Ümumilərə əsaslanan bərabər istehsal

Ümumilərə əsaslanan bərabər istehsal (ing. Commons-based peer production) — müasir dövrdə iqtisadi və sosial əməkdaşlığın innovativ formalarından biridir.^[1] Bu model, resursların və biliklərin ümumi istifadəyə açıq olduğu, iştirakçıların könüllü şəkildə bir araya gəlib əməkdaşlıq etdiyi istehsal prosesini ifadə edir.^[2]

Xüsusiyyətləri

Ümumilərə əsaslanma (ing. Commons) modelində istehsal prosesi ümumi resurslar üzərində qurulur. Resurslar müəyyən bir qrupun və ya təşkilatın deyil, ümumi istifadəyə açıqdır.^[3] Məsələn, açıq mənbəli proqram təminatı və ya ictimai bilik bazaları (məsələn, Wikipedia). İnsanlar istehsal prosesində könüllü olaraq iştirak edir və onların töhfəsi əsasən fərdi maraq,^[4][5][6] ictimai fayda yaratmaq istəyi və ya yaradıcılıqdan zövq almaq niyyəti ilə motivasiya olunur. Ənənəvi biznes strukturlarından fərqli olaraq, bu modeldə qərarlar iştirakçıların kollektiv şəkildə iştirakı ilə qəbul edilir. Liderlik çox zaman rəsmi deyil, fəaliyyət əsasında müəyyənləşir. İnternet və rəqəmsal platformalar bu istehsal modelinin əsasını təşkil edir. Onlar insanların bir araya gəlməsini, resursları paylaşmasını və əməkdaşlığı asanlaşdırır.^[7]

Nümunələr

1. Açıq mənbəli layihələr — Linux əməliyyat sistemi və ya Mozilla Firefox kimi proqram təminatları.^[8]
2. Vikipediya — ictimaiyyət tərəfindən kollektiv şəkildə yaradılan və redaktə edilən qlobal ensiklopediya.
3. Creative Commons lisenziyası ilə yayımlanan layihələr — müəllif hüquqlarının qorunması ilə yanaşı, əsərlərin geniş istifadəsini və paylaşılmasını təmin edir.
4. Rəqəmsal dizayn və 3D çap — istifadəçilərin dizaynlarını açıq paylaşdığı platformalar, məsələn, Thingiverse.^[9]

Üstünlükləri və çağırışları

Üstünlükləri	Çağırışları
Resursların daha ədalətli bölüşdürülməsi[10]	Bu modeldə kommersiya gəliri olmadan uzunmüddətli davamlılıq təmin etmək çətin ola bilər.
Əməkdaşlığın təşviq edilməsi	İştirakçıların könüllü əməyindən sui-istifadə riski.[11]
Biliklərin və innovasiyanın sürətlə yayılması	Müəllif hüquqları, lisenziya qaydaları və resursların idarə olunması ilə bağlı problemlər.
Xərclərin azaldılması (məsələn, proqram təminatına lisenziya ödənişlərindən azad olmaq)

İstinadlar

1. Steven Johnson. "The Internet? We Built That". The New York Times. September 21, 2012. 2018-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-09-24. The Harvard legal scholar Yochai Benkler has called this phenomenon 'commons-based peer production'.
2. Dariusz Jemielniak; Aleksandra Przegalinska. Collaborative Society. MIT Press. 18 February 2020. ISBN 978-0-262-35645-9.
3. Petersen, Emily E.; Pearce, Joshua. "Emergence of Home Manufacturing in the Developed World: Return on Investment for Open-Source 3-D Printers". Technologies (ingilis). 5 (1). March 2017: 7. doi:10.3390/technologies5010007.
4. Benkler, Yochai. "Coase's Penguin, or, Linux and "The Nature of the Firm"". The Yale Law Journal. 112 (3). 2002: 369–446. arXiv:cs/0109077. doi:10.2307/1562247. JSTOR 1562247. a mode I call commons-based peer production
5. Benkler, Yochai. "Coase's Penguin, or, Linux and "The Nature of the Firm"". The Yale Law Journal. 112 (3). 2002: 369–446. doi:10.2307/1562247. hdl:10535/2974. ISSN 0044-0094. JSTOR 1562247. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06. Commons-based peer production, the emerging third model of production I describe here
6. Benkler, Yochai. "Freedom in the commons: Towards a political economy of information". Duke Law Journal. 52. 2002: 1245–1276. 2024-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-06. The most radically new and unfamiliar element in this category is commons-based peer production of information, knowledge, and culture
7. Benkler, Yochai. The Wealth of Networks. Yale University Press. 2006. 73–74. ISBN 978-0-300-11056-2.
8. Wikinomics: How Mass Collaboration Changes Everything (2006), by Don Tapscott and Anthony D. Williams, Portfolio Books, p 70
9. Benkler, Yochai; Nissenbaum, Helen. "Commons-based Peer Production and Virtue" (PDF). The Journal of Political Philosophy. 4. 14 (4). 2006: 394–419. doi:10.1111/j.1467-9760.2006.00235.x. 13 October 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 October 2011.
10. Ariely, Dan. Predictably irrational: the hidden forces that shape our decisions (1st). New York: Harper. 2008. ISBN 978-0-06-135323-9. OCLC 182521026.
11. Kostakis, Vasilis. "How to reap the benefits of the "digital revolution"? Modularity and the commons". Halduskultuur. 20 (1). 2019: 4–19. doi:10.32994/hk.v20i1.228. 19 June 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 November 2019.