Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Estonia ye un país muit plano, con una altaria meya de 50 metros, y 318 m d'altitut maxima, en a montanya Suur Munamägi, situada en o cabo suroriental. Con un aria de 45.000 km², Estonia ye mayor que cualques países europeus como Dinamarca u Suiza. As suyas dimensions s'extienden 350 km d'este a ueste y 240 km de norte a sud. As islas oceanicas corresponden a 1/10 d'o territorio, y o numero d'islas y islotes ye d'unas 1.500, con dos que son pro grans pa formar os suyos propios condaus: Saaremaa / Ösel y Hiiumaa / Dago, amás d'as Vormsi / Worms y Muhamas / Moon, mientres que os lacos ocupan o 5 % d'a superficie d'o país. 20 Troban uns 1.400 lacos y estanques (beluns muit chicoz, encara que o mas gran, o laco Peipsi, en a buega con Rusia, tien 3.555 km²), numbrosos paúls y 3.794 km de litoral maritimo accidentado por un gran numero de badías, golfos y estreitos. Tamién i hai numbrosos lacos, como que o Peiper, Pihkwa y Võrtsjärv. As selvas cubren un 47 % d'a superficie total. Os prencipals ríos d'o país son os Narva, Virgala, Parnu, Põltsamaa, Halliste, Navesti, Pedja, Emajõgi, Kunda, Loksa, Jaggovel, Keghel y Fickel.
En contrapartida, a población ye relativament chicota. En l'anyo 2000, solament 1.361.242 personas habitan Estonia, o que da una densidat de solament 30,2 habitants/km².
A ciudat mas gran d'Estonia, y tamién a suya capital, ye Tallinn, an reside un tercio d'a población (398.434 personas). Atras grans ciudaz son a universitaria Tartu (101.140 habitants), a industrial Narva (68.117 personas) y a de veraneyo Pärnu (45.040 personas). Pärnu ye apreciada en estiu, a causa d'o suyo aire suau y a temperatura de l'augua agradable, que recuerda pro o litoral mediterranio.
A ciudat gran mas cercana a Tallinn ye Helsinki, capital de Finlandia, que dista 85 kilometros por o golfo de Finlandia. Atras ciudaz cercanas son Riga, a 307 km, Sant Petersburgo, a 395 km y Estocolmo, a 405 km.
Clima
O clima en Estonia se divide entre l'oceanico y o continental. O factor prencipal que afecta o clima en Estonia ye l'oceano Atlantico, prencipalment a corrient d'o Golfo, as actividaz ciclicas d'o como en la parti norte d'o oceano provocan variacions repentinas de temperaturas, asinas como l'aparición d'aires fuertes y un gran livel de precipitacions (750 mm / anyo pa o clima maritimo).
O prencipal factor que caracteriza a diferencia climatica entre o litoral y as planas de l'interior ye a distancia d'a mar Baltica. En hibierno, as corrients d'aire mantienen o litoral mas calient, mientres que l'interior ye amán de 4 °C, mas fredo. En primavera, ista situación s'invierte. As tierras d'as planas calientan mas rapidament que as auguas d'a mar Baltica, y mantienen a temperatura en l'interior 3,5 °C mas calient d'o que se da en o litoral, o que no escayeixe en verano.
L'hibierno en Estonia ye rigoroso. A meya en febrero ye de -9 °C; a primavera ye suau y con pocas plevidas. O verano ye relativament calient, a meya de chulio ye de 16 °C, y l'agüerro ye larga y suau.
A temperatura meya a lo largo de l'anyo en Estonia queda entre 4,3 °C y 6,5 °C. O día mas calient d'a historia se convirtió en Võru, l'11 d'agosto de 1992, con 36,5 °C. Lo mas frío estió de -43,5 °C, a Jõgeva, o día 17 de chinero de 1940.
O clima, en cheneral, en Estonia, ye humido, con una meya anyal de humedat relativa entre 80 % y 83 %. A nieu, que ye frecuent, ye present entre 75 y 135 días por anyo, y cubre entre tot l'hibierno as tierras altas de l'interior. Plega, ocasionalment, en as comarcas costeras y en as islas como que Saaremaa.
Politica y gubierno
Estonia se riche por o sistema republicano de gubierno, con un president trigau por cinco anyos por o parlamento unicameral. O gubierno u poder executivo ye exerciu por o primer ministro, designau por o president, de conchunta con atros 14 ministros con cartera. L'actual president d'o país ye Kersti Kaljulaid, y a primera ministra ye Kaja Kallas.
O Poder Lechislativo l'exerce o Riigikogu (u Asamblea d'Estau), composau por 101 miembros trigaus sobre a base d'o sistema proporcional. Os deputaus son trigaus por un periodo de cuatro anyos. Por a suya parti, o Poder Chudicial ye composau por tribunals de primera y segunda instancia, dencima d'os cuals se troba a Riigikohus (u Corte Nacional), con 19 miembros vitalicios trigaus por o Parlamento a propuesta d'o President.
Estonia s'ha convertiu en un d'os primers países con voto electronico, tanto pa as eleccions presidencials como que pa as parlamentarias.
Organización politico-administrativa
Condaus
Estonia se troba trestallada en 15 condaus (en estonio: maakond). Un condau ye endrezau por un gubernador, nombrau por o gubierno nacional y que lo representa en l'ambito local. O suyo mandato ye de cinco anyadas de durada, asinas como o d'o president y tien como función basica, fer a connexión entre os departamentos d'o suyo estau y os concellos d'o suyo condau con o gubierno nacional.
O prencipal condau ye o de Harju, an ye a capital, Tallinn, y an reside o 38,8% d'a población d'Estonia. Atros condados importants son os de Pärnu, Ida-Viru y de Tartu.
Mas d'o 68 % d'o PIB estonio deriva d'o sector de servicios, 29 % d'a industria y amán de 9 % d'o sector primario, agricultura incluida. O sector de servicios practicament no existiba en la yera sovietica, y obtenió un increyible y rapido creiximiento a l'inicio d'os anyos 1990. Hue, a industria ye qui pasa por un buen inte y creixe con taxas superiors a la os servicios.
O PIB d'Estonia, en 2006, quedó en 26,85 billons de dolars, con un creiximiento de l'11,4 % respective a 2005. A renta per capita ye de 20.300 dolars estausunidenses, y o livel de desemplego ye de solament o 4,5 %. O livel d'inversión plega a o 32,4 % d'o PIB y a deuda publica no pasa d'o 3,6 % d'o PIB.
Os prencipals productos agricolas son: trunfa, vechetals, pescaus y leit. Por lo que fa a os sectors d'a industria estonia, que creixió o 8 % en o 2006, os prencipals estioron os d'incheniería, electronica, fusta y derivaus, textil, TIC y telecomunicacions.
Estonia exporta 2/3 de tot o que produz, d'os cuals solament un tercio ye en servicios, prencipalment turismo. En 2006, as exportacions d'Estonia sumoron 9,68 billons de dolars, tenendo como prencipals productos d'exportación y prencipals socios: Finlandia, Suecia, Alemanya, Letonia, Lituania y Rusia.
Cheografía humana y sociedat
Etnografía
Os ciudadans d'orichen estonio representan o 68,4 % (909 552 habitants), mientres que os ciudadans d'orichen ruso suposan o 24,7 % (327 802 habitants). A resta d'a población ye composada por grupos minoritarios d'ucraineses (1.9 %), belarrusos (0,8 %), finlandeses (0,6 %) y atras nacionalidaz (3,6 %). A población d'orichen estonio predomina en o conchunto d'o país, pero a d'orichen ruso representa un tercio d'o total en Tallinn y ye mayoritaria en o condau d'Ida-Viru, en a marguin nord-este d'a buega con Rusia.
A sociedat estonia ha estau tradicionalment homochenia; dica finals d'o sieglo XIX os estonios representaban o 90 % d'o censo y i heba una significativa minoría d'alemans d'a Baltica (5 %) y rusos (3 %). Dimpués que a elit alemana fuese reemplazada en o decenio de 1920, os rusos se convirtioron en a minoría prencipal. A influxo ruso creixió con a ocupación d'a URSS en 1940 y a constitución d'a RSS d'Estonia, que motivó a plegada de inmigrants d'atras republicas sovieticas. Entre o stalinismo se producioron tamién deportacions de estonios nativos. Encara que a población estonia se mantenió en cifras estables, en haber-ie mas habitants totals pasó d'un 88 % d'o censo en 1934 a o 61,5 % en 1989. Dende 1991 muitos ciudadans d'orichen ruso se marchoron d'o país, pero a un ritmo menor que en a vecina Letonia.
Gastronomía
Historicament, a cocina d'Estonia ha dependiu en gran medida d'as estacions y yera minchada labradora sencilla. Hue, incluye muitas minchadas tipicas internacionals. Os alimentos mas tipicos d'Estonia son o pan negro, a carne de cochín, as trunfas y os productos lácteos. Tradicionalment, en verano y primavera, a os estonios les fa goyo minchar tot lo fresco: lulos, hierbas, verduras y tot o que venga dreitament d'o chardín. A cazata y la pesca tamién han estau muit habituals, encara que en l'actualidat a cazata y la pesca se desfrutan mayoritariament como que pasatiempos. Hue en día, tamién ye muit popular rustir a l'aire libre en verano.
Tradicionalment en hibierno se levan a la mesa mermeladas y conservas. A recolección y conservación de fruitas, fongos y verduras pa l'hibierno a tota hora ha estau popular, pero hue en día a recolección y conservación se ye tornando menos comuna porque tot se puede mercar en as botigas. Manimenos, a preparación de alimentos pa l'hibierno sigue estando muit popular en o campo.
O Mulgipuder ye o plato nacional d'Estonia y ye elaborau con trunfas, cerials y carne.
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito