Diego Huallpa |
|---|
| Vida |
|---|
 |
Diego de Huallpa (¿?) foi un indíxena quechua que, a mediaos del sieglu XVI, atribúyese-y el descubrimientu accidental de plata na actual ciudá de Potosí (Bolivia). Paez ser que vivía na llocalidá cercana de Cantumarca.
La lleenda cunta que, nel mes de xineru de 1545, esti indíxena buscaba una de les sos llapaes perdíes , nel cuetu prendió una fogata por que yá habia caido la nueche y el fríu . Pela mañana, afayó un filo de plata que se fundió a flor de roca que sobresalía de los restos de la fogata qu'encendiera la nueche anterior: tratar d'una veta rica en plata. Anguaño, esti cuetu llámase Cuetu Ricu de Potosí.
Entá la plata empezó a vendela en Cantumarca, nun principiu decidió nun falar d'eso a naide, pero una nueche presumir al so compadre llamáu Huanca, por qu'amás ayudáralu a esplotar la plata. Tres un enfrentamientu ente dambos, posiblemente pola repartu de beneficios, el compadre, o otru al que lo dixo, cuntar de la mesma a los colonizadores españoles de la villa de Porco (a unos 25 km. del Cuetu)sobremanera al capitán Juan de Villarroel (co-propietariu de Porco). Estos nun tardaron en dase cuenta de la riqueza d'esta mina que diba ser la más importante del continente.
Tiense evidencia que, yá na organización del sistema colonial y ventisiete años dempués de la revelación del Cuetu Ricu, l'indiu Huallpa (el so descubridor) da a conocer ante'l virréi Toledo, la esistencia del adoratorio qu'hubo nes faldes del cuetu y, lo más interesante, la inxerencia permanente de los Caracaras nel so curio. Diz con al respective de les huacas: ellí toparon ser adoratorio de los indios comarcanos y haber delles coses ufiertaes de poca importancia a la guaca qu'ellí taba lo cual tou coyó esti dichu don Diego Huallpa, y cargar nel so compañeru.... La huaca taba rellacionada con tolos demás elementos básicos de la relixón inca, siendo especialmente claros los sos llazos col cultu de los antepasaos.
La población de Cantumarca na dómina incaica fuera de ser un centru d'actividá comercial yera'l guardián del Sumac Orko y de la huaca que vixilaba dende'l cume, población sumida nos primeros años de la esplotación minera. Ye difícil conocer con exactitú la razón pola cual los pobladores de la rexón despintaron la riqueza del Cuetu a los mesmos inques, que nin siquier revelaron el secretu al Inca Huayna Capac, cuando ésti visitó la llaguna de Tarapaya y Cantumarca.
A partir d'esi momentu, fúndase y crez la ciudá de Potosí hasta qu'en 1547, l'Emperador Carlos V otorgar el títulu de Ciudá Imperial. A finales de sieglu tuvo 160.000 habitantes, más que'l Londres o París de la dómina.
Anguaño, allugáu nel mesmu Cuetu Ricu de Potosí, esiste un muséu col nome de Diego Huallpa, dedicáu a la hestoria minera y tradiciones de la ciudá
Testimoniu de Huallpa
Estremándome de los cronistes esisten documentos de calter oficial que ratifiquen al indiu Huallpa como descubridor del cuetu, que fueron publicaos nel sieglu XIX por Marcos Jiménez de la Espada y reproducíos en 1913 y 1914 pola Sociedá Xeográfica de Potosí, referir a un memorial del fíu de Diego Huallpa, Juan, quien sostién que'l so padre foi'l primer descubridor del cuetu y qu'entá vivía. Un segundu documentu y complementando sobre esti acontecimientu, esiste la declaración xurada del propiu indiu Huallpa ante'l clérigu presbíteru Rodrigo de La Fonte'l 31 d'avientu de 1572, por mandatu de Francisco de Toledo. Y un terceru, tratar d'una cédula real, fechada en 14 de mayu de 1578, por aciu la cual dispónse que Juan Huallpa y los sos ocho hermanos teníen de recibir cierta ayuda. Que paez nunca se dio.
He equí parte del testimoniu o declaración xurada de Diego Huallpa:
En trenta y un díes del mes d'avientu del añu de la nuesa redención de mil é quinientos é setenta y dos años, tando'l bien escelente señor don Francisco de Toledo, visorrey destos reinos de Perú y Tierra Firme, na villa imperial de Potosí, y tando esti día yo, Rodrigo de la Fuente, clérigu presbíteru, en presencia de la so excelencia, llegó un indiu con un pidimientu diciendo que yera fíu del primer indiu qu'había descubiertu y dau noticia a los cristianos haber plata nel cuetu de Potosí; que la so excelencia fixéra-y mercé conforme a tan gran serviciu, pos manifestó ser lo que dicía verdá a les xentes antigües que naquel pueblu taben.
Regocíjose la so excelencia d'oyer esti pidimientu, por ser como ye tan amigu de faer bien a los naturales desta tierra, y mandóme que fixera información si lo que dicía esti indiu yera verdá, pos na villa imperial de Potosí, onde tábamos había xentes que con verdá podríen dicir si lo qu'esti indiu dicía yera asina.
Esti día fui a la casa del padre d'esti indiu que presentó'l pidimientu a la so excelencia, que vivía colos sos fíos y muyer na ranchería, y llevé conmigo a Jerónimo Hernández ciente (esciente) na llingua xeneral de los indios
ingas y na
aymará, para con él meyor que poder entender, y topé na dicha casa un indiu de vagar y aspeutu de la meyor razón y entendimientu, porque a munches coses que-y preguntar, anque taba na cama díes había enfermu, de la cual enfermedá morrió dientro de quince díes, siempres me dio bona salida de too. Podría tener d'edá, a lo que paecía, setenta años; bien amosaba tenelos, porque taba abarganáu de nueve fíos, los cinco d'ellos muyeres y toos n'edá madura y con fíos...
Bibliografía
Referencies
Enllaces esternos
