Turkman tili

Turkman tili
Milliy nomi	Türkmençe, Türkmen dili, Түркменче, Түркмен дили, تورکمن ﺗﻴﻠی,تورکمنچه
Mamlakatlar	Afgʻoniston[1], Eron[2], Turkmaniston[3], Tojikiston[4], Oʻzbekiston[5] va Pokiston[6]
Rasmiylik holati	Turkmaniston
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	6 563 000[7]
Turkumlanishi
Turkum	Yevroosiyo tillari
Til oilasi	Oltoy tillari Turkiy tarmoq Oʻgʻuz guruhi
Alifbosi	lotin, kirill, arab
Til kodlari
ISO 639-1	tk
ISO 639-2	tuk
ISO 639-3	tuk

Turkman tili — turkiy tillardan biri. Asosan, Turkmanistonda, shuningdek, Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston respublikalarining ayrim tumanlarida, Rossiya Federatsiyasining Stavropol oʻlkasida, Afgʻoniston, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda tarqalgan. Turkmanistonning rasmiy tili. O‘tgan asr oxirlarida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 7,5 mln. (jumladan, Turkmanistonda 5 mln.dan ortiq, Oʻzbekistonda 220 ming, Afgʻonistonda 1 mln, Eronda 1 mln. ga yaqin) kishidan iborat boʻlgan. Asosiy lahjalari: taka, yovmut, ersari, goʻklan, sariq, salir, chovdur va boshqalar. Stavropoldagi Turkman tili lahjasi truxmen tili deb ataladi.

Turkman tili gʻarbiy oʻgʻuz qabila (urugʻ) tillari negizida shakllangan, lekin rivojlanish jarayonida qipchoq guruhidagi turkiy tillarga xos xususiyatlarga ham ega boʻlgan. Turkman tilining asosiy oʻziga xos belgilari: birlamchi (qad.) choʻziq unlilarning mavjudligi, tishlararo talaffuz qilinadigan s va z undoshlarining (boshqa turkiy tillardagi odatiy s va z oʻrniga) mavjudligi, lab undoshlari garmoniyasining rivojlanganligi; kelasi zamon gumon feʼli inkor shaklining r tugallanmali variantining (boshqa turkiy tillar uchun umumiy boʻlgan mayl shakli bilan birga) qoʻllanishi va boshqalar. Leksikasida arab, fors, rus tillaridan oʻzlashgan soʻzlar uchraydi.

Eski adabiy turkman tili, asosan, sheʼriyat tili hisoblangan. Hozirgi adabiy turkman tili esa XX asrning 20-yillaridan turkman lahjalarining taka lahjasi negizida birlashuvi natijasida shakllangan. 1928-yilgacha arab, 1929—40-yillarda lotin, 1940— 90-yillarda rus grafikasiga asoslangan yozuvdan foydalanilgan. 1991-yildan yana lotin grafikasi asosidagi yozuv joriy etildi.

Turkman tili' (Lotin alifbosida: türkmen dili, Kriill alifbosida: Түркмен дили, ISO 639-1: tk, ISO 639-2: tuk) — Turkmanistonning milliy tili. Bu tilda Turkmanistonning oʻzida taxminan 3430000 kishi gaplashadi. Turkman tilida so‘zlashuvchilarni quyidagi jadvaldan koʻrishingiz mumkin:

Jahonda turkman tilida gaplashadiganlar soni

Hudud	Soni	Axborotning yillari
Turkmaniston	5000 000[7]	2020
Eron	1 000 000[7]	2023
Afg'oniston	1000 000[7]	2022
Oʻzbekiston	220 000[7]	2021
Turkiya	920	1982[7]
Tojikiston	taxminan 90 ming kishi
Qozog'iston	taxminan 90 ming kishi
Rossiya	taxminan 90 ming kishi

Klassifikatsiyasi va dialektlari

Turkman xalqining tili. Turkman tilida gaplashuvchilarning umumiy soni 7 million atrofida (2001), ular Turkmaniston Respublikasidan boʻlak Oʻzbekiston, Eron, Iroq, Rossiya, v.h. davlarida istiqomat qilishadi. Turkiy tillar guruhining oʻgʻuz guruhiga mansub. Turkman tili rivojlanishida qipchoq tillarining taʼsiri boʻlgan. Turkman tili oʻgʻuzlarning gʻarbiy qabila tillari asosida shakllangan. Asosiy dialektlari teke, yomud, goklen, ersari, salir, sariq, chaudor, noxur, qaradashli, alili, surxi, xatap, mukri, eski, arabachi, cheches, bayat, sakr, kirach, chandir, xasar, emreli, duechi, murche, mexinli, v.h. kiridigan guruhlarning nomi bilan ataladi. Stavropol oʻlkasidagi turkman dialektini „truxmen“ deb atash shakllangan. Qadimgi turkman adabiy tili, asosan, poeziya tili boʻldi. Hozirgi turkman adabiy tili tekin (teke) dialektining axal soʻzi asosida shakllangan. Turkman tilidagi 39 fonemaning 18 tasi jarangli, 21 tasi jarangsiz harflar. Qadimdan turkman tilida arab alifbosiga asoslangan harflardan foydalanib kelingan. 1928-yili lotin alifbosi qabul qilingan, 1940-yili kirill alifbosiga almashtirilgan. 1994-yili qaytadan lotin alifbosiga almashtirildi.
Turkman tili turkiy tillari guruhining oʻgʻuz tarmogʻiga, shuning ichidagi sharqiy oʻgʻuz tarmogʻiga kiradi. U boshqa oʻgʻuz tillari — ozarboyjon va turk tillariga ham oʻta yaqin va shu tillarda soʻzlashuvchilar bir-birining tillarini tushunadi.

Yozuvi

Hozirgi turkman alifbosi:

A a	B b	Ç ç	D d	E e	Ä ä	F f	G g	H h	I i
J j	Ž ž	K k	L l	M m	N n	Ň ň	O o	Ö ö	P p
R r	S s	Ş ş	T t	U u	Ü ü	W w	Y y	Ý ý	Z z

Alifbolarning qiyosiy jadvali:

Haqiqiy Lotincha (1995-yildan beri)	Lotincha 1993	Lotincha 1992	Kirillcha 1940—1995	Lotincha 1929—1940	Arabcha (Sovet Ittifoqi) 1923—1929	Arabcha Eron[8]
Aa			Аа	Aa	آ ع	آ
Bb			Бб	Bʙ	ب
Çç		Cc	Чч	Cc	چ
Dd			Дд	Dd	د
Ее			Ее Ээ	Ее	ٱ	اِ / ه
Ää		Ea ea	Әә	Əə	أ
Ff			Фф	Ff	ف
Gg			Гг	Gg Ƣƣ	گ	ق غ گ
Hh			Хх	Hh Xx	خ	خ ٥ ح
Ii			Ии	Ii	ى	اى
Jj			Җҗ	Çç	ج
Žž	£ſ	Jh jh	Жж	Ƶƶ	ژ
Kk			Кк	Kk Qq	ک ق	ق ك
Ll			Лл	Lʟ	ل
Mm			Мм	Mm	م
Nn			Нн	Nn	ن
Ňň	Ññ	Ng ng	Ңң	Ꞑꞑ	ڭ	نگ
Oo			Оо	Оо	او	اوْ / وْ
Öö		Qq	Өө	Ɵɵ	اۇ	اؤ / ؤ
Pp			Пп	Pp	پ
Rr			Рр	Rr	ر
Ss			Сс	Ss	ث س ص
Şş	$¢	Sh sh	Шш	Şş	ش
Tt			Тт	Тт	ط ت	ت
Uu			Уу	Uu	او	او / ُو
Üü		Vv	Үү	Yy	اۇ	اۆ / ۆ
Ww			Вв	Vv	و
Yy		Xx	Ыы	Ьь	ى	ایٛ
Ýý	¥ÿ	Yy	Йй	Jj	ﻳ	ی
Zz			Зз	Zz	ظ ض ذ ز
			Ёё
		Ts ts	Цц
			Щщ
			Ъъ
			Ьь
			Юю
			Яя

Misollar

Onuň maşyny ýok.

Uning mashinasi yoʻq.

Öýde Amandan başga adam ýok.

Uyda Omondan boshqa kishi yoʻq.

Men bilemok. 'Men bilmayman.'

Men bilemokdym. 'Men bilmaydigan edim.'

Men bilmedim. 'Men bilmadim.'

Ol aç däl.

U och emas.

Kofe gyzgyn bolup biler.

Qaxva issiq boʻlishi mumkin.

Kofe gyzgyn däl bolup biler.

Qaxva issiq boʻlmashi mumkin.

Kofe gyzgyn dälmi?

Qaxva issiq emasmi?

Men ylgamok.

Men yugurmayman.

Men ylgamadym.

Men yugurmadim.

Men ylgajak däl.

Men yugurmoqchi emasman.

Manbalar

1. (unspecified title)
2. (unspecified title)
3. (unspecified title)
4. (unspecified title)
5. (unspecified title)
6. (unspecified title)
7. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online: Report for language code: tuk
8. راهنماي نوشتار درست تركمني, 1392 СХ.  „Архивированная копия“ (deadlink). 2016-yil 3-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 1-dekabr.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.