Orthal ìsch a nèia Methoda fer güet Elsassisch schriwa. Dr Name isch e Kunstwort us Orthographe alsacienne.
's ìsch s Ergebnis vu-n-era Gmeinsàmàrwet wo vìl Dialektkenner mìtgmàcht han, unter dr Leitung vum Profasser Edgar Zeidler.
Sa han nohdankt, wia ma àm beschta d verschìdena elsassischa Mundàrta kännt schriwa.
Zil vu Orthal
Dialektfàmìlia ìm Elsàss
D Hàuiptidee vu Orthal ìsch àss dia Schribempfehlunga fer àlla Elsasser eifàch zum Versteh sotta sìì. Àlla verschìdena Dialekta, vu Norda bis Süda vum Elsàss, känna dia Methoda benutza, obwohl àss sa nìt gliich üssgsprocha wara.
D Referanz vum Elsassischa ìsch s Hochditscha ; àlso s gschrìwena Elsassischa müeß, wenn meeglig, ìm Ditscha gliicha. So ìsch's eifàcher zum Lasa, un kààt ìn da zweischprochiga (Frànzeesch / Ditsch) Klàssa unterrìchta wara.
Dia Methoda hàt zìmlig Erfolg, zum Beispil ìn da régionàla elsassischa Blättla (Zittung "L'ALSACE", "Haut-Rhin Magazine") oder uff zweisprochiga Schìlder wia ìm Elsassischa Ecomusée oder àm Nèiweiher-Stàuidàmm. S OLCA, s elsassischa Sprochàmt, hàt sa aui ààgnumma.
Uffbàuiung vu dr Methoda
Ànna 2003 hàt's a erschta Version gaa, wo "Graphal"[1] gheißa hàt. Zwìscha 2003 un 2008 ìsch d Methoda noch verbessert worra, un heißt jetzt "Orthal". Ìn dara Zitt sìn ìm gànza Elsàss ungfahr 400 "dictées" gmàcht worra fer ze sah, wàs geht un wàs nìt funktioniart.
Vìl Litt han do dràà mìtgmàcht: dr Profasser Edgar Zeidler, s Verein AGATE (dàs heißt Académie pour une graphie alsacienne transfrontalière), sina Schialer, sina Studanta un àlli Dialektkenner wo zitter mehreri Johra àn dr Volkshochschüel z'Milhüsa sini elsassischi Schribwarikstàtt bsüecha.
Dr Edgar Zeidler un d Danielle Crévenat-Werner, beidi Sprochwìssaschàftler un Mundàrtforscher, han a Büech gschrìwa: "Orthographe alsacienne – Bien écrire l'alsacien de Wissembourg à Ferrette" (elsassischa Orthographie – Güet Elsassisch schriwa vu Weißabürri bis Pfìrt).[2]
Ànna 2016 ìsch a verbesserta Fàssung vu Orthal üssakumma.[3]
Prinzip
Ìn dara Methoda gìbt's a Zeicha fer jeder Lütt, oder mankmol zwei zur Üsswàhl.
Beispil vun'ma a Fàll mìt zwei Meegligkeita: dräi oder drèi, güet oder güat
Ma sott ìmmer schriwa wia ma d Sproch üsssprìcht un heert. Obwohl àss ma s Hochditscha garn àls Referanz nìmmt, sìn dia àlla Meegligkeita rìchtig:
klein oder glein
trürig oder drürig
Knopf oder Chnopf
Wenn zwei Wärter gliich üssgprocha wara und doch àndra Beditunga han, noh sott ma wìrklig s Hochditscha àls Referanz namma.
Zum Beispil fer dr Diphtong è+i: frèi, drèi, nèi
un fer é+i: fréi, dréi
Orthal benutzt bsundra Akzanta. A Büechstàb mìt'm a Akzant wìrd ànderscht üssgsprocha àls uff Hochditsch, uff'ra elsassischa Àrt.
mìtem sehr offena i, wo nooch àn é steht. (IPA: [e])
Zum Beispil: Kìnd, dìck, Frìnd, hìtta
mìtem dunkla a, wo sìch fàscht wia ìm Frànzeescha en àheert.
Zum Beispil: làng, tànza, Mànn
mìtem offena u, wo sìch fàscht wia s Frànzeescha on àheert.
Zum Beispil: Lùscht, Wùnder, dùmm, nùi (Hochditscha: neu)
S Hochditscha ìsch àui d Referanz fer d Konsonant àschriiwa. Wenn s Elsassischa wia s Hochditscha üssgsprocha wìrd, wìrd's gliich gschrìwa. Wenn's ànderscht üssgsprocha wìrd, müeß s Gschrìwena dr Unterschìd màcha.
Zum Beispil: Sport (IPA: [ʃp]), Stüehl (IPA: [ʃt]) àwer: bescht, erscht
ss un ß làuifa wia uff Hochditsch zitter dr Rachtschriiwungreform: "ss" noh'ma kurza Vokàl, "ß" noh'ma lànga Vokàl.
Zum Beispil: Wàsser, Stroß
Normàlawiis sott ma d Wärter schriiwa wia me sa heert...
Àlla Schrìftàrta han ìhra Bsunderheita. Orthal ìsch zìmlig witt har vu dr Dieth-Schrìftàrt, d Hàuiptregel vu Orthal hanka àn dr Verwàndschàft mìt em Hochditscha.
Dr „ì“ ìsch a „e“ (IPA:[e]) wo verwanda wìrd àm Plàtz vu'ma „i“ ìm Wort uff Hochditsch.
D Lütt „a“ un „à“, un Diphtong „aui“, sìn ànderscht às ìn da tràditionnella Schrìftàrta.
