La mitoloxía incaica ye l'universu de lleendes y memoria coleutiva del Imperiu de los Fíos del Sol que tuvo llugar nos actuales territorios de Colombia, Ecuador, Perú, Bolivia, Chile y Arxentina, incorporando en primer instancia de manera sistemática los territorios de la sierra central de Perú escontra'l norte.
La mitoloxía inca tuvo ésitu pola influencia política, comercial y militar antes de la conquista de los territorios al sur y norte del Cuzco que más tarde entamara'l naciente imperiu. El pensamientu de la identidá de los pueblos quechues nel Perú y Bolivia y los quichues (kichwa) nel Ecuador comparten esta perceición espacial y relixosa que los xune pola so deidá más significativa como'l dios sol Inti.
La mitoloxía inca taba formada por una serie de lleendes y mitos d'esta etnia, que sofitó la relixón panteísta del Imperiu inca, centralizada en Cusco.
A los sos dioses, el pueblu inca rindía-yos cultu, al igual que n'otres relixones. Dellos nomes de dioses repitíense o yeren llamaos d'igual forma en distintes provincies del pueblu inca. Más tarde, toos estos dioses unificáronse y formaron el que se denomina verdaderu panteón inca de divinidaes.
Lo aplicao pola cosmogonía inca nel ámbitu de les creencies tien de ser consideráu como unu de los preseos más importantes utilizaos nel procesu de la formación de la so imperiu al par de los tresformamientos económicos, sociales y de l'alministración.
Cosmovisión
La cosmovisión ye'l conceutu o interpretación qu'una cultura tien avera del mundu que lu arrodia. Nel casu andín, esta tien traces particulares en materia de tiempu y espaciu.
D'esa manera, nel mundu andín, el tiempu yera concebíu de manera cíclica, nuna socesión constante de periodos de caos (o desorde) y de cosmos (orde) del mundu.
L'espaciu andín yera concebíu en dos niveles distintos: horizontal y vertical.
Nel planu horizontal, los inques víen el mundu de manera dual: hanan y hurin (enriba y embaxo). Estos dos metaes yeren estremaes, de la mesma, n'otros dos, dando orixe a la cuatripartición. Esta división yera entendida como complementariedá, oposición y reciprocidá.
Ente que, a nivel vertical, l'espaciu taba estremáu en trés planos:
1. Hanan Pacha (mundu de riba, celestial o supraterrenal): yera mundu celestial y namái les persones xustes podíen entrar nella, cruciando una ponte fecha de pelo. Na tradición andina definir al Hanan Pacha como'l mundu cimeru onde habitaben los dioses como Viracocha o Wiracocha, Inti, Mama Quilla, Pachacamac, Mama Cocha, etc.
2. Kay Pacha (mundu del presente y de equí): na cosmovisión andina, Kay Pacha ye'l nome del mundu terrenal, onde habiten los seres humanos y pasen les sos vides.
3. Uku Pacha (mundu de baxo o mundu de los muertos): na mitoloxía andina, Uku Pacha yera'l mundu de baxo o mundu de los muertos, de los neños ensin nacer y tou lo que taba debaxo de la superficie de la tierra o del mar. Les fontes, cueves o otres de les abertures de la superficie terrestre yeren consideraos llinies de comunicación ente l'Uku Pacha y el Kay Pacha. Pero nun lu víen como un infiernu de "castigu", como-y ve la relixón cristiana, sinón como otru mundu d'estadía.
El términu pacha puede significar al empar tiempu y espaciu (mundu, tierra).
La cosmovisión ta principalmente amestada a la cosmografía, que ye la descripción del cosmos, nesti casu correspondiente al cielu del hemisferiu austral, que'l so exa visual y simbólica marcar la constelación Crux, denomada Chakana na antigüedá y que'l so nome aplicar a la Cruz Gradiada Andina, símbolu del Ordenador o Viracocha. Asina tamién nel Universu Andín esisten mundos simultáneos, paralelos y comunicaos ente sigo, nos que se reconoz la vida y la comunicación ente les entidaes natural y espiritual.
Panteón
L'andina prehispánica yera animista, perfilaba a los astros y a los grandes fechos y fenómenos xeográficos como deidaes en sí mesmes. L'únicu dios en sentíu plenu de la pallabra, foi Viracocha, el dios creador. Otres deidaes importantes yeren el sol (inti), la lluna (Mama Quilla) proteutora de les muyeres, la tierra (Pacha Mama) de la fertilidá agrícola, y el rayu (Illapa) trinidá del rayu, truenu y rescamplu, dios de la batalla.
Viracocha (en quechua: Qun Tiksi Viraqucha) yera consideráu como la rellumanza orixinaria o El Señor, Maestru del Mundu. En realidá foi la primer divinidá de los antiguos peruanos, esto ye, los habitantes de Caral, Chavín, Huari y especialmente los tiahuanacos, que proveníen del Llagu Titicaca. El cultu al dios creador supunxo un conceutu de lo astracto y de lo intelectual, y taba destináu solo a la nobleza.
Viracocha al igual qu'otros dioses, foi un dios nómada. Según los mitos, surdió de les agües y creó'l cielu y la tierra. Tenía un compañeru aláu, el Páxaru Inti, una especie de páxaru magu sabedor de l'actualidá y del futuru. Esti páxaru magu nun ye otru que'l Corequenque de les tradiciones orales, el picaflor d'oru, mensaxeru de los dioses, que les sos plumes sirvíen pa la mascaypacha o corona del emperador Inca.
Viracocha ye representáu con dos vares, que al paecer yeren realmente estólicas (propulsalanzas) o warakas (fondes xigantes andines).
Acordies con l'a mitoloxía Inca, Inti ye'l dios Sol, según una deidá patrona del Imperiu Inca. El so orixe exactu desconozse, la historia más común diz qu'él ye fíu de Wiracocha (Apu Kon Ticsi Wiracocha), dios de Varar, dios creador de la civilización.
El sol ye un factor importante de la vida, yá que ufierta calor y lluz, por eso'l Dios Inti ye tamién conocíu como'l dador de la vida. Foi adoráu pola mayoría de llabradores que confiaben nel sol pa recibir bones colleches. Anque él yera'l dios más veneráu dempués de Wiracocha, recibió'l mayor númberu d'ufriendes. El Sapa Inca, como gobernante imperial, reivindicó'l so orixe divín, al axudicase ser descendiente del propiu dios Inti o Sol.
Mama Quilla (en quechua: Mama Quilla, Madre Lluna) yera hermana y esposa de Inti; tamién yera considerada madre del firmamentu. D'ella teníase una estatua nel Templu del Sol, nel qu'una orde de sacerdotises rindía-y cultu.
Los inques celebraben nel so honor una gran fiesta denomada Coya Raymi
Naturalmente, a la diosa Mama Quilla taba adscritu'l fervor relixosu de les muyeres, y elles yeren quien formaben el nucleu de les sos fieles siguidores, yá que naide meyor que la diosa Mama Quilla podía entender los sos deseos y medranes, y da-yos l'amparu buscáu.
La Pacha Mama (en quechua: Pacha Mama, Madre Tierra o Madre Cósmica), la fonte femenina de la que provién tol mundu material, el sustentu de tola naturaleza y tola realidá.
Pachacamac (en quechua: Pachakamaq, Soberanu del mundu) yera un re-edición de Wiracocha, que yera veneráu na Mariña Central del Imperiu inca. Yera conocíu como'l dios de los temblones, y el so cultu fixo un aparente sincretismu col actual Señor de los Milagros, que -según la historiadora María Rostworowski- tien traces d'esti antiguu dios.
La Mama Sara (en quechua: Mama Sara, madre maíz) yera la Madre Maíz o del alimentu, la más importante de les conopes (representaciones relixoses) de los alimentos xunto cola coca y papa.
La Mama Cocha (en quechua: Mama Qucha, madre mar), yera una diosa a quien se-y rindía cultu p'aselar les agües braves y pa la bona pesca. Yera la deidá que representaba tou lo que yera femenín.
Señor de les agües y de la fertilidá, tamién señor de los pacionales naturales, de los frutos monteses y de los animales selvaxes. Principal deidá prehispánica de l'actual provincia de Huarochirí.
Los fíos de Wiracocha
En total, y según delles tradiciones orales, Wiracocha, el primer sol del mundu antiguu (Ñawpa pacha), el creador cola so corte, tuvo 4 fíos: Kon o Wakon, dios de les seques; Mallko dios de la llei; Vichama o Atipa dios de la guerra y la vengación y Pachacámac, creador de la Tierra, quien rexentaron socesivamente'l mundu actual destruyéndolo socesivamente. Estos guarden rellación colos 4 hermanos del mitu de los hermanos Ayar, unu de los mitos de la creación del Imperiu inca. Pachacámac de la mesma tuvo de fíos al sol (Inti) y la lluna (Mama Quilla) del mundu actual o Kay Pacha. Pachacámac se autoexilió al mar dende onde apodera los terremotos, dexando'l mundu en manes del Inti o sol del mundu actual. Tamién taba'l dios Wakon o Kon, un hermanu de Pachacámac espulsáu por ésti y que se llevó con él, al ser forzáu a dise, l'agua y dexó a la franxa costera de Perú ensuga pa siempres. Según Pachacamac, foi un dios malinu y devorador de neños, de risa cruel y habilidá pa rodar pelos montes. Otros hermanos, Temenduare y Arikute, dieron orixe al diluviu coles sos querelles.
Dioses menores
Aparte del gran Viracocha y la so corte terrenal d'Amautes, o sabios y primeros sacerdotes y alministradores, el segundu gordón de clérigos, la nobleza militar y los ayllos o gremios, rexíos hasta nel so más mínimu movimientu pola llei del Inca, el pueblu llanu tenía'l so panteón con otros dioses menores, a los que probablemente-y resultaba más senciellu y cercanu dirixise en busca de favores y soluciones.
Illapa (dios de l'agua, el truenu, el rayu y la batalla) acompañaba al Sol; al igual que Punchao, la estrella rizada o de la mañana (la imaxe de la estrella d'oru); la de la tarde, Chaska, faía'l so guardia xunto a la Lluna (dambes estrelles vendríen la mesma; esto ye, el planeta Venus); y Chuychú, el bellu arcu iris taba per debaxo de dambos grandes dioses. L'arcu iris foi depués alzáu a dios de los nobles por cuenta de que representaba la guapura que taba acutada pa los nobles
Les constelaciones de la copa de la coca (Kuka Manka) yera una constelación que curiaba de les yerbes máxiques, como la constelación de la copa de maíz (Sara Manka) facer colos alimentos vexetales, y la del xaguar (Chinchay) encargar de los felinos.
Wasikamayuq yera'l dios tutelar del llar, ente que el Qhaxra-kamayuq esforciar por evitar que los lladrones entraren nesa mesma casa, y los Auquis asumíen la vixilancia de cada pobláu.
Había tamién un dios de les nubes y otru dios del xarazo; tres Pacha Mama, la diosa de la Tierra, taben Apu Katikil y Pikiru, como dioses tutelares de los ximielgos; la culiebra Hurkaway yera la divinidá de lo que taba so tierra, ente que'l vidueñu Supay reinaba nel mundu de los muertos vivientes ensin dexar de reclamar más y más víctimes pa la so causa, lo que fizo que los españoles identificar col Diablu, anque tenía cualidaes benignes y malines.
Esisten otros wakas o dioses, como Catequil, poderosu dios oráculu, rellacionáu col bien y el día, y el so hermanu ximielgu Piguerao, rellacionáu col mal y la nueche; Huallallo Carhuancho, dios de fueu con traces malines; Huari, dios xigante de la guerra referíu a la cultura del mesmu nome; Amaru, la culiebra mitolóxica divina, niciáu, a pidíu de Wiracocha, pol Talumanya (Arcu Iris del mundu antiguu), quien lo fixo nacer del so pechu al resgase este; Urcuchillay, un proteutor de los animales, delles vegaes representáu na forma d'una llapada y otres vegaes como un ser mitad hombre metá llama; ente munchos otros nomaos nun ensin númberu de tradiciones orales arrexuntaes apocayá.
Deler Jean Paul. (1983)"El manexu del espaciu nel Ecuador, etapes claves". Quito, Ecuador. CEDIG. Gómez Nelson y Portais Michel.
Saransig, Julio (2007) "Los territorios indíxenes dientro d'un estáu nación". Maestría de Desenvolvimientu Rexonal y Planificación Territorial. Facultá de Ciencies Humanes, PUCE.
Saransig, Julio y Jaramillo, Pedro (1999) "Influencia de los Grupos Indíxenes nel Desenvolvimientu de la Morfoloxía Urbana de Otavalo" Trabayu académicu.
Saransig Picuasi, Julio (2001)TESIS "Centru Artesanal de Capacitación y Feries JATUNA PUNGO".- Exemplu de los planos andinos aplicaos a l'arquiteutura. Quito, Ecuador. Universidá Católica del Ecuador, depósitu llegal Tesis 725.53 Sa71
