Lapageria rosea

Lapageria rosea
Estáu de caltenimientu
Non evaluáu (UICN[1])
Clasificación científica
Reinu:	Plantae
División:	Magnoliophyta
Clas:	Liliopsida
Orde:	Liliales
Familia:	Philesiaceae
Xéneru:	Lapageria Ruiz & Pav., 1802[2]
Especie:	Lapageria rosea Ruiz & Pav., 1802[2]
Distribución
Sinonimia
Vease el testu
Consultes
Royal Botanic Gardens, Kew	Royal Botanic Gardens, Kew
World Flora Online	World Flora online
[editar datos en Wikidata]

El copihue (Lapageria rosea) ye una planta enredadera perennifolia^[3] perteneciente al orde Liliales ya integrante de la familia Philesiaceae,^[4][5][6][7] conforme a la clasificación filoxenética, o Smilacaceae,^[4][8][9] según la clasificación convencional. Esta especie, la única del xéneru monotípicu Lapageria,^[3][10][11] describióse polos botánicos españoles Hipólito Ruiz y José Pavón en 1802.^[2]

Esta planta monocotiledónea^[10] ye endémica de Chile,^{[2][6][8][10][12][13]} onde crez nos montes templaos húmedos de la selva valdiviana, y floria ente febreru y mayu.^[2][14] Tien venticinco variedaes,^[15] ente monteses y cultivares, que les sos flores cubren la gama ente'l coloráu sangre intenso y el blancu inmaculáu;^[11][16] y estrémase principalmente pol so valor como planta ornamental.^{[13][17][18][19]}

Anque la UICN nun evaluó la so estáu de caltenimientu,^[1] Lapageria rosea foi oficialmente declarada «en grave peligru d'estinción» pol gobierno chilenu en 1971.^[20] El copihue, qu'inspiró lleendes mapuches y foi celebráu tantu na lliteratura como na música chilenes,^{[3][6][16][21][22][23]} foi oficialmente declaráu «flor nacional de Chile» el 24 de febreru de 1977.

Etimoloxía

En mapudungun, la planta denominar kolkopiw; la flor, kodkülla; el frutu, kopiw o kopiwe;^[6] y l'enredadera, fokikopiwe.^[24] El so nome común, «copihue»,^[2] provién de kopiw o kopiwe —el nome del so frutu, informalmente conocíu como «pepinu» n'español—,^[25] que de la mesma s'anicia en kopün, 'tar pámpana abaxo'.^[6] El so nome común n'inglés, «Chilean bellflower»^{[3][17][21][26]} ('flor-campana chilena'), fai referencia tanto al orixe xeográficu d'esta especie como a la forma de les sos flores.

El nome del xéneru al que pertenez, Lapageria, homenaxa a la primer esposa de Napoleón I, Marie Josèphe Rose Tascher de la Pagerie,^{[2][3][8][26][27][28]} quien se dedicó a la botánica nos sos xardinos del castiellu de Malmaison. En tantu, l'epítetu específicu, rosea^[2] (forma femenina del axetivu llatín rŏsĕus, 'rosa, arrosáu, purpúreo, bermeyu, encarnáu'),^[29] deber al color coloráu arrosáu que predomina nes flores de les variedaes monteses.^[3][11][30]

Ecoloxía

Hábitat y distribución

Lapageria rosea ye una planta monocotiledónea^[10] endémica de Chile.^{[2][6][8][10][12][13]} Ye orixinaria y carauterística de los montes esclerófilu,^[10] caducifoliu y laurifolio^[14] del centro y centru-sur de dichu país,^{[3][21][31][32]} onde coesiste con variaes especies arbóreas —como'l boldo, el coigüe, el colliguay, el lloréu, el lingue, l'olivillo, el quillay, l'ulmo y delles notofagacees—.^[10] Crez en suelos húmedos con bon drenaxe, de pH acedu^[19] o neutral y de tipu magrizu o arenosu.^[33] El so hábitat de desenvolvimientu ye la mariña y los cordales de la Mariña y d'andar.^[14]

Según el naturalista francés Claudio Gay, na primer metá del sieglu XIX atopábase «principalmente en la Araucanía, y nel Norte algamando hasta los 34 graos de llatitú [sur] y non bien lloñe del mar».^[8] La so actual área de distribución toma dende la Rexón de Valparaíso^{[n 1]} hasta la de Los Lagos,^[10][13][14] especialmente'l territoriu ente les ciudaes de Concepción y Temuco.^[34]

Bioloxía

Floriamientu y polinización

Floria dende fines del branu hasta mediaos de la seronda australes; esto ye, ente febreru y mayu.^[2][14] Los sos polinizadores son los colibríes —principalmente'l Sephanoides sephaniodes, llamáu colibrí austral o picaflor chicu, y el Patagona gigas o picaflor xigante— y los babarones xigantes.^[35]

Xenética

Ye una especie diploide que presenta un cariotipo 2n=2x=30, con trés pares de cromosomes metacéntricos, seis submetacéntricos y seis subtelocéntricos, amás d'un par de cromosomes B; el llargor total del cromosoma (2n) ye de 131,3 + 0,22 µm.^[36]

Taxonomía

Pertenez al orde Liliales ya integra la familia Philesiaceae,^[4][5][6][7] conforme a la clasificación filoxenética, o Smilacaceae,^[4][8][9] según la clasificación biolóxica. D'alcuerdu al ITIS y al NCBI, la so clasificación taxonómica ye la siguiente, respeutivamente:^[37]

Plantae Tracheophyta Liliopsida Liliales Philesiaceae Lapageria Lapageria rosea Ruiz & Pav.

Organismos celulares Eukaryota Viridiplantae Streptophyta Streptophytina Embryophyta Tracheophyta Euphyllophyta Spermatophyta Magnoliophyta Mesangiospermae Liliopsida Petrosaviidae Liliales Smilacaceae Lapageria Lapageria rosea

El copihue rellaciónase estrechamente con un pequeñu arbustu llamáu «coicopihue» (Philesia magellanica), única especie del xéneru monotípicu Philesia.^[6] Per otra parte, la Philageria veitchii ye un híbridu creáu ente Philesia buxifolia y Lapageria rosea nos viveros de la familia Veitch en Exeter (Inglaterra).^[38]

Sinonimia

Sinonimia heterotípica:[39] Lapageria hookeri Bridges ex Hook., J. Bot. (Hooker) 1: 178 (1834). Lapageria alba Decne., Rev. Hort., IV, 1: 441 (1852). Lapageria rosea var. albiflora Hook., Bot. Mag. 82: t. 4892 (1856). Lapageria rosea var. rubra Schelle in L. Beissner, Y. Schelle & H. Zabel, Handb. Laubholzben.: 7 (1903).

Sinonimia homotípica:[39] Philesia rosea (Ruiz & Pav.) D.Dietr., Syn. Pl. 2: 1122 (1840).

Morfoloxía

Detalles d'una flor y de un frutu, informalmente llamáu «pepinu».

Lapageria rosea ye una planta enredadera perennifolia^[3] qu'algama ente 3 y 10 m d'altor al engatar sobre arbusto y árboles.^[40][41]

• Los sos raigaños nacen d'un tubérculu^[34] que tien ente 1 y 2 cm de diámetru.^[24]
• Los sos tarmos son de color café claru, retorcigañaos, resistentes, maderizos, flexibles^[42] y ensin escayos.^[14]
• Les sos fueyes son alternes, coriácees, dures, llanceolaes y simples, col ápiz apiculáu.^[42] Tienen un llargor de 13 cm,^[41] y tienen ente trés y cinco prominentes venes paraleles.^[42] Los sos llámines son discoloras: de color verde escuru nel fai y de un tonu más claru nel viesu.^[24]
• Les sos flores péndulas son actinomorfes, pedunculaes, solitaries y tubulares;^[14] escarecen d'arume^[16] y algamen ente 8,75 y 10 cm de llargu.^[24][41] Componer de seis tépalos, trés esternos y trés internos, gruesos y cerosos; tienen forma de campana y son hermafrodites. El androcéu ta formáu por seis estames; y el xinecéu, por un estilu llargu coronáu por un estigma trilobuláu.^[24]
• Los sos frutos, unes bayes coloraes ovoides d'ente 3 y 6 cm de llargu,^[43] con una piel grueso que contién numberoses granes, maurecen ente marzu y mayu.^[14]
• Los sos granes son pequeñes y café-amarellentáu,^[42] cubiertes por un arilo carnosu blancu, jugoso, duce y comestible.^[6][44][45]

Floricultura

Cultivo

Crez en suelos húmedos con bon drenaxe, de pH acedu^[19] o neutral y de tipu magrizu o arenosu.^[33] Reproducir por grana y les clases selectes, por serpollu y por frada. Demoranza ente trés y diez años en floriar y algama un altu valor comercial.

El so cultivu n'Europa foi introducíu pol botánicu córnicu William Lobb (1809-1864), quien realizó una espedición de recueya de plantes nos montes templaos húmedos de la selva valdiviana a partir de 1845;^[46] yá en 1847 la planta cultivar nel Real Xardín Botánicu de Kew, Londres.^[17][46]

Variedaes

Esta especie tien venticinco variedaes.^[15] Había catalogaes venti d'elles, ente monteses y cultivares, nel viveru del llicéu agrícola «El Vergel» d'Angol hasta la década de 1980;^[11][16] anguaño caltiénense dieciocho.^[47]

Mientres el colloráu arrosáu predomina nes flores de les variedaes monteses,^[3][11][30] aquelles de cultivar tienen distintos colores —la gama cubre los matices ente'l coloráu sangre bien intensu y el blancu inmaculáu; tamién esisten variedaes de tonalidaes cremes y marfiles—;^[11][16] dalgunes amuesen manches clares sobre un fondu escuru o, más inusualmente, manches escures sobre un fondu claru; y otres, ribetes a lo llargo de los pétalos.^[11] Toles variedaes tienden a camudar el tonu de la so flor según la temperatura ambiente y l'intensidá de la lluz y, asina, o s'esclarien o s'escurecen.^[11]

Coles mesmes, les flores varien en tamañu, nel númberu d'elles por recímanu ya inclusive na cantidá de pétalos.^[11] Les variedaes del copihue son les siguientes:^[11][16]

Variedaes chilenes

De color coloráu

• Caupolicán. Flores bien grandes de color intensu.
• Colcopiu. Flores con delles manches blanques.
• Contulmo. Flores de color sangre bien intensu y escuru o bordó claro con poques manches.
• Malleco. Flores grandes de coloríu intensu, con fueyes grandes y brilloses.^{[n 2]}
• Quelipichún. Flores con hasta nueve pétalos.

De color rosado

• Cheuguecura. Flores grandes de matiz nidiu.
• Colibrí. Flores medianes y grueses de tonu pálidu.
• El Vergel. Flores de color rosáu carne nidio.
• Ongol. Flores bien grandes de color rosáu maciu anaranxáu.
• Purén. Flores de coloríu intensu.
• Rayén. Flores grandes y grueses de matiz nidiu.

De color blancu

• Aicapán. Flores grandes más abiertes y de pétalos gruesos.
• Cobquecura. Flores tiñíes de salmón o durazno.
• Colipán. Flores colos cantos de los pétalos xaspiaos de pequeñes manches azules.
• Collinge. Flores daqué pequeñes xaspiaes de colloráu, con pétalos ribeteaos de colloráu y violeta.
• Ligtromu. Flores de pétalos bastante rizaos.
• Nahuelbuta. Flores colos pétalos interiores xaspiaos de violeta, con fueyes daqué rizaes.
• Raimilla. Flores de color blancu crema o marfil.^{[n 2]}
• Relmutral. Flores grandes con ribetes coloraos, cuantimás nos sépalos.
• Toqui. Flores grandes y elongaes.

Variedaes ingleses

De color coloráu

• Beatrix Anderson. Flores con munches manches blanques nel esterior; cultivada a partir de granes monteses.
• Nash Court. Flores grandes; data de 1884.
• Penheale. Flores con xamasca muncho más llanceolada qu'otres variedaes.

De color rosado

• Flesh Pink. Flores de tonu pálidu; cultivada a partir de granes d'una variedá montesa blanca.

De color blancu

• Wisley Picotie o Picotie.
• Wisley Spotted.

Dambes del xardín de la Real Sociedá d'Horticultura en Wisley; en realidá, tratar de les variedaes Collinge y Nahuelbuta, respeutivamente.^[11]

Importancia económica y uso

Lapageria rosea nes revistes Flore des Serres et des Jardins de l'Europe, litografía coloriada a mano por Charles Lemaire, y Annales de la Société royale d'Agriculture et de Botanique de Gand.

Lapageria rosea ye una especie «d'enforma apreciu pola fermosura de les sos flores y polos sos frutos».^[8]

Tres les introducción de la especie n'Europa, el naturalista Claudio Gay señaló que «ye de presumir que bien llueu va ser una de les plantes más buscaes polos horticultores y los aficionaos a los xardinos»;^[8] dos tales litografíes coloriaes a mano de la especie apaecieron mientres la segunda metá del sieglu XIX nes revistes científiques Flore des Serres et des Jardins de l'Europe (1849),^[4] Annales de la Société royale d'Agriculture et de Botanique de Gand - Journal d'horticulture (1849), Maandschrift voor tuinbouw (ca. 1852), La Belgique horticole, journal des jardins et des vergers (1853) y Revue de l'horticulture belge et étrangère (1882).^[7]

El copihue estrémase principalmente pol so valor como planta ornamental.^{[13][17][18][19][30]} En 2012 les carauterístiques de Lapageria rosea var. albiflora fueron reconocíes al traviés del premiu Award of Garden Merit (AGM),^[33][48] concedíu pola Real Sociedá d'Horticultura del Reinu Xuníu.^[49]

Amás, los sos frutos son comestibles,^{[6][13][44][45]} «dulces, bien prestosos al cielu la boca y bien refrescantes».^[8] Coles mesmes, la especie tien otros usos:^[14] en fitoterapia, o yerbolera, los sos raigaños emplegar contra enfermedaes como la gota, el reumatismu y ciertes infeiciones de tresmisión sexual,^[13] ente que los sos tarmos usar en cestería^[13][24] —por casu, na confección de chaihues, un tipu de canastru usáu como colador—.^[6]

Estáu de caltenimientu

En 1929 el direutor del llicéu agrícola «El Vergel», Elbert Y. Reed, visitó en Cobquecura a la familia Larenas y llogró d'ellos seis cultivares; darréu, tantu la casa como les plantes de los Larenas fueron destruyíes pol terremotu de 1939.^[21][47] Botánicos y cultivadores aficionaos y profesionales intentaron rescatar les distintes variedaes y multiplicales col fin de caltener la so diversidá y, al empar, espublizales.^[15][50]

Anque la UICN nun evaluó la so estáu de caltenimientu,^[1] en 1971 Lapageria rosea foi oficialmente declarada «en grave peligru d'estinción por cuenta de la estracción indiscriminada» pol gobierno chilenu y prohibiéronse «l'arranque, la curtia total o parcial, el tresporte y la comercialización de [les sos] plantes y flores [según] la so tenencia en llugares de venta o na vía pública»; sicasí, fueron «dexaos el tresporte, la tenencia y comercialización de plantes y flores de Copihue que [provinieren] de viveros o criadorios de plantes rexistraos nel Serviciu Agrícola y Ganaderu» en 1985.

En 2012 aprobóse'l Reglamentu pa la clasificación d'especies monteses según estáu de caltenimientu», que homologa les sos categoríes a les de la UICN. Anque'l copihue entá nun foi clasificáu,^[51] na Rexón d'O'Higgins ta catalogáu como «en peligru» sol antiguu sistema de clasificación,^[52] publicáu por Conaf nel llamáu «Llibru Coloráu».

Honores

El 24 de febreru de 1977, el copihue foi oficialmente declaráu «flor nacional de Chile» por aciu el decretu 62 del Ministeriu del Interior:

Vistos: lo dispuesto nos decretos lleis N°s. 1 y 128 de 1973, y 527, de 1974, y

Considerando:
1.- Que'l copihue, "Lapageria Rosea", foi considerada pola tradición tanto oral como escrita, la flor simbólica de la nacionalidá chilena, proyeutándose asina, inclusive, nel ámbitu internacional.
2.- La necesidá y conveniencia de que'l nuesu país oficialice tal tradición y constituya esta flor nuna espresión más de la nuesa unidá nacional,
Decretu:
1.- Declárase al copihue, "Lapageria Rosea", flor nacional de Chile.
Anótese, tómese razón, transcríbase al Ministeriu d'Agricultura y publicar nel Diariu Oficial.

Augusto Pinochet Ugarte, presidente de la República - Raúl Benavides Escobar, ministru del Interior - Mario Mac-Kay Jaraquemada, ministru d'Agricultura.^[53]

«Decretu 62 de 1977 del Ministeriu del Interior» (ortografía orixinal).

Aspeutos culturales

Copihues colloraos.

La flor colorada de la variedá montesa inspiró lleendes mapuches y foi celebrada na lliteratura y la música chilenes.^{[3][6][16][21][22][23]}

Lleendes

Una cuenta que, mientres la Guerra d'Arauco, les muyeres de los guerreros engataben a los árboles más altos p'acolumbrar a los sobrevivientes de les batalles. Al dase cuenta de que namái reinaba la destrucción y que los sos compañeros xacíen muertos, elles baxaben arramando llárimes que se convertíen en flores de sangre; asina, los copihues coloraos recuerden a los espíritus de los muertos.^[23]

Otra narra qu'esistía un xeniu malinu que vivía nos cumes y que baxaba a los valles pa robar el muday a los mapuches. Pa nun perdese al so regresu, asitiaba pequeñes campanes encendíes col fueu de los volcanes nes cañes de los árboles. Nuna de les sos incursiones, foi ganáu por espíritus cimeros que lo desterraron. Magar que clamió poder llevase les pequeñes campanes p'allumar el so camín, los espíritus negar. De magar, los montes tán afataos coles flores del copihue coloráu, les antigües lluces del lladrón de muday.^[54]

Lliteratura

Foi protagonista de dellos testos, como'l poema «El copihue coloráu»,^{[55][n 3]} escritu en 1905 por Ignacio Verdugo Cavada^[56] y publicáu nel so llibru L'alma de Chile (1961), y «Recáu sobre'l copihue chilenu», de la nobel Gabriela Mistral^[56][57] y espublizóse en La Nación en setiembre de 1943;^[58] y tamién foi citáu n'otros,^{[n 4]} como Chile o una lloca xeografía (1940),^[59] de Benjamín Subercaseaux, y les memories del nobel Pablo Neruda Confieso que viví (1973), onde se llee:

Nel altor, como gotes arteriales de la selva máxica, címblense los copihues coloraos (Lapageria rosea)... El copihue coloráu ye la flor del sangre, el copihue blancu ye la flor de la nieve...^[60]

Música

A principios del sieglu XX, el músicu Osmán Pérez Freire escribió'l cantar «Copihues coloraos»^[61] y, darréu, la musicóloga Clara Solovera compunxo la tonada «Chile llindu» (1948),^[62] onde s'escuchen referencies al copihue tantu na so primer estrofa como nel coru:

Ayudar usté, compadre, pa' glayar una viva Chile!, la tierra de los malvises y de los colloraos copihues [...] Chile, Chile llindu, llindu como un sol, equí mismito te dexo fechu un copihue el mio corazón.^[63]

La folclorista Violeta Parra incluyó «Florió'l copihue coloráu» nel so álbum El folclor de Chile, vol. III – La cueca presentada por Violeta Parra (1958), una escoyeta de cueques populares y tradicionales del folclor chilenu.^[64]

Otros

Heráldica y vexiloloxía

En heráldica, la flor d'esta especie represéntase frecuentemente «de tres pétalos (dos llaterales y unu central baxu) empobinaos escontra la punta del escudu, n'ocasiones hojáu y talláu o inclusive dientro de la so enredadera[, y] de gules».^[65] Apaez nos escudos municipales de les comuñes d'Arauco, Hualqui, Lebu, Los Álamos, Tirúa y Treguaco na Rexón del Biobío, y Angol, Los Sauces, Pitrufquén, Purén, Renaico, Temuco y Victoria na Rexón de la Araucanía.^[65] D'esta postrera, tamién forma parte del escudu rexonal, constituyíu por dos cuarteles negru y colloráu, afataos con seis guemiles blancos y un trapelacucha del mesmu color, arrodiaos d'una guirlanda de copihue y coronaos per un monte neváu escoltáu d'araucarias.^[66][67]

En vexiloloxía, apaez nos dos versiones de la bandera de la Rexón de la Araucanía: la de la intendencia rexonal, formada pol escudu de la rexón sobre fondu blancu,^[66] y aquella que nunca foi declarada oficial, col escudu rexonal sobre tres franxes azul (cimeru), blanca (media) y colorada (inferior).^[67]

Premios «Copihue d'Oru»

La flor d'esta especie ye'l símbolu de los premios «Copihue d'Oru» (2005),^[68] apurríos añalmente n'avientu pol diariu La Cuarta pa galardonar a los meyores del espectáculu chilenu.^[68][69]

Ver tamién

• Flora de Chile
• Árboles nativos de Chile

Notes

1. Hai delles poques plantes nel parque nacional Monte Frai Jorge (Rexón de Coquimbo), bien al norte y dafechu aisllaes del restu, que tienen semeyanza xenética con plantes del sur.
2. Cultivar «Malleco» y «Raimilla» son xenéticamente los más distintos.
3. Esti poema foi darréu musicalizáu por Arturo Arancibia Uribe y grabáu polos cantantes chilenos Ludovico Muzzio, Rayén Quitral y Lucho Gatica, ente otros.
4. El copihue tamién foi mentáu por Neruda nel Poema XIV» de Venti poemes d'amor y un cantar desesperáu (1924): «Te voi traer de los montes [...] copihues».

Referencies

1. Enciclopedia de la vida (s/f). «Lapageria rosea - Overview» (inglés). eol.org. Consultáu'l 13 de marzu de 2014.
2. Ruiz, Hippolyto, y Josepho Pavón (1802). Flora peruviana, et chilensis, sive descriptiones, et icones plantarum peruvianarum, et chilensium, secundum systema linnaeanum digestae, cum characteribus plurium generum evulgatorum reformatis (PHP), vol. 3 (en llatín), Madrid: Typis Gabrielis de Sancha, páx. 64-65, lám. 297. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.
3. Vergara, C.; D. von Baer, I. Hermosín, A. Ruiz, M. A. Hitschfeld, N. Castillo y C. Mardones (xunu de 2009). escritu en Concepción. «Anthocyanins that confer characteristic color to rede copihue flowers (Lapageria rosea)» (n'inglés). Journal of the Chilean Chemical Society 54 (2):  páxs. 194-197. ISSN 0717-9707. http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0717-97072009000200023&script=sci_arttext. Consultáu'l 30 d'abril de 2014. 
4. Van Houtte, Louis, ed (1849). escritu en Gante. «Lapageria rosea. V. Pl. 491» (en francés). Flore des Serres et des Jardins de l'Europe 5:  páxs. 237. http://www.archive.org/stream/mobot31753002747282/mobot31753002747282_djvu.txt. Consultáu'l 20 d'abril de 2014. 
5. Tajtadzhián, Armén Leónovich (2009). Flowering Plants (n'inglés). [Nueva York]: Springer, páx. 643. ISBN 978-1-4020-9608-2.
6. de Mösbach, Ernesto Wilhelm (1992). «Copiu, Copihue», Botánica indíxena de Chile (PDF), Santiago, Chile: Editorial Andrés Bello, páx. 68. ISBN 956-13-0970-9.
7. Meemelink, Jan (s/f). «Philesiaceae» (inglés). www.meemelink.com. Archiváu dende l'orixinal, el 2014-04-21. Consultáu'l 20 d'abril de 2014.
8. Gay, Claudio (1853). Historia física y política de Chile - Botánica, vol. 6, 1ª, páx. 45-47. Consultáu'l 20 d'abril de 2014.
9. Cronquist, Arthur John (1981). An Integrated System of Classification of Flowering Plants (n'inglés). Nueva York: Columbia University Press, páx. 1228. ISBN 0-231-03880-1.
10. Hoffens Wenzel, Karin (2008). «Diversidad xenética en poblaciones de copihue (Lapageria rosea Ruiz et Pav.) determinada al traviés de marcadores moleculares». Facultá de Ciencies Agraries, Universidá Austral de Chile. Consultáu'l 28 de xineru de 2014.
11. Gieleghem, Noel (s/f). «Lapageria - Cultivars» (inglés). www.roselandhouse.co.uk. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.
12. Villagrán, Carolina, y Luis Felipe Hinojosa (1997). «Historia de los montes del sur de Suramérica, II: Analís fitoxeográficu». Revista Chilena d'Historia Natural (70):  páxs. 241-267. http://rchn.biologiachile.cl/pdfs/1997/2/Villagran_&_Hinojosa_1997.pdf. Consultáu'l 28 de xineru de 2014. «1) Elementu Reinal: El porcentaxe de xéneros reinales [...] ye bien alto (32 %), lo que suxer antigüedá del aislamientu xeográficu. [Ente los xéneros] reinales de los montes de Chile central-sur [cúntense, ente otros:] [...] Gomortega, Jubaea, Lapageria, Lardizabala, Latua [...]». 
13. Marticorena, Alicia; Diego Alarcón, Lucía Abello y Cristian Atala (2010). Guía de campu - Plantes trepadores, epífitas y parásites natives de Chile. Concepción: Ediciones Corporación Chilena del Maderu, páx. 30, 36-44, 134-135. ISBN 978-956-8398-04-0. Consultáu'l 27 d'abril de 2014.
14. Enciclopedia de la flora chilena (s/f). «Lapageria rosea». www.florachilena.cl. Consultáu'l 23 d'avientu de 2010.
15. Serviciu Agrícola y Ganaderu (29 de marzu de 2011). «Copihues de La Araucanía van vendese como productu premium». www.sag.gob.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2014-04-24. Consultáu'l 22 d'abril de 2014.
16. Song, Jr., Leo C. (ca. 1981). «Lapageria rosea, la flor nacional de Chile» (inglés). www.roselandhouse.co.uk. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.
17. Royal Botanic Gardens, Kew (s/f). «Kew, History & Heritage - People - John Smith (1798-1888)» (inglés). www.kew.org. Consultáu'l 15 de marzu de 2014. «In 1847 the most beautiful flower in [...] Chile, a woody climber with transluscent pink waxy flowers, the Chilean Bellflower (Lapageria rosea) was brought to England»
18. Riedemann, Paulina, y Gustavo Aldunate (2003). Flora nativa de valor ornamental: Chile, zona sur. Santiago: Editorial Andrés Bello. ISBN 978-956-13-1827-4.
19. Saldías Peñafiel, M. Gabriela (2011). Jardinería en Chile. Santiago: Ediciones Universidad Central, páx. 95, 198-199. ISBN 978-956-330-015-4. Consultáu'l 27 d'abril de 2014.
20. Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes d129
21. Reed, Elbert Y. (xunetu de 1964). Owen Pearce, ed. «The Chilean Bellflower, Copihue, Lapageria rosea» (n'inglés). California Horticultural Society Journal 25 (3). http://www.roselandhouse.co.uk/climbers/lapageria/reed.htm. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011. 
22. Guzmán, Nicomedes (1957). Autorretratu de Chile, 1ª, Chile: Editorial Zig-Zag, páx. 390.
23. Plath, Oreste (1973). «El copihue coloráu (Provincia de Cautín)», Geografía del mitu y la lleenda chilenos (HTML), 1ª, Santiago: Editorial Nascimento, páx. 249. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
24. Hoffmann Jacoby, Adriana (1982). Flora montés de Chile: Zona araucana, 4ª, Santiago, Chile: Ediciones Fundación Claudio Gay.
25. Pardo B., Oriana, y José Luis Pizarro T. (2005). «Presentación de les especies - 5. Frutes», Especies botániques consumíes polos chilenos prehispánicos. Mare Nostrum Ltda, páx. 113. ISBN 956-8089-08-X.
26. «Lapageria rosea (Chilean Bellflower, Copihue): History, Cultivation and Propagation» (inglés). www.roselandhouse.co.uk (s/f). Consultáu'l 25 d'abril de 2014.
27. Théis (barón de), Alexandre Étienne Guillaume (1815). Spiegazione etimologica de'nomi generici delle piante (n'italianu). Vicenza: Tipografia Parise, páx. 83-84. Consultáu'l 22 d'avientu de 2010.
28. Gledhill, D. (2008). The Names of Plants (n'inglés). Cambridge, Nueva York: Cambridge University Press, páx. 230. ISBN 978-0-521-86645-3.
29. (1981) Diccionariu llatino-español. Barcelona: Ramón Sopena S.A, páx. 430. ISBN 84-303-0755-9.
30. «Copihue». www.profesorenlinea.cl (s/f). Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.
31. Catalogue of Life (26 de febreru de 2014). «Species details» (inglés). www.catalogueoflife.org. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-09-29. Consultáu'l 13 de marzu de 2014.
32. Royal Botanic Gardens, Kew (s/f). «World Checklist of Selected Plant Families - Lapageria rosea: Name Overview» (inglés). apps.kew.org. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-03-07. Consultáu'l 25 d'abril de 2011.
33. Real Sociedá d'Horticultura (2011). «Lapageria rosea AGM» (inglés). apps.rhs.org.uk. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-10-19. Consultáu'l 24 de xineru de 2014.
34. (1999) Turismu y Comunicaciones S.A.: Turistel-Guía Turística de Chile - Sur, 14ª, Santiago, Chile: Cochrane S.A, páx. 45. ISBN 956-7264-45-7.
35. Valdivia, Carlos E., et al. (2006). «Depressed Pollination of Lapageria rosea Ruiz et Pav. (Philesiaceae) in the Fragmented Temperate Rainforest of Southern South America» (n'inglés). Biodiversity and Conservation 51 (5):  páxs. 1845-1856. doi:10.1007/s10531-004-6683-4. 
36. Jara Seguel, Pedro, y Cristina A. Zúñiga (2004). «El cariotipo de Lapageria rosea Ruiz et Pav. (Liliales:Philesiaceae)». Gayana - Botánica (Concepción, Chile) 61 (2):  páxs. 76-78. ISSN 0717-6643. http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0717-66432004000200007&script=sci_arttext. Consultáu'l 25 d'abril de 2011. 
37. Enciclopedia de la vida (s/f). «Lapageria rosea - Names (Taxonomic Information)» (inglés). eol.org. Consultáu'l 13 de marzu de 2014.
38. MacFarlane, J. Muirhead (xunu de 1891). «idioma inglés II. Comparison of Hybrid Structure with that of their Parents - (a) Philageria Veitchii». XIV.- A Comparison of the Minute Structure of Plant Hybrids with that of their Parents, and its Bearing on Biological Problems:  páxs. 207-220. http://www.bulbnrose.org/Heredity/Macfarlane/Macfarlane01.html#A idioma inglés. Consultáu'l 24 de marzu de 2011. «[Philageria Veitchii] was raised in the nurseries of Messrs VEITCH at Exeter, by the crossing of Lapageria rosea with pollen of Philesia buxifolia». 
39. Royal Botanic Gardens, Kew (s/f). «World Checklist of Selected Plant Families - Lapageria rosea: Synonyms» (inglés). apps.kew.org. Consultáu'l 4 de xunu de 2010.
40. ChileFlora (s/f). «Lapageria rosea: Description» (inglés). chileflora.com. Consultáu'l 25 d'abril de 2011.
41. Chester, Sharon R. (2008). A Wildlife Guide to Chile: Continental Chile, Chilean Antarctica, Easter Island, Juan Fernandez Archipelago (n'inglés). Princeton, N.J.: Princeton University Press, páx. 89. ISBN 978-0-691-12976-1.
42. Conran, J. G., y T. H. Y. Clifford (1998). «Philesiaceae», The Families and Genera of Vascular Plants, vol. 3: Flowering Plants. Monocotyledons. Lilianae (except Orchidaceae). Klaus Kubitzki (ed.) (n'inglés), Berlín Heidelberg: Springer-Verlag, páx. 409-411. ISBN 3-540-64060-6.
43. Henríquez, Carolina A. (marzu de 2004). escritu en Santiago, Chile. «Efeutu de la fragmentación del hábitat sobre la calidá de les granes en Lapageria rosea». Revista chilena d'historia natural 77 (1):  páxs. 177-184. ISSN 0716-078X. http://www.scielo.cl/scielo.php?pid=S0716-078X2004000100013&script=sci_arttext. Consultáu'l 4 de xineru de 2011. 
44. Facciola, Stephen. Cornucopia: A Source Book of Edible Plants (n'inglés). Vistu, California: Kampong Publications. ISBN 978-0-9628087-0-8.
45. «Lapageria rosea» (inglés). pfaf.org (s/f). Consultáu'l 4 de xineru de 2011.
46. Shephard, Sue (2003). Seeds of Fortune - A Gardening Dynasty (n'inglés). Bloomsbury Publishing, páx. 100. ISBN 0-7475-6066-8.
47. «Copihues nos xardinos de Cobquecura». www.aldeacolonialchile.com (s/f). Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.
48. Real Sociedá d'Horticultura (2011). «Lapageria rosea var. albiflora Award of Merit ^(H3) 2012» (inglés). apps.rhs.org.uk. Consultáu'l 19 d'abril de 2014.
49. Real Sociedá d'Horticultura (2011). «Award of Garden Merit (AGM)» (inglés). apps.rhs.org.uk. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-10-12. Consultáu'l 19 d'abril de 2014.
50. Rebolledo, Guido (8 de xineru de 2008). escritu en Temuco. «Cuando'l copihue pasa a ser una pasión...». L'Austral (www.australtemuco.cl). http://www.australtemuco.cl/prontus4_noticies/site/artic/20080108/pags/20080108010302.html. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011. 
51. Ministeriu del Mediu Ambiente (s/f). «Inventariu nacional d'especies - Búsqueda d'especies: Especies amenaciaes». especies.mma.gob.cl. Consultáu'l 15 de marzu de 2014.
52. Facultá de Ciencies de la Universidá de Chile (2007). «Estáu de caltenimientu de la flora nativa - Flora «en peligru» na Rexón d'O'Higgins». www.librorojo.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2014-03-16. Consultáu'l 15 de marzu de 2014.
53. Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes d62
54. (2003) Armayor, Óscar: Diccionariu mapuche, 5ª, Buenos Aires, Arxentina: Editorial Guadal, páx. 286. ISBN 987-1134-51-7.
55. Martínez Fernández, José G. (12 de febreru de 2009). «Cien poemes chilenos claves: El copihue coloráu (Ignacio Verdugo Cavada, 1887-1970)». Consultáu'l 6 d'ochobre de 2011.
56. Alarcón Carrasco, Héctor (ochobre de 2009). «El copihue coloráu». chilecronicas.com. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
57. Scarpa, Roque Esteban (abril de 1979). «Recáu sobre'l copihue chilenu», Gabriela Mistral - Aponderamientu de les coses de la tierra, 1ª, Santiago: Ediorial Andrés Bello, páx. 50. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
58. (1993) Quezada, Jaime: Gabriela Mistral: Poesía y prosa. Santiago de Chile: Biblioteca Ayacucho, páx. 525. ISBN 980-276-228-8.
59. Subercaseaux, Benjamín (1954 [1940]). «Onde se van ver munches coses xuntes que nun se podríen dixebrar», Chile o una lloca xeografía, 10ª, Santiago: Ediciones Ercilla, páx. 270.
60. Neruda, Pablo (2005). «El mozu provincianu», Confieso que viví, 1ª, Santiago, Chile: Imprenta Salesianos S.A, páx. 12. ISBN 956-16-0396-9.
61. Ponce, David (2012). «Osmán Pérez Freire - Biografía». www.musicapopular.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-05. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
62. Ponce, David (2012). «Clara Solovera - Biografía». www.musicapopular.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2009-08-29. Consultáu'l 30 de xineru de 2014.
63. «Chile llindu». www.nuestro.cl (s/f). Consultáu'l 30 de xineru de 2014.
64. «La cueca presentada por Violeta Parra... El folclor de Chile». www.musicapopular.cl (2012). Archiváu dende l'orixinal, el 2015-10-01. Consultáu'l 15 d'abril de 2014.
65. Contreras Valenzuela, Bruno (22 d'ochobre de 2013). «Heráldica de Chile - El copihue». heraldicadechile.wordpress.com. Consultáu'l 3 de mayu de 2014.
66. «Chile - Araucania» (inglés). www.vexilla-mundi.com (s/f). Consultáu'l 30 de mayu de 2014.
67. Martins, António (30 de setiembre de 2006). «Flags of the World - Araucanía region (Chile)» (inglés). www.crwflags.com. Consultáu'l 30 de mayu de 2014.
68. La Cuarta (6 d'avientu de 2005). «El "Copihue d'oru" premió a los artistes pop más bacanes de Chilito». lacuarta.cl. Consultáu'l 23 de febreru de 2012.
69. Bonifaz R., Francisco (11 d'ochobre de 2011). «Angélica Castro es la nueva animadora del Copihue». www.lacuarta.cl. Consultáu'l 11 d'ochobre de 2011.

Bibliografía

• Bullard, A. J.. Master Gardener and grower of many species of fruit trees and vines including "Lapageria rosea" (n'inglés).
• Crandall, Chuck, y Barbara Crandall (1995). Flowering, Fruiting & Foliage Vines: A Gardener's Guide (n'inglés). Nueva York: Sterling Publishing Co. Inc. ISBN 978-0-8069-0726-0.
• Gay, Claudio (1853). Historia física y política de Chile - Botánica, vol. 6, páx. 45-47.
• Grez, Audrey A., Ramiro O. Bustamante, Javier A. Simonetti, y Lenore Fahrig (1998). «Landscape Ecology, Deforestation, and Forest Fragmentation: The Case of the Ruil Forest in Chile» (n'inglés). Landscape Ecology as a Tool for Sustainable Development in Latin America (Brock University, California). 
• Kubitzki, Klaus (2013 [1998]). The Families and Genera of Vascular Plants - Vol. III: Flowering Plants. Monocotyledons - Lilianae (except Orchidacheae) (n'inglés). Springer Science & Business Media, páx. 478. ISBN 978-3-642-08377-8. Consultáu'l 8 de xunu de 2015.
• Royal Botanic Gardens, Kew (s/f). «World Checklist of Selected Plant Families - Lapageria rosea: Further Information» (inglés). apps.kew.org. Consultáu'l 1 de payares de 2011.
• Ruiz, Hippolyto, y Josepho Pavón (1802). Flora peruviana, et chilensis, sive descriptiones, et icones plantarum peruvianarum, et chilensium, secundum systema linnaeanum digestae, cum characteribus plurium generum evulgatorum reformatis (PHP), vol. 3 (en llatín), Madrid: Typis Gabrielis de Sancha, páx. 64-65, lám. 297. Consultáu'l 5 d'ochobre de 2011.

Enllaces esternos

• Wikcionariu tien definiciones y otra información tocante a copihue.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Lapageria rosea .

Wikispecies tien un artículu sobre Lapageria rosea.

• Lapageria rosea en Chilebosque.
• Lapageria rosea n'IPNI (n'inglés)
• Lapageria rosea en NCBI (n'inglés)

• Datos: Q1072906
• Multimedia: Lapageria rosea
• Especies: Lapageria rosea