Diałeto toscan

Co diałeto toscan^[1] se intende na seria de parlari romanzi parlai inte el l'àrea d'Itałia corispondente uncò a ła rejon Toscana, co l'escluxion de ła Provincia de Masa Carara, e de l'Alta Garfagnana dove se parla invese diałeti setentrionałi gallo-italici. Carateristegha prinçipałe de 'sti idiomi la xe queła de èssar sustancialmente parlai. 'Sto fato el garantisse na ciara distincion dal itałian, che da sempre (e sora tóto fin al 1860) el xe stà na léngua squasi escluxivamente scrita, leterària, aristocràtica, parlà da łe élite (pronunzia: elìt, el xe françexe) scołarizzae. El toscano quindi el xe un sistèma lenguistego inte el isteso tempo inovativo (grassie al uso vivo), ma anca conservativo, arcaizzante, grassie al sóo (ancora uncò forte) legame cum le àree piexe rurałi de ła rejon.

Popołarmente el toscano no el veniva considerà un diałetto itałiano data la granda somijanza cum el Itałiano cólto de cui, par altro, el xe ła fontana (sia pure modificataxi intel tempo rispetto al toscano del Trezzento), ma el veniva cunsiderà invezze na semplizze variante o "vernacoło" del Itałiano; inte ła leteratura lenguistega el se xe comunque sempre parlà de diałetto toscano anca se uncò el se prefarisse cunsidarare i parlari toscani un insieme de diałetti romanʒi parlai in Itałia al pari de tóti i altri, pitòsto che un diałetto de ła léngua itałiana.

I primi contributi leterari signifegativi in toscan i risałe al XIII-XIV secoło cum łe opare de Dante Ałighieri, Francesco Petrarca et Giovanni Boccaccio, et sucessivamente intel XVI secoło cum Nicoło Maciavełi et Francesco Guicciardini, che i ga conferì ai parlari toscan ła degnità de "léngua letarària" de ła penixoła.

Al momento de ł'unificacion de ł'Itałia el xe stà selto co fà léngua da adoparar ufizialmente, metendo fin a 'a secołare discussion a cui el ga parteçipà anca Dante (intel De vulgari eloquentia) che el ga visto do façion contraposte: na façion che el ga sostenù ła nassita de na łéngua itałiana su ła base de un diałetto et 'n'altra che ła se ga proposta de crear na nova léngua che ła prendesse el mejo dai vari diałetti. Ła ga prexo piè ai inissi del XIX secoło pròprio ła prima corente, sora tuto grassie al prestigioso parer de Alessandro Manzoni (tanto nota ła xe ła viçenda rełativa a ła selta de ła léngua par la stesura de I promessi sposi et I panni sciacquati in Arno), ma mica poche le xe stà łe criteghe mosseghe da chi el sosteneva (in primo logo el glotołogo gorician Graziadio Isaio Ascoli) che el toscan el xera un diałetto co fà i altri e na vera léngua nassional la sarìa podùa nassar solche dopo el incontro tra łe varie culture del paese.

Locutor

El nùmar de łucotor che i parla uncò diałetti de tipo toscan el se aggira intorno ai tre miłion de persone, contando i abitanti de ła Rejon, cavando el teritorio de ła Provinzia de Massa et Carara inte ła cuała el vien parlà un diałetto de tipo emijan cum influenze liguri, et includendo inveçe ł'area de ła Corsica setentrional dove el vien parlà el diałetto cismontano et l'area de ł'Umbria confinante cum la Toscana dove el vien parlà el chianino.

Carataristeghe dei diałetti

I diałetti toscani i presenta carataristeghe uniformi sebbene i esiste alcune discrepanze che i dà vita a varianse locałi.

Fonetega

Górgia toscana

El termine górgia el indica el passàggio de łe consonanti oclusive sorde /k/, /t/ et /p/ a fricative in poxicione post-vocałica /h/, /θ/, /ɸ/. Un exempio tipegho el xe l'articołassion della /k/ co fà /h/ in poxicione intervocałica [la 'ha:sa].

La górgia la cata el sóo acme a Firence et a Siena, mentre la ténde ad indebołirse sia se se va verso sèra, sia verso matina fino a diventare fenomano saltuàrio intel aretino e inte ła ʒona Val de Ciana - Cortona (dove inoltre el se ressente de ł'influenza umbra); la persiste invezze, ma limitandose a ła soła /k/, a Pistoja, Prato, inte ła Maremma (Cecina-Orbetello) e intełe Cołine Metałifere (Volterra - Massa Marittima) et la scompare inteł'àrea pisana-luchese-łivornese, inte łe cuałe se ga ł'elixion de ła conosonante /k/ in poxicione intervocałica.([la 'kasa] a Siena, Firenze, Pistoja, Prato et Grosseto la sarà [la 'hasa] mentre a Livorno et Pisa la sarà [la 'asa]).

La górgia la xe un fenomeno fonetego, o sia de puro azzento rejonałe. No el xe un fato fonołoʒʒego, parché no el coinvolge i sóni a livel de sistema: el fiorentin non el ga manco consonanti del itałiano nèutro (anzi, el ga esatamente i stessi fonemi del itałiano). El xe errà pensare che la /k/ la sparisca in fiorentin, donca el xe errà scrivar un apostrofo in grafia diałettałe, co fà par indicar che la sia cadùa la /k/, o la /t/, in tóti i caxi, inte i cuałi la vegna invezze pronunziata na /h/. Intełi caxi de łe altre conosonanti afete da ła górgia, el xe sconsijàbiłe tentar de raprexentar ła pronunzia, se non in IPA. In grafia diałettałe, el se dovarà scrivar sempliçemente "capitani" par [kaɸiˈθaːni].

Deafricacion de /ʧ/ et /ʤ/

Un fenomeno fonetego importante el xe el indebołimento intervocałico de łe consonanti africate comunemente dite g pałatałe IPA /ʤ/ et c pałatałe IPA /ʧ/, ciamà tradissionalmente atenuacione.

Tra do vocałi (et in assenza de raforzamento fonosintatico), la consonante singoła africata postalveołare sonora la passa a fricativa postalveołare sonora:

/ʤ/ → [ʒ].

'Sto fenomeno el xe evidente et el se pol s-ciaramente sentire intel parlato (et el xe difondesto - ^{[ciarimento dimandà]}

- anca in Umbria et intełe Marche): la gente, in itałiano stàndar /laˈʤɛnte/ [la'ʤɛnte], la se reaiʒʒa in toscan co fà [laˈʒɛnte].

Anałogamente, ła consonante africata postalveołare sorda la passa a fricativa postalveołare sorda tra do vocałi:

/ʧ/ → [ʃ] .

Cussita, la cena, in itałiano stàndar /la'ʧena/ [la 'ʧe:na], in toscan el divien [la'ʃe:na].

Dato che in toscan (et cuìndi in itałiano stàndar) el fenome /ʃ/, rappresentà dal digrafo sc(i) el xe sempre geminà (=dopio), no'l pol avenir confusion a livel fonołogico tra i soni espressi: pesce, in itałiano stàndar et toscan: ['peʃʃe]; pece, in itałiano stàndar: ['peʧe], in toscan: ['peʃe]. Intel caxo del fono [ʒ] no ła pol avenir alcuna confusion dato che no'l ghe xe in itałiano stàndar co fà fonema.

Africacion de /s/

Un fenomeno comun a tuta ła Toscana (ad ecezzione de łe xone de Firençe et Prato) el xe el passajo de ła fricativa /s/ ad africata cuàndo la xe preçedùa da /r/, /l/, /n/..

/s/ → [ʦ].

Ad exempio, "il sole", che in itałiano stàndar el se pronuncia [ilˈsoːle]/, in toscan non-florentin el suona [ilˈʦoːle]; el fenòmeno el xe presente anca dopo de na conosonante, co fà in "falso". El se trata de un fenòmeno difondesto in tuta l'Itałia centromeridional, in alcune parti de ła cuałe la se pol anca aver sonoriʒʒazzione de [ʦ].

Ełixion de /wɔ/ in /ɔ/

'Sto fenòmeno el coinvòlge ła sequensa wɔ, che la proviene da un fonèma łatino ùnego ŏ (/ɔ/), che el perde ła /w/ in toscan moderno, cussita che:

/ɔ/ → (/wɔ/ →)/ɔ/.

Cussita:

El łatin bŏnum /ˈbɔnʊ̃/ el diventa in (fiorentin treçentesco et quindi in) itałiano buono /ˈbwɔno/, ma in toscan (moderno) el torna a ridurse a bòno /ˈbɔno/ (in realtà, ła forma "ridota" /ɔ/, in toscan, la xe senpre coesistìa a łivel popołar cum ła sequenxa /wɔ/).

Sintassi

No i se riconosse intel diałetto toscan fenomeni sintatici particołari diversi da el Itałiano stàndar.

Morfołozia

Tu e Te

In toscan, co fà in parece varietà setentrionałi del itałiano, el xe d'uso corente el pronome te anca al nominativo/sojetto, in łogo del itałiano stàndar tu.

• in itałiano stàndar: tu fai pena
• in toscan oçidental: te fa(i) pena
• in toscan fiorentin: tu fai pena

Intel fiorentin el vien usà el pronome tu tanto de frecuente intełe fraxi:

• in itałiano: ma che fai?
• in toscan fiorentin: ma i' che tu fai?

El se dà inoltre el caxo de do pronomi sojeto, inte el cuało el primo el xe forma łibara, el secondo un clitico: te tu devi fare...(co fà in françexe: "moi, je t'aime").

Non

In tuta ła Toscan, sora tuto intel fiorentin, intel basso Valdarno e inteł'àrea meridionałe (aretino, grossetan et senese), ła negassion "non" ła vien modificà in "un".

Dópio pronome dativo

Fenomeno morfołògico, cità anca da Alessandro Manzoni intel so I promessi sposi, el xe el radopiamento del pronome personal dativo.

Intel pore un pronome personal al complemento de termine (a chelcossa, a calchedun), ciamà anca caxo dativo cum un verbo, el itałiano stàndar el se serve de na prepoxission+pronome, a me, o de na forma sintetica de derivassion łatina, mi. El toscan el se serve de entrambi inte ła frase co fà raforzamento del dativo/complemento de termine:

• in itałiano: a me piace o mi piace
• in toscan: a me mi pia(s)ce opure a me mi garba.

'Sta forma la xe difondesta in tuto el Centro-Sud, no solche in Toscana, et fin a non tanto tempo fa la veniva considerada ridondante se non adiritura scorèta in itałiano stàndar, poiché na forme del pronome la rende inutiłe ł'altra. Tutavia, uncò i gramàtici i tende i rivałutar 'sto costruto, che no'l vien considerà gnanca piexe un pleonasmo. Un fenomeno simiłe el se trova anca, par dir, inte ła łéngua macèdone, dove'l xe obligatòrio date certe condicioni e inte ła łéngua bùlgara; el se trova anca in altre léngue romance, co fà in spagnoło a mì me gusta. El se veda in propòxito 'sta scheda Archivià il 27 de setenbre 2007 in Internet Archive.

de ł'Academia de ła Crusca.

In alcuni diałetti el se pol sentir anca el dópio pronome acusativo (me mi vedi), ma la xe na forma antiquada et de scarso uxo comun.

Noi + Si inpersonałe

Un fenòmeno morfołógico difondesto intel intero teritòrio diałettałe toscan (et comun a ła łéngua françexe) el xe el uxo personal de el si e in forma "inpersonałe" (da non confondarse co el "sipassivante" et el "sireflessivo").

In particołar, oltre a ła forma regołar de prima persona plurałe par tuti i verbi, el xe possìbiłe uxar anca ła costrussion Si + Verbo in terza persona singołare, a cui el pol vegnar preposto anca el pronome sojeto de prima persona plurałe Noi, poiché el si el vien ormai co fà parte integrante de ła cognugassion del verbo.

• itałiano: Andiamo a mangiare, noi andiamo là
• toscan: Si và a mangià, Noi si va là (in fiorentin si 'a a mangiare, dato che in 'sta posicion no'l se ga el troncamento del infinì).
• franzexe: "On mange quelque chose", "Nous, on mange quelque chose"

El fenomeno el avien in tuti i tenpi verbałi, conprexi quełi conposti. Cuì, ła sostitucion de noi con si ła porta cum sé el uxo del verbo essar co fà auxiłiarl, anca se el vertbo el domandarìa aver co fà auxiłiarl. Inoltre el partecìpio passà el deve acordarse col sojeto in xenere et numaro se el verbo de par sé el ghavarìa avù essar co fà auxiłiar, mentre no'l se acorda se in xenere el ghavarìa domandà el verbo aver. In franzexe el auxiłiar el rimane regołar et el partecìpio passà el deve acordarse col sojeto in xenere et numero se el auxiłiare del verbo el xe "essar".

Notasion

1. Riconossendo l'arbitrarietà dełlle definission, inte ła nomanclatura de łe voxi el vien usà el termine "léngua" se reconoseste tałi intełe norme ISO 639-1, 639-2 o 639-3. Par i altri idiomi el vien usaà el termine "diałetto".

• Scholia el detien schemi gràfeghi so Diałeto toscan