Nota: Hierdie bladsy kan IFA fonetiese simbole in Unicode bevat.
Faroëes (føroyskt [ˈføːɹɪst]) is 'n Noord-Germaanse taal wat hoofsaaklik op die Faroëreilande gepraat word. Dit hoort saam met Yslands tot die Wes-Skandinawiese tale, wat naas die Oos-Skandinawiese tale Noors, Sweeds, Deens en Elfdaals geïdentifiseer kan word. 'n Ouer indeling maak gebruik van die begrip "Wes-Noord-Germaans", waaronder Faroëes, Yslands en Wes-Noorse dialekte soos die uitgestorwe Norn sou ressorteer. Faroëes word deur minstens 69 150 mense op die Deense grondgebied gebesig (veral wydverspreid op die Faroëreiland), maar ook deur Faroërs wat hul in die buitewêreld bevind.
Beraamde omvang van Oudnoors en verwante tale in die vroeë 10de eeu. Die rooi gebied dui die verspreiding van Oudwesnoors dialek aan; die oranje gebied Oudoosnoors, die pienk gebied Oud-Goties en die groen gebied die omvang van ander Germaanse tale waarmee Oudnoors 'n mate van onderlinge verstaanbaarheid behou het.
Daar is geen sekerheid hoeveel moedertaalsprekers daar in die wêreld is nie. Vroeë skattings wissel tussen 60 000 tot so 100 000, wat natuurlik afhang hoe goed die nakomelinge van die moedertaalsprekers dit buitekant die Faroëreilande kan beheers. Die oorgrote meerderheid Faroëessprekendes wat nie op die Faroëreilande woon nie bevind hul in Denemarke en hier in die besonder in Kopenhagen. In 2007 stel die Noord-Atlantiese Groepe in die Folketing vir die eerste maal vas hoeveel Faroërs van die eerste geslag daar is, d.w.s. mense wie se geboorteplek die Faroëreilande is en wie tans in Denemarke woon. 7 737 persone is opgespoor.[2] Daar is egter sedert 2008 'n konstante toename in hierdie taalgroep in Denemarke aangeteken. Volgens Danmarks Statistik bly daar aan die einde van 2013 altesaam 11 696 mense in Denemarke wie se heimat die Faroëreilande is: 4 877 mans en 6 819 vroue.[3] Daar word dus veronderstel dat hierdie groep (die eerste geslag) se moedertaal Faroëes moet wees. Verder kan daar ook nog nakomelinge van die tweede en derde geslag in Denemarke gebore word. Onlangse skattings gaan sover om die totale aantal Faroërs in Denemarke op 30 000 te beraam, waarvan die helfte, dus 15 000 persone, in Kopenhagen en omgewing woonagtig moes wees.[4] Daar bly egter geen sekerheid hoeveel van hierdie mense Faroëes nog praat nie.
Daar word verhoudingsgewys baie boeke in Faroëes gedruk. Vanaf 1822 tot 2002 verskyn daar 4 306 titels. Die jaar 2000 lewer 'n rekord tot op hede: 170 titels (waaronder 66 vertalings uit ander tale) word uitgegee – een splinternuwe boektitel vir omtrent 325 inwoners.
Omdat Faroëes ampstaalstatus geniet en verder onderskraag word deur sy ryk letterkunde, word hy tans nie meer bedreig deur die dominansie van Deens soos dit wel nog die geval was tot in die 20ste eeu nie.
Onderlinge verstaanbaarheid tussen Faroëes-Yslands-Noors
Die Faroëse toetsborduitleg is byna identies met die Deense een, maar het nog bykomend 'n ð.
Faroëes en Yslands is in die skryftaal wedersyds verstaanbaar. Al twee moderne tale spruit grammatikaal beskou uit die Oudwesnordiese tale. Die onderlinge verstaanbaarheid van die gesproke Faroëes en Yslands is daarenteen vandag beperk. Hammershaimb (1891) wys op die onderlinge verstaanbaarheid tussen Faroëes en Wes-Noorse dialekte wat betref die ooreenstemmende woordeskat.[5] Tot vandag toe word ook dikwels gevra of die invloed van tweetaligheid onder die Faroërs nie dalk 'n belangrike rol kon speel nie, aangesien hulle Deens amper tot op moedertaalvlak leer en sodoende ook Noors goed sal kan verstaan.
Die Nordiese dialekkontinuum is vandag nog slegs vir die Vastelandskandinawiese dialekte in Noorweë, Swede en Denemarke vasgestel; in weerwil hiervan sal die Faroëse skryftaal vir baie Noorweërs egter redelik maklik verstaanbaar wees.[6]
Die ou koloniale taal Deens is met Faroëes nòg in skrif nòg in uitspraak onderlings verstaanbaar, hoewel hulle albei van 'n gemeenskaplike Oernordiese voorlopertaal afstam. Dene sonder die kennis van Faroëes kan in die reël slegs ten dele die geskrewe tekste ontsyfer en van die gesproke taal slegs enkele woorde deur aanvoeling erken. Die Faroërs leer egter Deens van hul derde skooljaar af en beheers dit (in die skryftaal) dikwels tot op moederstaalvlak. Die Faroëse aksent – of gøtudanskt genoem – hoor mens egter die meeste onder hierdie sprekers voorkom.
Al is Yslands en Faroëes uit al die Oudwesnordiese Skandinawiese tale volgens die klank- en spraakleer die naaste aan mekaar verwant, moet Yslanders en Faroërs met gelykmatige inspanning oefen om mekaar se tale te begryp.[7] Oor die algemeen word bevind dat Faroëes die meeste van die oorsprongtaal afgewyk het as Yslands. Dit sien mens veral by die vervoeging van die selfstandige naamwoorde en werkwoorde, wat eenvoudiger vervoeg word as in die Oudnoorse tale, maar heelwat ingewikkelder is as in Deens.[8]
Faroëes word met die Latynse alfabet waartoe 'n aantal tekens toegevoeg is, geskryf: Á/á, Í/í, Ó/ó, Ú/ú, Ý/ý, Ð/ð (edd), Ø/ø en Æ/æ. Die letters c, q, w, x en z word nie gebruik nie. Die spesiale letter edh (ð) word op verskillende maniere uitgespreek. Meestal is dit stom.
Die struktuur van Faroëes is baie soos die van Yslands. Enkele verskille is:
etimologiserende skryfwyse: die spelling van Faroëes wyk, in teenstelling met dié van Yslands, baie sterk af van die uitspraak. Die spelling is in 1846 deur V.U. Hammarshaimb vasgelê. Danksy die etimologiserende spelling kan Faroërs en Yslanders mekaar se taal met 'n bietjie inspanning lees.
dialekte: Yslands het nie juis dialekte nie, terwyl Faroëes 'n groot verskeidenheid van dialekte het.
fonologie: in Faroëes ontbreek die dentale frikatiewe (Engels th).
suiwerheid: Faroëes het net soos Yslands tradisioneel 'n sterk puristiese neiging, maar in Faroëes, met name in die spreektaal, is daar tog aanmerklik meer (Deense) leenwoorde opgeneem.
Dialekte
Die belangrikste isoglosse en hoofdialekte op die Faroëreiland. Die rooi isoglos verdeel Faroëes in 'n Noord- en Suiddialek en is die hoofisoglos. Die hoofdialekte is op die oppervlak ingekleur: in ligblou, die Noord-Eilanddialek; in liggroen die Tórshavnse dialek en in ligrooi die Suid-Eiland-dialek
Ten spyte van die relatief klein bevolking en die oppervlakte wat die Faroëreilande bied, het die geografie van die eilande aanleiding gegee tot die ontwikkeling van verskeie dialekte (in teenstelling met wat mens sou kry op 'n uitgestrekte en aaneenlopende vaste eiland). Die belangrikste isoglos skei die Skopunarfjørður as waterstraat tussen Sandoy en Streymoy (deur die rooi isoglos op die aangrensende illustrasie). Dit deel die Faroëse taal in die hoofgroepe:
Noorddialek (Noordfjorddialek)
Suiddialek (Suidfjorddialek)
Die skeiding van beide hoofdialekte vind in die 15de eeu plaas. Die tipiese kenmerke sluit in:[7]
Hoofdialekte sedert die 15de eeu.
Oudnoors
Faroëes
Noord
Suid
ó
[ɛu]
[ɔu]
ei
[ɔi]
[ai]
æ
[ɛː] -> [ɛa]
[eː]
Die dialekgroepe van die noordfjords verdeel in die:
Eysturoy-dialek (+Sundalag-dialek)
Noord-Eiland-dialek (deur die blou isoglos op die afgebeelde illustrasie)
Tórshavn-dialek (Südstreymoy-dialek met Hestur en Koltur)
Vágar-dialek (met Mykines)
Bogenoemde kan ook in twee groepe saamgevoeg word: Tórshavn-Vágar en Eysturoy-Noord-Eiland (deur die groen isoglos op die beeld afgesonder).
Die suidfjordse dialekgroepe verdeel in die:
Dialek van Sandoy, Skúvoy en Stóra Dímun
Suðuroy-dialek (aan die suide van die Suðuroyarfjørður met sy eie lekseme en vorme en verdere plaaslike dialekte – deur die turkooisgekleurde isoglos op die afgebeelde illustrasie)
Die standaardtaal is die dialekte van Vágar of Tórshavn. Die sprekers van sowel die Noord-Eiland- as die Suðuroy-dialekte kan mens die duidelikste hiervan onderskei. Daarom blyk dit sinvol om van drie hoofgroepe te praat:
Noord-Eiland-Eysturoydialek (ligblou)
Suidfjorddialek (ligrooi)
Tórshavn-Südstreymoy-Vágar-dialek (liggroen ingekleur op die kaart)
Hierby vorm 1. en 2. weer saam 'n groep wat duidelik van 3. onderskei kan word. Die Skopunarfjørður het daarom dus 'n soortgelyke betekenis vir die Faroëse taal as die Benrathlyn vir die Duitse taal.
Reeds aan die einde van die 18de eeu skryf Jens Christian Svabo in sy voorwoord van die Dictionarium Færoense oor hierdie drie hoofdialekte. Die Noord-Eiland-dialek en die Suid-Eiland-dialek beskou hy as die "suiwerste" Faroëes, terwyl hy Tórshavns as "besmet" kenmerk.[9] Svabo voer aan hierdie taalbesmetting van die Tórshavnse dialekte kan vermoedelik teruggevoer word na die invloed op daardie gebied deur die koloniale taal Deens.[10]
Faroëes het tot vandag toe geen standaarduitspraak nie. Die Faroërs boots die dialek van Tórshavn/Südstreymoy na, wat ook die grootste sprekerstal het.
Geskiedenis
Gesproke taal
Skryftaal
900–1400
Oudwesnoors (norrønt)
Oudwesnoors (norrønt)
1400–1600
Oudfaroëes (miðaldarføroyskt)
Oudfaroëes (miðaldarføroyskt)
1600–1770
Laat-Oudfaroëes of Nieufaroëes (føroyskt)
– (Deens)
1770–1846
Nieufaroëes (føroyskt)
Nieufaroëse fonetiese skrif (Svabo)
1846–vandag
Nieufaroëes (føroyskt)
Woordherkomstige spelreëls (Hammershaimb)
Die huidige Faroëes se skrif lyk op dié van Oudnoors, maar dit het in so 'n mate klankverskuiwings ondergaan dat ons vandag twee hoofvariëteite (Noord en Suid) ken.
Die Sandavágssteen uit die 12de eeu lui: Þorkell Önondarsonr, austmaðr af Rogalandi, bygði þenna stað fyrst. ("Torkil Önundarson, Oosman van Rogaland, het hierdie plek eerste bewoon.“) Die woord "austmaðr" verwys na iemand afkomstig van die ooste van die eiland, in hierdie geval Noorweë.Die Skaapbrief van 1298 is die oudste Oudnoorse dokument in die biblioteek van die Universiteit Lund in Swede. Dit is terselfdertyd ook die oudste dokument van die Faroëreiland. Hierin kom die eerste Faroëse afwykings van die Oudnoorse taal te voorskyn.Die Faroëse kettingdans het tienduisende verse van die ou Faroëse dansballades en deur hierdie mondelingse oorlewering laastens ook die Faroëse taal laat behoue bly, totdat hulle uiteindelik teen die einde van die 18de eeu deur Jens Christian Svabo opgeteken is.
Oudwesnoors sit in die 9de eeu (gedurende die Wikingtyd) op die Faroëreiland voet aan wal. Die meeste nedersetters was afkomstig uit suidwes-Noorweë. Die Gaeliese taalreste toon dat 'n deel van die Noorse immigrante oor die Britse eilande aangekom het.[12]
Deur die kerstening van die Faroëreiland in omstreeks 1000 behoort die eiland aan Noorweë, wat sy taalinvloed verder op die eiland inburger. Die Noorse fonetiek, morfologie, woordeskat en sinsbou vind ook neerslag in die Faroëse taal.[12]
Die oudste bekende runesteen wat op die Faroëreiland gevind is, is die Kirkjubøstein van omstreeks 1000. Die Sandavágsstein dateer uit die 12de eeu en die Fámjinsstein uit die 16de eeu. Laasgenoemde maak deels gebruik van die Runeskrif, soos dit die gebruik was tot in die tyd na die Hervorming.
Tot in die 13de eeu is daar geen onderskeid te bemerk tussen die Wes-Noorse Faroëreilandtaal en Vastelandnoors nie.
Die eerste Faroëse dokument wat in die Latynse skrif geskrywe staan is die Skaapbrief („Seyðabrævið“) uit 1289. Hier kan reeds enkele afwykings van Oudnoors bespeur word, byvoorbeeld girða staan in die plek van gærda ("omhein").
Die Swart Dood van omstreeks 1350 het die helfte van die Faroëse bevolking uitgewis. Die nuwe aankomelinge uit Noorweë het die Þ-klank geleidelik uit die taal geweer, soos dit wel in die Húsavíkbriewe nog voorkom.[13]
In 1380 val die Faroërs saam met die eiland in die Personelunie van Denemarke en Noorweë en daarmee in die praktyk onder Deense heerskappy, omdat hierdie Noord-Atlantiese eiland as een van die Noorweegse kolonies beskou is.
Oudfaroëes
Eers vanaf die 15de eeu kom 'n eiesoortige Faroëse variëteit van die Noorse taal tot stand, sodat Oudfaroëes hom onderskei van die Oudnoors, Yslands of Noors.[14] In die Faroëse standaardleerboek Mállæra (1997) word hierdie taalstadium ook die "Middeleeuse Faroëes" (miðaldarføroyskt) genoem.[15]
Die taalkundige bewyse is hier in die Húsavíkbriewe („Húsavíkarbrøvini“) te vinde wat uit die jare 1403 tot 1405 dateer. Aan die hand van die skryffoute van die Oudnoorse taal kan afgelei word in hoeverre die Faroëse uitspraak begin afwyk het. So staan daar op 'n kol hrentadi pleks van die korrekte Oudnoorse rentaði ("rente oploop"), wat volgens Jakobsen[16] en Matras[17] 'n aanduiding is dat daar in Faroëes nou geen /h/ meer voor die /r/ gekom nie. In hierdie geval het die onsekere skrywer die letter voor die woord gaan voeg, waar dit ook in die oorspronklike Oudnoors nie tuisgehoort het nie. Nog 'n voorbeeld is huast pleks van kvask ("self gesê"). Hier was /kv/ die etimologieskorrekte uitspraak, maar omdat die Faroëse /hv/ nou die plek van die /kv/ ingeneem het, kon die skrywer ook hier nie meer die klanke van mekaar onderskei nie.[14]
Hier is 'n voorbeeld met die spelfout "hrentadi". Dit is opvallend hoe nouliks die Oudnoorse/Oudfaroëse tekste met die hedendaagse grammatika ooreenstem:
Oudfaroëes: en so mykid j Hiatlande ad segs skillingar ok xl hrentadi leigan a huerium tolf manadum …
Nieufaroëes: og so mikið í Hetlandi, at seks og fjøruti skillingar rentaði leigan á hvørjum tólv mánaðum …
Vertaling: en so baie in Shetland, dat vir die lening oor die twaalf maande sesenveertig sjielings rente oploop...
Ouer Nieufaroëes
Die Hervorming in 1538 op die Faroëreiland bring mee dat Deens as die enigste skryftaal finaal ingestel word.[18] Vanaf omstreeks 1600 praat mens van die Nieufaroëse taal[18] wat in drie hoofdialekte opgedeel is. Die taaltydperk tot 1750 staan ook as Oud-Nieufaroëes bekend.[19]
Na die Hervorming deel Faroëes 'n soortgelyke lot met Noors: Deens word die kerktaal, regstaal en onderwystaal, wat gepaardgaan met Deense handboeke en Deense ontspanningsletterkunde. Daarteenoor waak die Yslanders (Ysland was ook 'n Deense kolonie) in hierdie tyd egter oor hul ou taal en bou dit op Oudnoors as die brontaal uit. Yslands kon sodoende as letterkundetaal weer voortbestaan en die hele volk deur een standaardtaal verenig, terwyl die Faroëse en Noorse taal in vele dialekte versplinter het.[5]
'n Faroëse skryftaal het sedert die Hervorming nie meer bestaan nie. Dit kon egter – anders as in Noorweë – in die ou ballades en die wydverspreide alledaagse geselstaal voortleef. Tot aan die einde van die 18de eeu kom slegs sporadiese skryfstukke voor. So bestaan daar byvoorbeeld 'n dokument van 1532 wat 'n versameling Noorse wetgeskrifte vervat en aan Jógvan Heinason (1541–1602) behoort het.[5]
Die meeste dokumente met betrekking tot die Faroërs word na die Hervorming in Deens geskrywe, hoewel daarin ook enkele Faroëse woorde deurskemer soos veral plek- en persoonsname. Die belangrikste bronne hier is die jarðabøkur (grondregisters sedert 1584 bygehou) en tingbøkur (hofrekords sedert 1615 bygehou). Hier toon die tekste byvoorbeeld dat die Ð-klank nie meer uitgespreek word nie.[20]
In die eerste boek oor die Faroërs, Færoæ & Færoa Reserata, skryf Lucas Debes in 1673:
Hul taal is Noors; deesdae praat hulle egter meestal Deens. Hulle het ewenwel baie ou Noorse woorde behou, en 'n mens bemerk 'n groot verskil in hul uitspraak tussen diegene wat op die noordelike eilande bly en diegene wat op die suidelike eilande bly.
— Lucas Debes: Færoæ & Færoa Reserata 1673 (Natürliche und Politische Historie der Inseln Färöe, 1757)[21]
'n Mens beskou in Debes se tyd met ander woorde die Faroëse landstaal dikwels nog as 'n soort Noors. Hammershaimb wys in sy Færøsk Anthologi van 1891 op 'n feesrede wat Debes aanhaal,[22] waarin, ten spyte van die Deense karakter, Oudnoorse uitdrukkings herkenbaar is.[5] Debes maak ook op ander plekke in sy reisbeskrywing gebruik van tipies Faroëse begrippe.
In die ou dansballades het verouderde woorde en vervoeginge gedeeltelik oorleef, maar dit is meestal onmoontlik om hulle volgens tydperke in te deel.[23] Hierdie woorde en vorme is in die huidige Føroysk orðabók opgeneem en ooreenkomstig aangedui wat die begryplikheid van die ou balladewerke vergemaklik.
Die eerste geskrewe fragmente van die Faroëse ballade word in 1639 deur die Deense oudheidkenner Ole Worm versamel.[24]
Fonetiese transkripsie van Nieufaroëes
Svabo
Die eerste pionier van die geskrewe Faroëes was die geleerde Jens Christian Svabo (1746–1824).[25] In die kader van sy Indberetninger fra en Reise i Færø 1781–82 versamel hy ou Faroëse ballades en skryf hulle heel eerste neer. Dit is egter eers lank na sy dood gedruk. Svabo se spelwyse is na die Vágardialek aangepas;[26] reeds 'n poging tot standaardisering. Sy Dictionarium Færoense (omstreeks 1773) is die eerste Faroëse woordeboek. Dit bestaan uit sewe bekende manuskripte en word in 1966 heruitgegee. Dit is 'n Faroëes-Deens-Latynse woordeboek. Svabo skryf die woordeboek met die gedagte dat Faroëes sou uitsterf, en probeer nog die taal vir die nageslag te boekstaaf.
Hier is 'n voorbeeld van Svabo se klankgetroue en opvallend konsekwente spelwyse:
Svabo
IPA-Fonetiese transkripsie
Moderne Faroëes
Vertaling
Aarla vear um Morgunin Seulin roär uj Fjødl Tajr seuü ajn so miklan Mann rujä eav Garsiä Hødl.
Árla var um morgunin sólin roðar í fjøll teir sóu ein so miklan mann ríða av Garsia høll
Dit was vroeg in die môre (toe) die son die berge rooigekleur het (dat) hulle 'n groot man vanaf Garsia se paleis gesien[27] ry het.
Svabo se skryfwyse van die Vágardialek teen die einde van die 18de eeu toon dat die Faroëse taal sedertdien geensins van uitspraak verander het nie. Die verandering deur /ó/ as /eu/ te skrywe, weerspieël die dialekuitspraak noord van die Suðuroy-Tórshavn-isoglos (die pers isoglos op die kaart bo) as [œu] pleks van [ɔu].[25]
Schrøter se Sigurdliedere
Op die eerste gedrukte boek in Faroëes pryk die Deense titel Færøiske Qvæder om Sigurd Fofnersbane og hans Æt. Dit is in 1822 deur die Deense predikant Hans Christian Lyngbye (1782–1837) geskryf en beskryf die Sigurdliedere wat deur sy Faroëse kollega, Johan Henrik Schrøter (1771–1851), versamel is.
Hier is 'n voorbeeld van Schrøter se spelwyse in die boek van 1822, wat baie op dié van Svabo s'n lyk. Hier is ook die skryfwyse baie nader aan die daadwerklike (standaard)uitspraak as die hedendaagse spelwyse:
↑Volgens Hjalmar Petersen in: Tórður Jóansson: English loanwords in Faroese. Tórshavn: Fannir 1997, b. 45 (in rooi: korreksies aangebring, 21 Julie 2008)
↑Lucas Jacobson Debes: Natürliche und Politische Historie der Inseln Färöe. Kopenhagen und Leipzig 1757. Neu herausgegeben und kommentiert und mit einem Nachwort versehen von Norbert B. Vogt. Mülheim a.d. Ruhr, 2005 (S. 150 [247])
↑Lucas Jacobson Debes: Færoæ & Færoa Reserata. Kopenhagen 1673, bl. 261 (in die Duitse vertaling van 1757 gaan dit verlore)
