Mestizos de Lames xugando a la pelota y a los gallos, acuarela indíxena peruana anónima del sieglu XVIII parte del códiz español del relixosu Baltasar Martínez Compañón.
La pelota vasca (euskera: pilota ) ye un deporte universal practicáu de forma tradicional nel norte d'España y sur de Francia, especialmente País Vascu (España), habiendo sabíu guardar l'aportación d'otres civilizaciones. El mayor méritu consistió na adecuación del xuegu a les sos propies carauterístiques, apurriendo numberosos cambeos, creando nueves modalidaes, instalaciones y materiales de xuegu.[1]
Los primeros documentos en faer alusión al xuegu son dellos testos franceses del sieglu XIII qu'asitien el so orixe en Francia, mentando dos variantes del xuegu: courte paume o palma curtia, practicáu pola nobleza y el cleru, y longue paume o palma llarga, practicáu pola población n'espacios abiertos.[ensin referencies]
Xeneralmente rique la participación de, siquier, dos xugadores o bien dos equipos qu'en llinies xenerales cuten por veces una pelota contra un muriu llamáu "frontis", hasta consiguir un tanto. La cancha na cual xuégase denominar frontón, esistiendo una variante denomada trinquete, que ye una cancha zarrada con un tejadillo llateral.
La Federación Internacional de Pelota Vasca (FIPV) reconoz cuatro modalidaes con un total de catorce especialidad oficiales. En dos d'elles participen les muyeres.[4] Considérase modalidá el tipu de cancha onde se xuega, y especialidá lo que nella se practica.[4] Les modalidaes y especialidaes oficiales son:
En trinquete xugar a paleta con pelota de goma (homes y muyeres), a paleta con pelota de cueru, a mano (individual y por pareyes) y a xare (o share).
En frontón de 30 metros xugar a frontenis (homes y muyeres) y paleta con pelota de goma.
En frontón de 54 metros (tamién llamáu frontón llargu o Jai Alai) xugar a cesta punta.
Amás de les modalidaes y especialidaes reconocíes pola Federación Internacional, esisten otres modalidaes y especialidaes que se practiquen de forma llocal.
Historia
A lo llargo de la historia del mundu numberoses civilizaciones prauticaron distintos xuegos de pelota. Solíen competir individualmente, desenvolviéndose'l xuegu en praderíes convenientemente delimitadas; el xuegu dexaba la distracción y el desafíu personal. La pelota ye polo tanto un xuegu universal; les formes más codificadas del xuegu atópase n'América del Sur, Oriente Mediu o Europa Occidental. El Jeu de Paume, el xuegu del tamboril, el del cribu, son manifestaciones vives de los antiguos xuegos de pelota y la pelota vasca y el tenis son mandaos direutos d'aquellos xuegos.[1]
La meyora del Imperiu Romano llevó al territoriu francés el xuegu denomináu pila. La so posterior evolución derivaría nel Jeu de Paume. Esti xuegu, que se practicaba nes praderíes y nes places de los pueblos, caltuvo'l so nome de paume (palma) magar el progresivu usu de diversos implementos de cuto. Los burgueses y aristócrates emplegaron guantes y raquetes.[1]
Nel sieglu XII, de forma paulatina, aumenten los documentos que respuenden por la espansión del xuegu de la pelota. Na Edá Media rescampla que los palaciegus, la nobleza y los reies teníen los sos llamaos trinquetes. Ye Francia la pionera nel xuegu de la pelota, al respective de la posible semeyanza colos tiempos actuales, incluyendo dos modalidaes: "la longue paume" y la "courte paume".[1]
Nos sieglos XII y XIV el xuegu de "paume" xeneralizar por toa Francia. A. de Luze, un estudiosu de la evolución pelotística, contabiliza nel añu 1933 la esistencia de más de 300 "tripots" o xuegos de pelota mientres los espacios de tiempu que van del XIII al XIV. Les primeres noticies del xuegu de "llongura asitiar al filu de la Revolución Francesa".[1]
Nel sieglu XVII el xuegu de pelota preferentemente yera'l "xuegu de llargu" con guante o laxoa. Ye nel XIX, na so última década, cuando s'asitia les modalidaes más representatives de la pelota: mano, pala, remonte y cesta-punta, esportando estes modalidaes a gran parte del mundu. La cesta-punta va ser la modalidá que más se universalice. América convertir nel continente atopadizu del xuegu de pelota que los vascos lleven dientro de la so cultura.[1]
Nel sieglu XX brota'l profesionalismo. Nel campu aficionáu les competiciones empecipiar en 1925. Granen los torneos de toa índole peruquier sol impulsu de los órganos federativos o empresariales, llegando a abrir frontones en Cuba, Exiptu y China, ente otros llugares. El frontón de Shanghai foi especialmente importante.[5] L'afición estender nesti sieglu, anque les combadures cícliques amuesen dómines de rellumanza y decadencia.[1]
Nel ámbitu "amateur" los campeonatos del Mundu, instauraos en 1952 en San Sebastián, alzar nel más importante eventu pelotístico. Ye un realcuentru, cada cuatro años, d'aquellos países que rinden cultu col mayor de los fervores al deporte de la pelota.[1]
Denominar modalidá al tipu de cancha onde se xuega. En cada modalidá xuéguense de la mesma distintes especialidaes.
Frontón curtiu de 30 metros
El llugar de xuegu llamáu frontón consta d'un frontis (paré frontera), paré esquierda, rebote (paré trasera) y cancha (suelu). La llongura del frontón ye de 30 metros; l'altu y l'anchu de 10 metros cada unu.
Les especialidaes que se xueguen nesti tipu de frontón son:
El trinquete ye un frontón de cuatro pared con una llongura de 28,50 metros. A lo llargo de la paré esquierda, del frontis al rebote estiéndese un tejadillo en planu inclináu. Debaxo d'esti tejadillo estiéndese una rede. El frontis xunir cola paré derecha por un allugamientu d'un planu inclináu.
Les especialidaes que se xueguen nesti tipu de frontón son:
Denominar especialidá al tipu de ferramienta o implemento utilizáu pal xuegu, esto ye, a cada variante del xuegu que se práutica nes distintes modalidaes.
Pelotari de la especialidá de mano nel momentu del saque.
La pelota a mano (esku pilota n'euskera) ye la especialidá de la pelota vasca na que se xuega utilizando namái la mano pa cutir la pelota. Ye la especialidá anguaño más popular n'España, onde esisten circuitos de pelotaris profesionales y nestos países ta consideráu'l xuegu de pelota vasca por antonomasia.
Pol so sentíu primitivu, al ser la forma natural de xugar a la pelota, ta considerada la especialidá básica de la pelota vasca, anque paradóxicamente como deporte profesional o espectáculu desenvolver con posterioridá a les especialidaes con ferramientes.
La especialidá de mano puede xugase en tres modalidaes: plaza llibre, trinquete y frontón curtiu; de forma individual (llamáu mano a mano o manomanista) o por pareyes.
La plaza llibre (una simple paré) ye la modalidá más antigua. Foi modalidá de competición nos primeros Mundiales, pero sumió con posterioridá de les modalidaes oficiales al practicase namái nel País Vascu Francés, onde la mayor parte de los pueblos caltienen esti tipu de cancha.
Nel País Vascu Francés tamién empezó a xugase a mano nos trinquetes nel postreru terciu del sieglu XIX. Los emigrantes vascu-franceses llevaron los trinquetes a Uruguái y Arxentina, onde yá surdieron grandes manistas a finales del sieglu XIX que pertenecíen colos vascu franceses. La modalidá de trinquete sigue siendo la más popular nel País Vascu Francés onde esiste un circuitu de pelotaris profesionales, llamáu "Elite Pro" d'esta modalidá.
Nel País Vascu español, sicasí, popularizóse otru tipu de cancha pal xuegu de mano, el frontón curtiu, que cunta con una paré esquierda. A empiezos del sieglu XX esistíen yá pelotaris profesionales de mano en frontones de paré esquierda, calteniéndose la tradición de forma ininterrumpida hasta l'actualidá. El xuegu de mano n'España, estendíu principalmente por País Vascu, Navarra, Aragón, La Rioxa y Castiella (Burgos, Soria), xugar nesti tipu de cancha y foi bien popular a lo llargo de tol sieglu XX. Anguaño esiste un circuitu profesional, la Lliga d'Empreses de Pelota a mano, que cunta nestes rexones con muncho siguimientu y repercusión mediática, enforma mayor que cualesquier otra especialidá de la pelota vasca.
Foi relativamente común que pelotaris especializaos nuna o otra modalidá probaren suerte con mayor o menor ésitu na otra. Dellos pelotaris vascofranceses, formaos nel trinquete, llograron reseñables ésitos nel frontón de paré esquierda, y de manera análoga pelotaris de paré esquierda compitieron con ésitu con trinquetistas profesionales.
N'América la pelota a mano nun tien la repercusión que tien n'España o Francia, anque surdieron delles figures, especialmente nel trinquete, como'l mexicanu Alfredo Zea o'l cubanu Waltari Agustí.
La pelota paleta o pelota arxentina ye una variante de la pelota vasca aniciada na Arxentina a empiezos del sieglu XX, de práutica xeneralizada nesi país. Carauterizar por utilizar una pala de madera llamada paleta, con forma de paleta vacuna, por cuenta de que orixinalmente usóse como pala la paleta proveniente del vacunu.[6][7]
Prauticar en dos especialidad (paleta goma y paleta cueru), según empléguese pelota de goma o de cueru. Caúna d'elles con dos modalidaes. De la mesma, una d'elles almite prueba masculina y femenina. En total suman cinco pruebes posibles:
Pelota goma, frontón 30 m, masculín
Pelota goma, trinquete, masculín
Pelota goma, trinquete, femenín
Pelota cueru, trinquete, masculín
Pelota cueru, frontón curtiu, masculín
La so invención atribúyese-y unánimemente na Arxentina a Gabriel Martirén, el Sardina, un inmigrante d'orixe vascu francés, aniciáu primeramente en Burzaco, onde instaló un tambo llecheru y dio orixe a la pelota paleta en 1905, pa camudase depués a Diego de Alvear, provincia de Santa Fe. Martirén instaló "canches" o frontones onde se prauticó la pelota paleta con ampliu espardimientu ente los gauchos que trabayaben na llechería. Mientres dellos años apostar na Arxentina la Copa Gabriel Martirén de pelota paleta, en memoria de quien ye consideráu'l so inventor.[6][7]
En Irún atribuyóse-y la invención a Francisco Marticorena, un inmigrante d'orixe vascu, natural d'Irún, quien s'anició en Buenos Aires, onde daría orixe a la paleta en 1915.
La cesta punta (zesta punta en vascu, cesta-punta en francés, jai-alai n'inglés, del euskera fiesta allegre) ye una especialidá de la pelota vasca que se xuega utilizando como ferramienta una cesta de pelota. Na cesta-punta, a diferencia de les restantes especialidaes, la pelota nun se devuelve direutamente cola ferramienta, sinón que primero se recueye cola cesta y en tomando impulsu devolver escontra'l frontón, teniendo de ser este un movimientu fluyíu. La cesta-punta suelse xugar nuna única modalidá, en frontón llargu de 54 metros y por pareyes.
La cesta punta surdió nes últimes décades del sieglu XIX inventáu por un grupu de pelotaris vascos que practicaben el joko-garbi en frontones de l'Arxentina. Estos fueron realizando cambeos nes tradicionales chisteres o cestes que s'utilizaba na dómina pa xugar al joko-garbi. El cambéu consistió en faer más grande la chistera ya incorpora-y un receptáculu pa embolsar la pelota. Los pelotaris y el públicu afayaron que'l xuegu yera muncho más fácil, rápido y vistosu dexando'l atxiki o retención de la pelota con esti nuevu tipu de cestes. La cesta punta volvió cruciar l'océanu de vuelta y adquirió gran popularidá ente los vascos de dambos llaos de la frontera, y de ende empezó una estensión imparable, primero por Francia y España y depués per mediu mundu.
La cesta punta de trata de la más universal de les especialidaes de pelota vasca. El xuegu llogró gran popularidá en países como Cuba, Méxicu, Filipines o Estaos Xuníos, onde foi conocíu pol nome de jai alai (pallabra que significa fiesta allegre en vascu). Polo xeneral, nos países onde nun se xuega a pelota vasca identifícase esti deporte col jai alai de los frontones de Florida. Trátase d'un deporte que se suel xugar de manera profesional en frontones de dellos países, amestáu xeneralmente a quinieles d'apuestes.
El frontenis ye una especialidá de la pelota vasca na que la ferramienta ye una raqueta como la del tenis. A les traces, ye un deporte que puede xugase por pareyes o n'individual (ta última modalidá nun tien representación internacional). El frontenis nació a principios del sieglu XX en Méxicu onde s'empezar a xugar en frontones de pelota vasca con raquetes de tenis. Esti país sigue na actualidá siendo la potencia mundial d'esta especialidá. Xugar na modalidá de frontón de 30 metros, daqué más corto que los frontones tradicionales de mano o pala curtia y utilízase pal xuegu una pelota de goma. El frontenis ye una de les poques especialidaes nes que participen muyeres en competiciones internacionales, teniendo gran tradición la participación femenina nesta especialidá.
Ferramienta pa la modalidá de xare, con cierta semeyanza con una raqueta de tenis.
El xuegu de sare o xare ye una de les especialidaes más minoritaries de la pelota vasca, ente les que s'apuesten a nivel internacional. La ferramienta del sare ye similar a una raqueta de tenis, pero con unes midíes y dimensiones enforma menores. Nel so interior va xunida una rede de cuerda con poca tensión (sare significada rede en vascu), que dexa recibir y llanzar la pelota escontra'l frontón, con un golpe de muñeca acompañáu d'un movimientu del brazu que-y acompasa. El sare surdió probablemente ente les coleutividaes de vascos emigraos a Arxentina y Uruguái y prauticar na modalidá de trinquete.
El Frontball ye un xuegu concebíu pa combinar la estrema cencellez de les sos regles ya instalaciones necesaries, con un xuegu dinámicu, rápido y agresivu. Básicamente, xugar contra un únicu muriu (frontis de 5 metros d'altu) ensin parés llaterales, sobre una cancha de 7,5 metros d'anchu y 11 metros de llargu.
Otros
Al marxe de les modalidaes que s'apuesten nos Campeonatos del Mundu de Pelota Vasca, esisten otres menos estendíes qu'anguaño inda s'apuesten de manera más llocal. Nos frontones de 54 metros, prauticar el Remonte y la Pala, y en Plaza xugar a Pelota esquito, Pala, Joko garbi y Gran Chistera.
Toes estes modalidaes anteriores son les denominaes Xuegos Indireutos, nos que la pelota tien de cutir nel frontis antes de ser devuelta pol rival. Sicasí, tamién esisten los Xuegos Direutos (tipu tenis) como'l Guante-laxoa, Mahi jokoa, Bote luzea, Pasaka y Rebote.
Esta ye la representación d'un típicu frontón de pelota vasca. Puede haber frontones llixeramente distintos (Trinquete), y non toos tienen el mesmu llargor, pero esta ye la configuración básico y típico:
Dende 1952, la Federación Internacional de Pelota Vasca entama los Campeonatos del Mundu de pelota vasca, que tán acutaos pa pelotaris de categoría aficionaos, escluyéndose por tanto a cualesquier pelotari que sía o fuera profesional.
Dende va años, selmanalmente retresmítense partíos de pelota a mano en televisión vasca (ETB 1) los vienres pela nueche ente que los sábados retresmitía los partíos Nitro pa tol territoriu nacional, pasándose na actualidá los Domingos pela mañana en La Sexta.
El centru territorial de Televisión Española en La Rioxa tamién emite selmanalmente el programa "Escuela de pelota", con siguimientu del Tornéu Interpueblos y pelotaris profesionales rioxanos como convidaos. Amás, tolos domingos pela mañana, nes televisiones rexonales d'España (Aragón, Castiella y Llión, Estremadura, Valencia, Castiella-La Mancha, etc.), retresmiten partíos de pelota a partir de les 10:00 h, nel programa "Pelota a mano".
Popular TV La Rioxa emite pal territoriu rioxanu los partíos profesionales, gracies a un alcuerdu con ETB, tolos vienres y domingos. Tamién los domingos llevar a cabu en dichu canal una conxusta que lleva'l títulu de '4 a 100'.
En Castiella y Llión tamién s'emite pelota, esistiendo un circuitu propiu entamáu por CYLTV.
Pelota na ficción televisiva
El capítulu 4 The Arrangements de la 3ª temporada de la serie estauxunidense Mad Men xira en redol a un veceru americanu que quier introducir el Jai Alai o Cesta punta nos Estaos Xuníos. Apaecen numberoses referencies al deporte y al so orixe vascu.
Una curtia escena de pelota apaecía nes cortinillas iniciales de la serie de televisión d'Estaos Xuníos Miami Vice, ente otres imáxenes de Miami. En 1986, na so tercer temporada, la trama del episodiu 47 Kill shot, dirixíu pol cubanu Llión Ichaso, implicaba a un xugador de cesta punta llamáu Tico Arriola (personificáu pol mexicanu Fernando Allende), y concluyía con un espectacular partíu.
Nun episodiu de The Simpsons apaecen dos pelotaris xugando a la pelota nun frontón.
En Los Padrinos Máxicos el villanu de la historieta Cazu Coloráu. Rodillera de Bronce, solía ser el tercer meyor xugador de Jai-alai del País Vascu.
La película Airbag empieza con un partíu ente Julián Retegui y Rubén Beloki, que foi rodáu pa la película yá que dambos pelotaris nunca s'enfrentaron nun partíu mano a mano.
En Tasio (Montxo Armendáriz, 1984) el protagonista ye un bon pelotari de la so zona na modalidá de plaza.
Na película Planet of the Apes (película de 2001), vese unos soldaos simios qu'usen chiteras (les cualos son usaes na variante Cesta punta d'esti deporte) pa llanzar boles incendiaries contra los protagonistes.
Pelota (1984) d'Ole John y Jørgen Leth con Atano III, Atano X, J.M. Berasaluce, Joseph Laduche, Jean-Pierre Laruche, Retegui, Cripriano Ruiz y Tolosa.
La pelota vasca, la piel contra la piedra (2003) de Julio Médem reutiliza imáxenes de les anteriores, según escenes d'otros deportes vascos. Nesti documental el xuegu de pelota ye una metáfora de la situación sociu-política vasca.
Pelota vasca na lliteratura
Pelotari (2009) de Marcelino Izquierdo Vozmediano, con prólogu de Titín III. Editorial Buscarini. Coleición 'La Imprenta d'Armando' nᵘ4. (ISBN 978-84-935995-8-4).
