014)
14. page 24
15. Lozan barış konferansı: tutanaklar, belgeler. I Cilt. Çevirmen: Seha L. Meral. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1993, sayfa 345. ISBN 9789753632034
16. "Iraq". web.archive.org. 2017-04-17. Archived from the original on 2017-04-17. İstifadə tarixi: 2023-07-23.
17. page 19. // The Kurdish Struggle 1920-94 Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine. Author: Edgar O'Ballance. London: Palgrave Macmillan, 1996, 272 pages. ISBN 9780312160067
18. "Iraq". web.archive.org. 2017-04-17. Archived from the original on 2017-04-17. İstifadə tarixi: 2023-07-23.
19. III. Religious and Ethnic Communities. — B. The Communal Structure of the Arab Countries. — 4. Iraq, page 105. // International Library of Sociology — Volume 68: Population and Society in the Arab East. Author: Gabriel Baer. Translated from the Hebrew by Hanna Szke. English translation first published in 1964 by Routledge. London: Routledge and Kegan Paul, 2013, 288 pages. ISBN 9781136236228
20. ""العراق، الطبقات الاجتماعية والحركات الثورية" (ص60) حنا بطاطو" (PDF). 2013-11-01 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-03.
21. Republic of Iraq, Statistical Abstract, 1963, page 126
22. I. The Turkic peoples of: İraq (author R.İ. Lawless). — Table 1: Language composition of the İraqi population in 1957, page 162. // Turkic Peoples Of The World. Edited by Margaret Bainbridge. London: Kegan Paul International, 1993, 403 pages. ISBN 9780710304094
23. "الصوت العربي الحر - : وثائق قديمة: كتاب إحصاء 1957 في العراق". 2014-02-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-10.
24. Part I. Kirkuk and its environs. — Chapter 2. Kirkuk in the Twentieth Century, page 43 Arxivləşdirilib 2022-04-09 at the Wayback Machine. // Crisis in Kirkuk: The Ethnopolitics of Conflict and Compromise. Authors: Liam Anderson, Gareth Stansfield. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2011, 312 pages. ISBN 9780812206043
25. . المجموعة الأحصائية لتسجيل عام 1957 - لوائي السليمانية و كركوك ، تصنيف السكان من حيث الجنس و لغة الأم للواء كركوك .مطبعة العاني .بغداد 1959
26. David McDowall. A modern history of the Kurds Arxivləşdirilib 2021-12-18 at the Wayback Machine. London: I.B. Tauris, 2007, p. 3. ISBN 9781850434160
    Orijinal mətn (ing.)

    Few Kurds would claim quite as much today, but would still claim the city of Kirkuk, even though it had a larger Turkoman population as recently as 1958.
27. Kitap IV. Irak'ta Etnik Milliyetçilik. — 15. Devrimci Irak'ta Kürtler, sayfa 408. // Modern Kürt Tarihi^{[ölü keçid]}. Yazar: Davıd McDowall. İngilizceden Çeviren: Neşenur Domaniç. Ankara: Asır Matbaacılık, 2004, 680 sayfa. ISBN 9789755534367.

    Orijinal mətn (türk.)

    Bölgede esas olarak egemen olan Türkmenler ile 1930'lar ve 40'larda ağaların açgözlülüğü nedeniyle topraklarından ayrılan ve gelişen petrol sanayisinde iş bulmak amacıyla bölgeye giderek daha fazla sayılarda yerleşen Kürtler arasında bir süredir büyüyen bir gerginlik vardı. 1959'da 150.000 kişilik nüfusun yarısı Türkmenlerden, yarısından biraz azı Kürtlerden ve kalanlar da Arap, Süryani ve Ermenilerden oluşuyordu.

    Bölgədə əsas olaraq hakim olan türkmanlar ilə 1930–cu və 40–cı illərdə ağaların açgözlülüyü səbəbiylə torpaqlarından ayrılan və inkişaf edən neft sənayisində iş tapmaq məqsədiylə bölgəyə tədricən daha çox saylarda yerləşən kürdlər arasında bir müddətdir böyüyən bir gərginlik vardı. 1959-cu ildə 150.000 nəfərlik əhalinin yarısı türkmanlardan, yarısından biraz azı kürdlərdən və qalanları da ərəb, asoru ve ermənilərdən ibarət idi.

28. David McDowall. A Modern History of the Kurds. London: I.B. Tauris, 2007, p. 305. ISBN 9781850434160
    Orijinal mətn (ing.)

    Tension had been growing for some time between Turkomans, the originally predominant element, and Kurds who had settled increasingly during the 1930's and 1940's, driven from the land by landlord rapacity and drawn by the chance for employment in the burgeoning oil industry. By 1959 half the population of qo,ooo were Turkoman, rather less than half were Kurds and the balance Arabs, Assyrians and Armenians.
29. page 913. // The old social classes and the revolutionary movements of Iraq a study of Iraq's old landed and commercial classes and of its Communists, Baʻthists, and Free Officers. Author: Hanna Batatu. Princeton: Princeton University Press, 1978, XXIV+1283 pages. ISBN 9780691052410
30. حکومەتی هەرێمی كوردستان: حقيقة تاريخ مدينة اربيل واوضاع التركمان في اربيل^{[ölü keçid]}
    Orijinal mətn (ərəb.)

    ففي أحصاء عام 1947 كان عدد القاطنين في مدينة أربيل ( 27036 ) نسمة . ولكن التطور الحاصل في المدينة والنهضة العمرانية أنذاك ومركز أربيل الحيوي أدى الى الكثير من الآمور . ولو نظرنا الى جدول سكان المحلات في مدينة أربيل وحسب أحصاء عام 1957 ( حسب أرشيف مديرية النفوس العامة والوثائق الموجدودة ) . ففي محلة المستوفي ( طيراوة – 10626 ) وفي محلة خانقاه ( 7777 ) ومحلة العرب ( 6850 ) ومحلة سعدوناوه ( 4354 ) ومحلة تعجيل ( 2877 ) ومحلة سيداوة ( 2301 ) والقلعة كالآتي ( محلة السراي -2619 – ومحلة التكية -1401- ومحلة الطوبخانة 1108 ) والمجموع الكلي ( 39913 ) . وحول تصنيف السكان حسب لغة الآم في أحصاء عام 1957 ( نفس المصدر السابق ) الكوردية ( 30527 ) والتركمانية ( 6535 ) والعربية ( 2722 ) والكلدانية وسريانية (47 ) ولغات غير مبينة ( 82 ) . والمجموع ( 39913 ) .
31. Erbil City - Turkmen Aspect
32. ing. Population. — 16. Population by language, sex and urban/rural residence: each census, 1962-1970, page 508. // Demographic Yearbook 1971. Twenty-third issue. Special topic: population census statistics I. Statistical Office of the United Nations, Department of Economic and Social Affairs. United Nations, New York, 1972.fr. Population. — 16. Population selon la langue, Ie sexe et la rèsidence urbaine/rurale: chaque recensement, 1962-1970, page 508. // Annuaire démographique 1971. Vingt-troisième èdition. Sujet spécial: Statistiques des recensements de population I. Bureau de statistique de I'Organisation des Nations Unies, Departement des affaires economiques et des affaires sociales. Nations Unies, New York, 1972.
33. The Americana annual. 1968 (1969), page 374, Americana Corporation, 1969, ISBN 9780717202003
34. People Groups of Iraq Arxivləşdirilib 2012-05-13 at the Wayback Machine - Joshua Project - Unreached Peoples of the World Arxivləşdirilib 2018-12-13 at the Wayback Machine (Yoxlanılıb: 10.02.2014)
35. لسنة 1977 ،مطبعة المديرية، بغداد، ١٩٧٨.
36. Qeyd (1947-ci il sa.): qeydə alınmış oturaq əhalinin sayı 4.566 milyon olmuş, onlardan 2 min nəfəri öz kimliyini və dini mənsubiyyətini bildirməkdən imtina etmişdir.
37. Mudiriyal al-Nufus al Ammah Baghdad Al-majmu'ah al-ihsa'iyah li-tasjil ammn 1957, v. 1-10
38. و ا زرة الداخلية، نتائج تسجيل السكان لعام 1957 ومسودات نتائج تعداد
39. Russell, Malcom B. The Middle East and South Asia 1997 (The World Today Series). Harpers Ferry, West Virginia: Stryker-Post Publications (1997); pg. 104.
40. III. Religious and Ethnic Communities. — A. Survey of Religious and Ethnic Groups. — 3. Linguistic groups, page 94. // International Library of Sociology — Volume 68: Population and Society in the Arab East. Author: Gabriel Baer Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Translated from the Hebrew by Hanna Szke. English translation first published in 1964 by Routledge. London: Routledge and Kegan Paul, 2013, 288 pages. ISBN 9781136236228
41. Part One. The Formative Years. — Chapter One. The Making of Iraq Shi'i Society, page 13 // The Shi'is of Iraq Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Second paperback edition, with a new introduction. Author: Yitzhak Nakash. Princeton: Princeton University Press, 2003, 312 pages. ISBN 9780691115757
42. Iraq: Making Ethnic Peace After Saddam Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine. A Conversation with Kanan Makiya and Patrick Clawson
    Orijinal mətn (ing.)

    Timothy Shah: Thank you, Dr. Makiya. Speaking next is Patrick Clawson, deputy director of the Washington Institute for Near East Policy and co-convener of the study group that in 2001 issued the report Navigating Through Turbulence: America and the Middle East in a New Century. Dr. Clawson edited the recent volume How to Build a New Iraq After Saddam. He is also senior editor of the Middle East Quarterly. —> Patrick Clawson: .....Furthermore, a provincial-level federalism makes sense for reducing the problems of the minorities in the Kurdish region. This region is not simply Kurdish. In the last reliable Iraqi census that asked questions about ethnicity, the census of 1958, more than a third of the inhabitants of the Kurdish areas identified themselves as non-Kurd. There is a significant minority of Assyrians, Chaldeans, and other Christian groups, but a larger issue is the Turkmen population. In that 1958 census, the Turkmen were 9 percent of the population of Iraq. Since the Turkmen are, for all intents and purposes, leftovers from the Ottoman days and are basically Turkish both ethnically and linguistically, the Turkish government feels very attached to them and finds it politically convenient to exaggerate the attachment...
43. Iraqi Turkmen Human Rights Research Foundation: Summary Violation of the human rights of the Iraqi Turkmen since the Establishment of the Iraqi State. Date: January 27, 2007. No: Rep.9-A2707. Table of Content: General Information: Population, page 3
    Orijinal mətn (ing.)

    ..Arabic writers approximate the population size of the Iraqi Turkmen to 7%. The same estimation was made during the opposition conferences before the occupation. Patrick Clawson, Deputy Director for research of the Washington Institute for Near East Policy, increases this figure to 9%. According to Turkmen writers the Turkmen population size is more than 10%...
44. Zubaida Omar: British Inquiry Magazine. February 1987, page 37.
45. Issue 2. — Endangered community: the Turkoman identity in Iraq (author: Tarik H. Oğuzlu), page 313. // Journal of Muslim Minority Affairs Arxivləşdirilib 2017-02-28 at the Wayback Machine. Volume 24. London: Carfax Publishing, October 2004, 413 pages.
    Orijinal mətn (ing.)

    In Demirci’s study, the 1957 census puts the Iraqi population at 6,300,000 and the Turkoman population at 567,000.13 The importance of the 1957 census lies in the fact that this was the first and last Iraqi census which allowed the Turkoman people to register themselves as Turks. In other censuses conducted later, the ‘Turkoman’ category under the section of ‘nationalities’ was dropped. According to one Kurdish scholar, the majority in northern Iraq consists of Kurds, as opposed to the counter-claims made by Turkomans. According to him, in the 1920s and 1930s the Turkomans constituted 2.1% of the overall Iraqi population. In the 1957 census the Turkomans ranked third among the ethnic groups in Iraq at the figure of 2.16%. This number further went down to 1.15% in the 1977 census.14
46. sayfa 21–22. // Kerkük Bölgesinin Araplaştırılması. Yazar: Nuri Talabani. İngilizceden Çeviren: Zafer Avşar. İstanbul: Avesta Yayınları, 2005, 144 sayfa. ISBN 9789758637805
47. Turkic Peoples Of The World. Edited by Margaret Bainbridge. Routledge, Taylor & Francis Group, London and New York. First published in 8th January 1993 by Kegan Paul International. This edition first published in 2010 by Routledge 711 Third Avenue, New York, NY 10017 : Contents—>I. The Turkic peoples of: İraq (R.İ Lawless)—>composition of the İraqi population in 1957, page 163
48. The Middle East: A Report by Senator Charles H. Percy to the Committee on Foreign Relations, United States Senate. U.S. Government Printing Office, 1975, page 78
49. National Basic Intelligence Factbook — 1977, page 95
50. National Basic Intelligence Factbook — 1978, page 97
51. National Basic Intelligence Factbook — 1979, page 93
52. CIA World Factbook — 1982, page 109
53. Chapter 2. The Society and Its Environment (author: Stephen Pelletiere). — Geography and Population. — Other Minorities, page 85–86. // Iraq: A Country Study. Area Handbook Series, DA Pam 550–31. Fourth Edition. Author: Library of Congress, Federal Research Division. Editor: Helen Chapin Metz. Washington: U.S. Government Printing Office, 1990, 302 page. ISBN 9780160220524
    Orijinal mətn (ing.)

    The Turkomans, who are believed to constitute somewhat less than 2 percent of the population, are village dwellers in the north-east, along the border between the Kurdish and Arab regions. A number of Turkomans live in the city of Irbil. The Turkomans, who speak a Turkish dialect, have preserved their language, but they are no longer tribally organized. Most are Sunnis who were brought in by the Ottomans to repel tribal raids. These early Turkomans were settled at the entrances of the valleys that gave access to the Kurdish areas. This historic pacification role has led to strained relations with the Kurds. By 1986 the Turkomans numbered somewhere around 222,000, and they were being rapidly assimilated into the general population.
54. 6 Mayıs 1991 tarihli Milliyet Gazetesi 15-ci sayfa: "Türkmenlerden Majora mektup" haberi.
55. Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.
56. Unrepresented Nations and Peoples Organization: Iraqi Turkmen Arxivləşdirilib 2017-09-03 at the Wayback Machine
57. Irak Türkmenleri ve Türkmenlerin Yurtdışına Göçü^{[ölü keçid]}
58. Unrepresented Nations and Peoples Organization: Assyria Arxivləşdirilib 2022-07-28 at the Wayback Machine
    Orijinal mətn (ing.)

    ..Since 2003, political instability in Iraq has left the Assyrians in a particularly vulnerable situation and approximately 250,000 Assyrians have fled Iraq to date. According to UNHCR data, religious minorities, including Assyrians, are overrepresented in Iraqi refugee’s census, representing 36% of the total number, even though they account only for 3% of the total Iraqi population...
59. Ethnologue: İraq Arxivləşdirilib 2013-04-20 at the Wayback Machine - Christus Rex
60. Ethnologue 14 report (in 2000) for language code: PES^{[ölü keçid]} (Yoxlanılıb: 11.02.2014)
    Orijinal mətn (ing.)

    ...227,000 in Iraq (1993), 1.2% of the population (1989)...
61. FEYLĪ Arxivləşdirilib 2019-10-31 at the Wayback Machine – Encyclopaedia Iranica
62. Газета армян России «Еркрамас» Arxivləşdirilib 2014-05-30 at the Wayback Machine: Около 40% армян, проживавших в Ираке, покинули эту страну с начала войны в 2003 году — ТВ Arxivləşdirilib 2012-04-19 at the Wayback Machine — Дата публикации: 7-ое января 2012-го года, — yoxlanılıb: 01.06.2014
    Orijinal mətn (rus.)

    Около 10 тысяч последователей армянской церкви эмигрировали из Ирака в течение последних нескольких лет, сообщил в субботу иракскому телеканалу «Ас-Сомария» глава армянской церкви Ирака Масис Шагинян.

    Армяне издревле проживали на территории современного Ирака. В настоящее время большинство иракских армян проживает в городах Багдад, Мосул, Киркук и Басра.

    «Численность армянской общины значительно снизилась после 2003 года из-за ситуации в области безопасности и экономических проблем, (переживаемых страной)», — сказал он, передает РИА Новости.

    Число армян, проживающих в настоящее время в Ираке, составляет, по его словам, порядка 15-16 тысяч человек, в то время как в 2003 году оно превышало 25 тысяч человек....
63. Портал «Ararat-online.ru» Arxivləşdirilib 2022-01-16 at the Wayback Machine: Великое переселение армян Ирака в Армению ? Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine — Дата публикации: 25-ое мая 2010-го года, — yoxlanılıb: 01.06.2014
    Orijinal mətn (rus.)

    ...До последней войны армянская община в Ираке насчитывала 30 тысяч человек. Наши соотечественники считались представителями второй по численности христианской общиной страны. Они были достаточно богаты, образованны и пользовались расположением правителей. Сейчас армян в Ираке не больше 15 тысяч. Проживают они в основном в Багдаде, Мосуле, а также в северных курдонаселенных провинциях страны...
64. Научно-образовательный фонд Республики Армения «Нораванк» Arxivləşdirilib 2013-04-22 at the Wayback Machine: Армянская община Ирака: новые вызовы Arxivləşdirilib 2015-03-01 at Archive.today — Дата публикации: 12.03.2007, — yoxlanılıb: 01.06.2014
    Orijinal mətn (rus.)

    ...До войны 2003г. численность иракских армян составляла 22.000 – 25.000, 15-17 тысяч из которых проживало в Багдаде, остальные в основном в Басре, Мосуле, Киркуке и северном приграничном Захо. Во всех отмеченных районах были армянские школы....Сегодня жизнь в Ираке парализована. Самым опасным из армянонаселенных районов, пожалуй, является Багдад. Иракские армяне оказались в сложной безвыходной ситуации: нет работы, гарантий безопасности, перспективы проживания в этой стране. Они вынужденно убегают из страны, часто – ни с чем, т.к. уже практически невозможно продать недвижимость. Покинувшие Ирак армяне обосновались в основном в соседних Иордании, Сирии, а также в европейских странах (в частности – в Голландии), в США. Примечательно, что эмиграция иракских армян из страны увеличилась после 2003г., однако и до этого, начиная с 2000г., такая тенденция существовала. В настоящее время многие иракские армяне (особенно из Багдада) переехали и обосновались в наиболее безопасных северных курдских селениях: это село Айн Кава Эрбильского района, село Авзрук в районе Дохук (в 30км от г.Захо) и т.д. По нашим сведениям, число армян, проживающих в настоящее время в Ираке – 5-10 тысяч человек. Приводятся и другие – меньшие или большие цифры. Свое значение не потеряли бывшие курдские населенные пункты, особенно Захо...
65. "Baghdad in Ararat: Iraqi-Armenian refugees face difficulties adapting to the "homeland"". 2014-01-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-13.
66. "Беженцы, вынужденные переселенцы и ищущие убежище в Армении" (PDF). 2014-12-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-13.
67. محافظة أربيل: مدينة اربيل: سكان أربيل Arxivləşdirilib 2014-03-17 at the Wayback Machine
68. Ərbil livasında toplam: 3109 nəfər. Ətraflı bax: The Israeli-Kurdish Relations. By Sergey Minasian. "21-st Century", No 1, April, 2007. Arxivləşdirilib 2022-03-05 at the Wayback Machine
69. إحصاء السكان لسنة 1947 الجزء الثاني، الجدول السادس ـ قضاء كركوك ص118
70. Iraq, Ministry of Interior, Statistical Compilation Relating to the Population Census of 1957 (in Arabic) , I Part IV, page 170.
71. نتائج تعداد 1957 في العراق
72. ing. Population. — 17. Population by religion, sex and urban/rural residence: each census, 1962-1971, page 511. // Demographic Yearbook 1971. Twenty-third issue. Special topic: population census statistics I. Statistical Office of the United Nations, Department of Economic and Social Affairs. United Nations, New York, 1972.; fr. Population. — 16. Population selon la langue, Ie sexe et la rèsidence urbaine/rurale (suite), page 511. // Annuaire démographique 1971. Vingt-troisième èdition. Sujet spécial: Statistiques des recensements de population I. Bureau de statistique de I'Organisation des Nations Unies, Departement des affaires economiques et des affaires sociales. Nations Unies, New York, 1972.