La Chaux-de-Fonds

La Chaux-de-Fonds
	Wappe vo La Chaux-de-Fonds
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Nöieburg (NE)
Bezirk:	(Dr Kanton Nöieburg kännt sit 2018 kä Bezirk me.)
BFS-Nr.:	6421
Poschtleitzahl:	2300
UN/LOCODE:	CH LCF
Koordinate:	553419 / 216894Koordinate: 47° 6′ 5″ N, 6° 49′ 30″ O; CH1903: 553419 / 216894
Höchi:	992 m ü. M.
Flächi:	55.66 km²
Iiwohner:	36'527 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.chaux-de-fonds.ch
	La Chaux-de-Fonds La Chaux-de-Fonds
Charte
	Charte vo La Chaux-de-Fonds

La Chaux-de-Fonds (frankoprovenzalisch [la tʃo]) isch e Stadt und e Gmai vom Kanton Nöieburg. Es isch die gröschti Stadt vom Kanton.

Wägem psundere Stadtbild stoot La Chaux-de-Fonds im Verzeichnis vom Wältkulturerb vo der UNESCO.

der Name

D Sproochwüsseschaftler sind sech nid ganz einig was d Wörter im Ortsname La Chaux-de-Fonds gnau bedüüte. Der erscht Teil “chaux” erkläre teil us der vorindoöiropäische Wurzle calmis, wo öppe «trochni Hochebeni» oder «mageri Matte» dörft bedüüte, und anderi leite s vom latynische calce häär, und fonds chönt vom latynische Wort fons cho; das heisst uf Düütsch «Kwelle». Das würd dänn heisse, es wär dört uf em Bärg e Summerweid für d Lüüt vo der Ortschaft Fontaines gsi. chaux oder chaz isch i der Nordweschtschwiizer Mundart, em frankoprovenzalische Waadtländer und Nöieburger Patois, es algemein verbreitets Wort für «Bärgweid» und au für Chalch und es het no wyteri Bedütige, wie me bim Wälschschwiizer Mundartwörterbuech a der Uni Nöieburg, em Glossaire des patois de la Suisse romande, cha nochelääse.^[2]

Geografi

D Stadt La Chaux-de-Fonds lyt im Jura an dr Gränze zue Frankrych. Zue La Chaux-de-Fonds ghere usserhalb vo der Stadtsidlig au no der Ortsdail, wo Les Eplatures heisst (1'013 m ü. M.) und ane 1900 zu der Stadt cho isch, und d Wyyler Le Crêt-du-Locle (1'016 m ü. M.) und Les Rochettes un d Hofsidlig Les Joux Derrière (1'042 m ü. M.). Im Nordweschte goot d Gmai bis an Doubs und an Stausee Lac de Biaufond, wo me dur de stotzig Bärghang Côtes du Doubs mit ere Strooss abe chunt bis zu der Zollbrugg uf Frankrych. I das ängge Tal vom Doubs goot’s vierhundert Meter abe und a gwüssne Stelle no meh. Der Doubs het en töifi Schlucht mit höche Felswänd us de Schichte vom Jurachalch gfrässe, wo me uf schöne und teils schwirige Wanderwääg und uf Singletrails mit em Mountainbike cha duregoo.^[3]

Im Norde chunt s Land vo La Chaux-de-Fonds bi Biaufond uf emene ganz churze Stückli, nume öppe zwöihundert Meter, an Kanton Jura und im Oschte beidsyts vo der Schlucht Combe du Valanvron an Kanton Bärn. Uf der Südsyte louft d Gmeindgränze bi Les Convers verby und chly underhalb vo der Kreete dure, wo d Strooss uf Nöieburg bim Pass Vue des Alpes drübergoot. Ussert em Doubs git’s nume wenig Gwässer uf em Bode vom Gmaibaan, wil s Wasser im Chalchbode liecht cha versikere.

Dr Gmaibann isch bis vor es baar Joor dr gröscht vo alne Gmaine vom Kanton gsi; sid de Gmaindfusione vo Val-de-Ruz und Val-de-Travers isch es no die drittgröschti Gmain, was d Flechi agoot. S Gebiet vo La Chaux-de-Fonds umfasst 55 Prozänt landwirtschaftligi Flechi, 28 %Wald, 16 %Prozänt Sidligsflechi un 1 Prozänt sunschtigi Flechi.

D Nochbergmaine vu La Chaux-de-Fonds sin Les Planchettes, Le Locle, La Sagne un Val-de-Ruz im Kanton Nöieburg, Renan un La Ferrière im Kanton Bärn, Les Bois im Kanton Jura un Fournet-Blancheroche, Bonnétage un Grand’Combe-des-Bois z Frankrych im Departemänt Doubs.

La Chaux-de-Fonds isch e Vercheerschnotepunkt im Nöieburger Jura; mit em Auto chunt me uf der Schwiizer Hauptstross 20 vo Nöieburg über d Passstrooss vo Vue des Alpes oder uf der nöie Schnällstrooss J20 durs Vue des Alpes-Dunäll dörthi, vo Le Locle uus über d Höchi vo Le Crêt-du-Locle, us em bärnische Sankt Immertaal über d Bärgchuppe La Haut de Cibourg und us de jurassische Freibärge über d Höchi bi Crêt de la Borne, was uf Düütsch «Gränzschteichuppe» bedüütet. E Näbestrooss goot uf La Sagne und is Tal Vallée des Ponts und no wyter übere is Val de Travers. Und es het au e Strooss vo La Chaux-de-Fonds diräkt uf Frankrych; die goot bim Dörfli Joux Derrière verby und dänn s stotzige Tobel durabb zu de Hüüser vo La Maison Monsieur, wo en wytume bekante Gaschthof isch^[4] und wo me cha chlyni Schiffli miete für uf em Biaufondsee umezfahre, und dänn em See no füre zum alte Zollposchte bi der Doubs-Brugg, wo me uf Fournet-Blancheroche chunt.

Vo La Chaux-de-Fonds het’s Ysebaanlinie uf Nöieburg, uf Le Locle, uf Les Ponts-de-Martel und is Sankt Immertaal. Und La Chaux-de-Fonds het en chlyne Flugplatz.

Gschicht

La Chaux-de-Fonds isch zum erschte Mol gnännt wore anne 1350 as La Chaz de Fonz, 1378 Chault de Font. Im Johr 1900 isch d Gmai Les Eplatures Dail vu La Chaux-de-Fonds wore.

Syt 1648 isch Nöieburg Firschtetum un ab 1707 dur Personalunion mit em Chenigrych Preuße verbunde gsii. Anne 1806 isch s Biet an Frankrych unter em Napoleon em Eerschte abdrätte wore. Im Zug vum Wiener Kongress isch s anne 1815 an d Schwyz chuu, doderby sin d Chenig vu Preuße aber bis zum Nöueburgerhandel 1857 au Firschte vu Nöueburg blibe.

Bis anne 2017 isch La Chaux-de-Fonds der Hauptort vom Bezirk La Chaux-de-Fonds gsi. Uf 2018 het der Kanton Nöieburg d Bezirk ufghobe, und d Gmaine sind jetz diräkt under em Kanton, betröit dur s Gmeindampt im kantonale Finanzdepartemänt.

Bevelkerig

Quälle: Bundesamt für Statistik 2005^[5]

Johr	1850	1860	1870	1880	1888	1900	1910	1920
Yywohner	12.638	17.940	20.847	23.617	26.933	35.968	37.751	37.708
Johr	1930	1941	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Yywohner	35.252	30.943	33.300	38.906	42.347	37.234	36.894	37.016

Dr Uusländeraadail isch 2010 bi 19,8 Prozänt gläge.

Religion

44,2 Prozänt vo dr Yywooner sin evangelisch-reformiert, 32 Prozänt sin römisch-katholisch (Stand 2000).

Bolitik

Bi dr Nationalrootswahle 2011 het s des Ergebnis gee: BDP 1,4 Prozänt, CVP 3,8 Prozänt, FDP 33,2 Prozänt, Grüeni 6,4 Prozänt, PdA 1,3 Prozänt, SP 24,7 Prozänt, SVP 23,7 Prozänt.

Wirtschaft

La Chaux-de-Fonds isch e wichtige Standort für d Induschtry vo de Zyt. Uf der wyte Hochebnei isch rund um d Stadt es grosses Landwirtschaftsgebiet, und i der Stadt sälber sind Betriib vo vilne Wirtschaftsbransche.

Sproch un Dialäkt

Die alti Mundart vom Nöieburger Jura het zu der frankoprovenzalische Sprooch ghört.

Anne 1857 isch der stedtisch Mundartverein Cercle su Sapin gründet worde.^[6]

Bi dr Volkszellig 2000 hän vu dr 37016 Yywohner 87,3 Prozänt Franzesisch as Hauptsproch aagee, 5,2 Prozänt Dytsch, 2,1 Prozänt Italienisch un 5,3 Prozänt anderi Sproche.

Dr alt nöieburgisch Patois vom Frankoprovenzalisch isch wahrschyns Ändi 19. oder Aafangs 20. Johrhundert uusgstorbe. Ergebnis us dr Volkszellige vu 1990 un 2000, wu zum Dail Lyt Patois as Sproch aagchryzlet hän, gälte in dr Sprochwisseschaft as Artefakt un hän ihre Ursprung ender in statistische Fähler oder ass d Lyt unter „Patois“ ihr Regionalfranzesisch verstehn.^[7]^[8]

Stadtbild un Böuwärch

S Stadtbild vu La Chaux-de-Fonds isch bregt dur e sträng Schachbrättmuschter, wu noch dr Brunscht vu 1794 am Aafang vum 19. Johrhundert aaglait woren isch. Ände Juni 2009 isch La Chaux-de-Fonds – zämme mit Le Locle – zum UNESCO-Wälterb erklert wore.

1994 het d Stadt der Wakkerpryys übercho.

Wichtegi Böuwärch:

s Stadthuus Hôtel de Ville (1803)
d Chilche Grand Temple (1794-96)
die düütschi Chilche Temple Allemand (1853)
Reformierti Chilche Saint-Jean (1972)
S «Maison Blanche» (1912) un d «Villa Turque» (1917) sin entworfe wore vum Le Corbusier.
«Espacité» (1992/94), Sitz vu dr Stadtverwaltig, es Hochuus
s Internazionale Zytmuseum (1974)
s Puuren- und Handwärchmuseum, im ene alte Puurehuus usem 17. Joorhundert
d Synagoge

Bilder

Sacré Coeur
Bibliothek
Grand Temple
Temple Allemand
Synagog
Espacité
Place de l'Hôtel de Ville

Sport

Der Hockey Club La Chaux-de-Fonds isch en erfolgryche Schwiizer Schlittschueklub. Er spilt i der Swiss League, und er het scho sächsmol d Meischterschaft vo der NLA gwunne.

Lyt

Yan Greub, Romanischt
Pierre Aubert, Bolitiker un Bundesrot (SP)
Le Corbusier, Architekt, Architekturtheoretiker, Stadtplaner, Moler un Bildhauer
Numa Droz, Bolitiker un Bundesrot (FDP)
Pierre Graber, Bolitiker un Bundesrot (SP)

Literatur

Jean-Marc Barrelet: Chaux-de-Fonds, La. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Weblink

Commons: La Chaux-de-Fonds – Sammlig vo Multimediadateie

www.chaux-de-fonds.ch
Iidrag in der Wälterbliste vo dr UNESCO uf Änglisch und uf Französisch

Fueßnote

↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
↑ Lueg im Artikel chaux bim Glossaire des patois de la Suisse romande online
↑ der Wääg em Doubs noo uf wandersite.ch
↑ Gasthof Maison Monsieur uf parks.swiss
↑ Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[1] [2] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch, Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv)[3] [4] Vorlage:Toter Link/www.bfs.admin.ch)
↑ Le Cercle du Sapin uf cdf-bibliotheques.ne.ch
↑ Andres Kristol: Que reste-t-il des dialectes gallo-romans de Suisse romande? In: Jean-Michel Eloy (Hg.).: Evaluer la vitalité. Variétés d’oïl et autres langues. Université de Picardie / Centre d’Etudes Picardes, Amiens 1998, S. 101–114.
↑ Pierre Knecht: Die französischsprachige Schweiz. In: Hans Bickel, Robert Schläpfer (Hg.): Die viersprachige Schweiz. Sauerländer, Aarau/Frankfurt/Salzburg 2000, S. 139–176.