Ła vita, dal pónto de vista de ła biołogia, ła xe ła condision che ła destingue ła materia vivénte da ła materia inanemada. El conceto de vita el xe donca el contrario de queło de morte soło in parte, in quanto ła morte ła xe ła fin de ła vita, e no ła xe ła condision de ła materia che no ła ga mai avùo vita. Ła vita ła xe particołarixada anca da un só siclo vital. Ogni èser vivénte el ga el só siclo vital.
La maxor parte de łe rełigion łe ga introdoto el conceto de vita daspò ła morte, respondéndo a na domanda che da sénpre l'omo el se fa. Secondo sto conceto qua, ła morte no ła raprexenta na fin, ma un canbiamento, che el capità in manière e co signifegai desferénti a seconda de ła dotrina spesìfega de ogni rełigion. Ghe xe fiłoxofie che łe revarda dretaménte ła vita e inte ła socetà umana ła vien considerada un vałor fondamental, e par defénderla i ómeni i ga scomensà ła medexina.
Ła vita ła xe prexente inte i organismi vivénti ma anca in unità menóre, overosìa in parte de un organismo, divixe dal resto del'organismo steso. Sta roba qua łe càpita par exenpio co łe colture sełułari, o anca co òrgani, levai via da un donator e mesi drénto inte un pasiénte o anca col ràxoło, parte de n'organismo vegetal bon de créser fin a reprodur ła pianta orixenal.
N'organismo vivénte el xe particołarixà, in mexura più o manco signifegativa, da ste caraterìsteghe qua:
Còdexe o informasion genètega (contegnùo 'ntel'RNA o inte el DNA). Sto còdexe el règoła ła formasion e'l funsionaménto del'organismo;
Biston betularia, na pavegia, exenpio perfeto de evołusion e mutasion: na volta sti bai i viveva su łe brèdołe e i zera tuti bianchi. L'inquinamento el ga ontà łe scorse e ła se ga difondesta ła forma negra, mutasion vantagévołe che ła se ga adatada grasie al novo stato dei àlbori e ancuo ła vive insieme a queła bianca.[1]
Un caxo particołar el xe raprexentà dai virus, sui cuałi el xe parla par stabiłir se i xe na vèra forma de vita.
Su ła tera i sicli vitałi cognosui fin deso i se sviłupa datorno ai ełeménti Chnops, ma sta roba no ła stabiłise che no łe posa exìster altre serie de ełeménti datorno a łe cuałi łe se posa crearse sistemi de vita alternativi.
Łe caraterìsteghe fondamentałi dei vivénti i xe ste qua:
Sełułarità: tuti i èseri vivénti i xe costituìi da unità struturałi e funsionałi ełementari, ciamae sèłułe, bone de svòlxer tute łe funsion propie dei vivénti. Łe sèłułe, infati, łe nase, łe se nùdriga, łe crese, łe se reproduxe e łe mor. I più sénplexi organismi vivénti i xe costituìi da na sìngoła sèłuła picenina; cusì par exenpio, i bateri, paréce spece de àłeghe e i łevà. Altri organismi, come łe piante, i anemałi e squaxi tuti i fónghi, i xe formai da n'alto nùmero de sèłułe. Łe sèłułe che łe costituise un organismo plurisełułar łe pol èser stretamente saldae łe une co łe altre o èser bastansa łìbere e indipendénti. In ogni caxo, i xe in comunicasion chìmega infrà de łóre par formar el conpleso integrà del'organismo.
Conplesità: i vivénti i xe èseri conplessi e altamente integrai. Un baterio, che el xe na de łe forme de vita più sénplexi e pìcołe, el xe fato, a ocio, da 7 000[2] sostanse chìmeghe desferénti. Ognuna ła ga na sóa funsion biołòxica ben precixa e ła ga da èser sénpre prexente inte ła quantità giusta par el bon funsionamento del baterio. Daspò, se considerémo l'omo, overosia l'organismo più conpleso infrà tuti, se descovre che el xe costituìo da almanco 10 000 triłióni[3] de sèłułe; ste qua, a só volta, łe xe conposte da dexene de mière de sostanse chìmeghe desferénti destribuìe in numeroxe struture ultramicroscòpiche (orgànuli sełułari). Inte el corpo uman łe sèłułe łe xe desferensiae in doxento tipi desferénti a ocio. I vari tipi de sèłułe i xe organixai in tesùi che, a só volta, i forma i òrgani. I òrgani i costituise i sistemi e i paraménti e sti qua i se ìntrega a formar l'organismo.
Farfałe che łe xe drio acopiarse.Leoni che i casaÈłexe (Quercux ilex) - łe piante łe xe autòtrofe e łe xe a ła baxe de ła caéna ałimentar dei anemałi.
Informasion: el mantegnir e'l trasméter de generasion in generasion de ła conplesità dei vivénti i domanda na quantità de informasion che, anca par el più sénplexe de sti qua, el xe superior a que ła contegnùa inte na granda ensiclopedia. Ogni strutura e ogni atività, da ła sìngoła mołècoła al'intrego organismo, da ła nasùa a ła morte, łe xe codifegae in quełi ciamai geni. I geni i xe formai da ła mołècoła de DNA serada inte i cromosomi del nùcleo sełułar. Ogni gene el “contien” n’informasion che, da volta in volta, ła pol èser modułada e coordenada co queła de altri geni. Ghe rexulta n'armònego e conpleso sistema che’l guida łe atività svolte da łe desferénti sèłułe miga soło 'ntel'organismo cresùo, ma anca durante ła sóa cresùa.
Metabołismo: “Metabołismo” el signìfega trasformasion. Defati, ogni organismo el va incontro a fiłae trasformasion fate necesarie dal mantegnir ła sóa conplesa strutura, da ła cresùa e dai fiłai adataménti al'anbiénte. Più propiamente, par metabołismo se intende quel conpleso de bén organixae reasion chìmeghe bone de sfrutar energia esterna par renovar, acréser o giustar łe struture del'organismo. Tuta sta roba ła ga bixogno, aponto, de na trasformasion continuada de numeroxe mołècołe. L'ałimentasion, ła respirasion e l’escresion łe xe l’espresion più ciara e palpàbiłe dei procesi metabòłisi che i se fa ‘nte n'organismo.
Reprodusion: ogni vivénte el xe bon de reprodurse, overosia de xenerar altri organismi somegianti a sè stéso. N'organismo unisełułar el desdopia el só DNA, el devénta più grando e'l se divide in dó sèłułe fie che łe erediterà na de łe dó copie del DNA. ‘Ntei èseri plurisełułari, invese, ła reprodusion el se fa traverso ła fuxion de dó sèłułe (dite gameti), prodote da dó individui del’altro seso. El rexultà de sta fuxion qua ła se ciama zigote e'l xe na sèłuła che ła contien mexo DNA che el vien dal pare, e mexo da ła mare. L'individuo che el salta fora dal zigote el somegia ai genitori, ma'l sarà desferénte da tuti dó. In sta manièra, a ogni generasion ghe saltarà fora sénpre nove varianti de ła stesa spece.
Sviłupo: ła cresùa ła xe n'aspeto caraterìstego dei organismi vivénti. Anca i bateri i se sgrandise, anca se de poco, daspò na divixion reprodutiva. Di sòłito, inte i organismi superiori el zigote el se divide più volte fin a formar mière de miłioni de sèłułe. Ła cresùa ła xe conpagnada da ła conparsa de novi tipi sełułari, de novi tesùi e de novi òrgani.
Evołusion: traverso ła reprodusion, i genitori i trasméte al fio parte dei sói geni, overosia na parte del só material ereditario. Par sta roba el fio no'l rexulta del tuto ugual né al pare né a ła mare, ma'l ga caràteri ereditari de tuti dó. In più el poderia poseder anca qualche caraterìstega nova che no ła ghe zera inte i sói antenai. Un novo caràtere, o mutasion, ła se orìxena in conseguénsa del fato che el material ereditario el vien trasmeso un fià alterà respeto a queło orixenal. L'ingurumada de ste variasion inte el ténpo e inte el spasio el pol portar a ła formasion de organismi co caraterìsteghe strutturałi par vèro desferénti. In sto modo qua, inte el corso de łe ere giołòxiche, łe nove spece de organismi vivénti łe ga avùo orìxene. Ténte anàłixe e studi profondìi i testimonia che ła granda varietà dei organismi vivénti de ancuo ła se ga orixenada traverso un proceso ciamà evołusion. Sto qua no'l xe altro che el rexultà de łe variasion genèteghe sumàe 'ntel'arco de ténpo che’l divide łe prime forme de vita da quełe de ancuo.
Interasion: tuti i organismi vivénti i interagise col'anbiénte e infrà de łori. Savémo che na pianta par créser ła ga bixogno de aqua, de sałi minerałi, de anidride carbònica, de łuxe e de osìgeno: eła ła tol tute ste "materie prime" qua dal’anbiénte fìxico. Ła só maxor o menor desponibilłtà ła gavarà conseguénse su ła sóa crésita e ła sóa moltiplicasion. Anca ła tenperadura, ła pióva, el vénto, ła łatitùdine e l'altitùdine łe influise su ła vita de łe piante. Łe piante łe sta a ła baxe del’ałimentasion par i anemałi e par l'omo, che da łore i cava via "materie prime" e energia.
