Paltsgraaf (Duits: Pfalzgraf, Latyn: comes palatinus) is 'n historiese adellike titel. Dit is 'n samestelling van die woorde "palts" (in die paleis of hof) en "graaf", ’n koninklike bestuursamptenaar.[1] 'n Paltsgraaf het as hofdienaar van hoë rang namens die Frankiese of Heilige Romeinse Keiser opgetree.[2]
Geskiedenis
In die Merowingiese- en Karolingiese Frankiese Ryk was Paltsgrawe koninklike ampsdraers van hoë rang met hoofsaaklik administratiewe en regspligte. Met die amp is paltsgrawe dikwels ook heerskappy oor 'n koning of keiser se paleis en landgoed toegeken. Hierdie burgagtige paltse, of konininklike howe, het in verskeie hertogdomme voorgekom.
Teen die agtergrond van die ontwikkeling van die Heilige Romeinse Ryk uit die Oos-Frankiese Ryk het die paltsgrawe uitgebreide koninklike voorregte ontvang om die politieke behoud van die koninkryk te verseker en om as teenwig te dien vir die magtige hertoë. Die paltsgrawe was nou nie meer met die oorspronklike pligte rondom die bestuur van 'n koningspaleis belas nie, maar het eerder 'n soort beheerfunksie en verteenwoordiging van die koning in die hertogdomme vervul en het hiermee die tweede posisie ná die hertog in die hertogdom beklee. 'n Rangverhoging teenoor ander grawe in die hertogdomme het daarmee gepaard gegaan, asok die reg om die regsamp van die koning se staat uit te voer. Die paltsgraaf het daarmee saam ook jag- en belastingregte bekom. Die magtigste van die paltsgrawe, die Paltsgraaf aan die Ryn, was die regent wanneer die koningsamp vakant was en selfs regter oor die koning.
Daar het nie 'n streng skeiding van magte tussen paltsgrawe en ander vorste bestaan nie. Magtige paltsgrawe was dikwels ook landgrawe, markgrawe, hertoë of kerklike vorste. Dit het veroorsaak dat die begrip palts in die Heilige Romeinse Ryk 'n nuwe betekenis gekry het; dit het naamlik nie meer net “koninklike vesting” beteken nie, maar ook gebiede wat deur paltsgrawe of keurvorste regeer is. Later het die betekenis verander na 'n erflike titel in verskeie Duitse vorstehuise. In die Heilige Romeinse Ryk het hertoë, land-, mark- en paltsgrawe teen die laat Middeleeue onder die rykvorstestand getel. Benewens die sekulêre vorste was daar verskeie kerklike vorste: aartsbiskoppe, biskoppe, abte en abdisse van ryksabdye.
Die Paltsgraaf aan die Ryn, wat uit die Huis van Wittelsbach ontstaan het, was van 1214 tot 1356 een van die sewe keurvorste van die Heilige Romeinse Ryk en het in die afwesigheid van die koning vir hom waargeneem. Die belangrike keurvorsstatus het daarmee die paltsgraaftitel ingesluit en het daartoe gelei dat die term "palts" geleidelik ontwikkel het tot die naam van die gebiede van die "Keurvorste van die Palts" (Kurpfalz) en vir gebiede wat daarmee geallieerd was; beide vir dié wat daarlangs geleë was, soos Pfalz-Neumarkt, asook dié wat verder weg geleë was, soos Opperpalts. Toe die Keurvors van die Palts in 1777 die Keurvorstedom Beiere erf, het die dubbelstaat "Palts-Beiere" vir ’n kort ruk ontstaan. Die gedeelte van die Palts wes van die Ryn is egter spoedig deur Frankryk oorgeneem waarvan die heerser, Napoleon Bonaparte, Beiere in 1805 tot koninkryk verhef het. Toe dele van die ou Palts in 1814/1815 aan Beiere teruggegee is, het dit een van die Beierse provinsies geword. In 1945 het die Palts van Beiere afgeskei en is dit met die suidelike deel van wat tot op daardie stadium die Pruisiese Rynprovinsie was, verenig in die nuwe Duitse bondstaat Rynland-Palts. In die benaming leef die woord Palts, met veranderde begrip, steeds voort.
Merowingiese en Karolingiese paltsgrawe
Robertyne
Chrodobertus II, 2 Oktober 678 comes palatinus
Grimbert, 691/720 comes palatinus van Neustrië, waarskynlik die seun van Chrodobertus II
Rupert I († voor 764) 741/742 comes palatinus, kleinseun van Chrodobertus II
Anselm († 778 in Roncesvalles) comes palatinus, seun van Rupert I
Adalhard 877
Cobbo die Jongere (Ekbertiner)
Grawe van Champagne
Die Karolingers Lotarius I (koning van Frankryk, 954-986) het Odo I, Graaf van Blois, benewens die grawe van Vermandois een van sy getrouste bondgenote in die gevegte teen die Robertyne, tot paltsgraaf bevorder – 'n titel wat in sy familie oorerflik was en na die heerser van Champagne verwys het.
Paltsgrawe van Beiere
Die titel paltsgraaf het aanvanklik met die Palts in Regensburg verband gehou en was in Beiere vermoedelik nie aan die koning onderhorig nie, maar aan die Beierse hertog. Dit het die titelhouer ’n leidende rol op regsgebied in die hertogdom besorg.
Meginhart I, Paltsgraaf in Beiere 883
Arnulf (I) van Scheyern († 954), Paltsgraaf van Beiere, het in 940 die kasteel Scheyern herbou
Berthold I von Reisensburg (+ 999), paltsgraaf 954-976 met onderbrekings, nasaat van die grawe van Andech
Hartwig I († 985), Paltsgraaf van Beiere 977-985
Aribo I (IV) († c. 1020), Paltsgraaf van Beiere 985-1020
Hartwig II († 1027), Paltsgraaf van Beiere 1020-1026
Aribo II (V) († 1102), Paltsgraaf van Beiere 1026/41-1055
Kuno von Rott († waarskynlik 1082/1083), Paltsgraaf van Beiere
Rapoto I († 1099), Paltsgraaf van Beiere 1082/1083-1093 (Ratpotone)
Engelbert I van Görz († 1122), Paltsgraaf van Beiere 1099–1120 (Meinhardiner)
Otto V († 1156), Paltsgraaf van Beiere, het in 1124 die setel na die Wittelsbach-kasteel geskuif
Otto VI († 1183), Paltsgraaf van Beiere 1156-1180, het in 1180 Otto I Hertog van Beiere geword, seun van Otto V
Otto VII († 1189), Paltsgraaf van Beiere 1180-1189, seun van Otto V.
Otto VIII († 1209), Paltsgraaf van Beiere 1189-1208, die koning se moordenaar, seun van Otto VII
Radbod/Rapoto II van Ortenburg († 1231), Paltsgraaf van Beiere 1208-1231, swaer van Otto VIII
Rapoto III van Ortenburg († 1248), Paltsgraaf van Beiere 1231-1248, seun van Rapoto II
Die kroning van keiser Hendrik IV (links) deur teenpousClemens III (regs) op 31 Maart 1084. In die middel staan die swaarddraer, paltsgraaf Herman II van Lotharinge. Afbeelding in die Kroniek van Otto von Freising, Codex Jenesis Bose q.6 (1157)
Wigerich (915- † voor 921/922) Paltsgraaf van Lotharinge, Graaf in Bidgau (Wigeriche)
Gottfried van Jülich (* c. 905 tot 949) Paltsgraaf van Lotharinge, Graaf in Jülichgau (Matfriede)
Van 985 is die Paltsgraafskap van Lotharinge in die Huis van Ezzonen veranker:
Herman I van Lotharinge († voor 996) Paltsgraaf van 985, graaf in Bonngau, Eifelgau, Zülpichgau en Auelgau.
Ezzo († 1034), seun van Herman I. Hy was graaf in Auel- en Bonngau, 1020 Paltsgraaf van Lotharinge. Het getrou met Matilde van Sakse, dogter van keiser Otto II (Liudolfinger).
Otto, 1035-1045 Paltsgraaf van Lotharinge, as Otto II Hertog van Swabe 1045-1047, seun van Ezzo.
Hendrik I van Lotharinge, Paltsgraaf van Lotharinge 1045-1061, seun van Hezelin (Graaf in Zülpichgau), broer van Ezzo.
Herman II van Lotharinge, Paltsgraaf van Lotharinge 1061-1085, Graaf in Ruhrgau en Zülpichgau, Graaf van Brabant, seun van paltsgraaf Hendrik I
Ná die dood van Herman II van Lotharinge het sy weduwee, Adelheid, met die Luxemburger Hendrik II van Laach getrou, met die paltsgraafskap as bruidskat. Die Paltsgraafskap Lotharinge is daarmee in die Paltsgraafskap aan die Ryn opgeneem.
Paltsgrawe aan die Ryn
Wapenskild van die Paltsgrawe aan die Ryn
Hendrik II van Laach, Paltsgraaf 1085-1095
Siegfried van Ballenstedt en Weimar-Orlamünde (Askanier), Paltsgraaf 1095-1113, Hendrik se stiefseun
Gottfried, Graaf van Calw, Paltsgraaf 1113-1129 as voog vir Willem van Ballenstedt
Willem van Ballenstedt, Paltsgraaf 1129-1140, seun van Siegfried (Askanier)
Otto II, Graaf van Rheineck, Paltsgraaf 1140, stiefvader van Willem
Hendrik Jasomirgott, Paltsgraaf 1140-1141
Paltsgrawe van Sakse
Die titel Paltsgraaf van Sakse is eers deur die grawe van Goseck geërf, daarna het grawe van Sommerschenburg en volgende die landgrawe van Thüringe:
Athelbero (Berno) († 982), 965-966 Paltsgraaf (in Sakse), graaf in Hessen- en Liesgau, 972 Paltsgraaf
Frederik († Julie 1002/15 Maart 1003) 995-996 Paltsgraaf, Graaf in Harz- en Nordthüringgau
Burchard I van Goseck († na November 1017) 991/1017 Graaf in Hassegau, 1003 Paltsgraaf (in Sakse), 1004 Graaf van Merseburg
Siegfried († 25 April 1038) 1028 Paltsgraaf (in Sakse)
Frederik I van Goseck († waarskynlik 1042), 1040 Paltsgraaf in Sakse, Graaf in Hassegau
Willem IV († 1062) Graaf van Weimar, waarskynlik 1042 Paltsgraaf van Sakse
Dedo (doodgemaak op 5 Mei 1056 in Pöhlde), seun van Frederik I, 1042-1044 Paltsgraaf,
Frederik II († 27 Mei 1088 in Barby), broer van Dedo, 1056 Paltsgraaf
Frederik III (vermoor op 5 Februarie 1087 deur Scheiplitz, sy seun
Frederik IV van Putelendorf (Bottendorf aan die Unstrut) († 1125 waarskynlik 26 Junie in Dingelstedt), sy seun, 1114 Paltsgraaf
Frederik V van Sommerschenburg († 18 Oktober 1120/21), kleinseun van Frederik I, Paltsgraaf in Sakse 1097, Paltsgraaf van Sakse 1111
Frederik VI († 19 Mei 1162), 1121 Paltsgraaf, 1123-1124 Paltsgraaf van Sommerschenburg, seun van Frederik V
Herman II van Winzenburg (vermoor op 30 Januarie 1152) uit die Huis die Formbach, 1129-1130 Paltsgraaf (van Sakse); Markgraaf van Meissen 1130 afgesit; het in 1148 met die weduwee van Frederik VI getrou
Adalbert († 15 Januarie/17 Maart 1179), 1162-1179 Paltsgraaf van Sommerschenburg, seun van Frederik VI
In die Reichstag van Gelnhausen is landgraaf Lodewyk III van Thüringe op 13 April 1180 tot Paltsgraaf van Sakse hernoem.
Lodewyk III († 1190) 1180 Paltsgraaf van Sakse, 1172-1190 Landgraaf van Thüringe
Herman I († 1217) 1181 Paltsgraaf van Sakse, 1190 Landgraaf van Thüringe
Lodewyk IV († 1227) 1217-1227 Paltsgraaf van Sakse en Landgraaf van Thüringe
Hendrik Raspe († 1247) 1228-1247 Landgraaf van Thüringe, voor 1231-1247 Paltsgraaf van Sakse en 1246/47 teenkoning
Ná die dood van Hendrik Raspe het die titel Paltsgraaf van Sakse daarna aan die Wettiner gegaan.
Hendrik III die Verligte († 1288) 1247-1265 Landgraaf van Thüringe en Paltsgraaf van Sakse, 1227-1288 Markgraf van Meissen
Albrecht II († 1314) 1265-1314 Landgraaf van Thüringe en Paltsgraaf van Sakse
Frederik I die Vreedsame († 1323) 1291-1323 Markgraaf van Meissen en Landgraaf van Thüringe, van 1280 tot voor 1291 Paltsgraaf van Sakse
Onder koning Roedolf I van Habsburg het titel Paltsgraaf van Sakse gegaan na die BrunswykseWelfe-hertoë.
Hertog Hendrik van Brunswyk-Lüneburg († 1322) 1291-1322 Vors van Brunswyk-Grubenhagen, 1291-1322 Paltsgraaf van Sakse
...
Paltsgrawe van Swabe
Erchanger I, Paltsgraaf 892
Erchanger II, Paltsgraaf, Hertog van Swabe 915-917
Frederik van Staufen, 1053 -1069 Paltsgraaf, het Kloster Lorch gestig (Staufer)
Manegold die Ouere, Paltsgraaf 1070/1076-1094, skoonseun van Frederik
Lodewyk van Staufen, Paltsgraaf 1094-1103, medegrondlegger van Sint Fides in Schlettstadt
Lodewyk van Westheim, Paltsgraaf in Swabe 1103-1112
Manegold der Paltsgraaf, Paltsgraaf in Swabe 1112-25
Adalbert van Lauterburg, Paltsgraaf van Swabe 1125-1146
Die Swabiese Paltsgraafskap het in 1146 gegaan na die paltsgrawe van Tübinge.
