Stimpank

Albert Robid tomonidan chizilgan dirijabl

Stimpank (inglizcha: steampunk: steam — „bugʻ“ va punk — „pank“), 19-asr oxiridagi bugʻ energiyasidan ilhomlangan texnologiya va sanʼat hamda hunarmandchilikni oʻz ichiga olgan ilmiy fantastika yoʻnalishi (janri)^[1]. Dastlab 1980-yillarda kiberpankga^[2] qarshi adabiy harakat sifatida paydo boʻlgan boʻlsada, u asta-sekin badiiy uslub, madaniy harakat va submadaniyatga aylangan. Bu kiberpankning eng mashxur hosilasi hisoblanadi^[3]. Stimpank asarlarida fantaziya^[4], muqobil tarix, dahshat, ilmiy fantastika va detektiv hikoyalar elementlari boʻlishi ham mumkin.

Janrning paydo boʻlishi

Bugʻmashinalar tirbandligi (1831-yilgi karikatura)

„Ariel Transit“ reklama afishasida William Hensonning „Havo bugʻ tashuvchisi“

Hozirgi vaqtda stimpank janrining namunalari hisoblangan koʻplab asarlar 1960-1970-yillarda nashr etilgan boʻlsa-da, stimpank atamasining oʻzi ancha keyin paydo boʻlgan: u yozuvchi Cavin Jeter^[4] tomonidan istehzoli versiya sifatida dastlab „kiberpank“ soʻzi 1987-yil aprel oyida foydalanishga kiritilgan. U Tim Pauersning „Anubis Gates“ (1983), James Blaylockning „Homunculus“ (1986), shuningdek, „Night of the Morlocks“ (1979) va „Infernal Devices“ (1987) asarlarini birlashtiradigan atama topishga harakat qildi. Ushbu asarlarning barchasida dunyoning 19-asr texnologiyasi darajasida yozilgan va hikoya uslubi H. Wellsning „Vaqt mashinasi“ romani kabi Viktoriya davri fantastikasiga taqlid qilgan. Kiberpankdan farqli oʻlaroq, stimpank real yoki hech boʻlmaganda shartli ravishda qabul qilinadigan texnologiyalarga asoslangan boʻlib, yaʼni qurilma asosi pardan iborat boʻlib, bu janrga oʻz nomini berdi^[5].

Stimpank tasnifi

Stimpank ekzoskeleti.

Boris Nevskiy, „ Fantastika olami“ jurnali muharriri, stimpankni 2 turga ajratgan^[5]:

• Muqobil-tarixiy stimpank, uning harakati shartli ravishda „bizning“ dunyomizda sodir boʻladi. Qoidaga koʻra, bunday stimpank janri ilmiy fantastikaga yaqin.
• Fantastik stimpank, bu butunlay xayoliy dunyoda sodir boʻluvchi qurilmalar haqida.

Jeff VandenMeer stimpankni 7 janrga boʻladi^[6][7]:

• Boylerpank (inglizcha: Boilerpunk — „boil“ qaynamoq) Belkurak, koʻmir va bugʻdan foydalanishga asoslangan.
• Klokpank (inglizcha: clockpunk — clock — „soat“): bugʻ quvvati oʻrniga zavod mexanizmlari ishlatiladi.
• Dizelpank.
• Gaz lampalarining romantizmi (inglizcha: Gaslight Romance) muqobil tarixga va Viktoriya davrining romantizmlashuviga urgʻu berilgan stimpankning kichik janri.
• Mannerpank (inglizcha: Mannerpunk) personajlar orasidagi murakkab ijtimoiy ierarxiyalar bilan shugʻullanadigan steampankning kichik janri.
• Raygun Gotik (inglizcha: Raygun Gothic): Art Deco va zamonaviy uslublarga asoslangan retro-futurizm. Bu atama William Gibson tomonidan kiritilgan.
• Stitchpank: Stimpankning kichik janri, bu yerda jonli qoʻgʻirchoqlar asosiy qahramonlardir (masalan, „9“ multfilmi).

Umuman olganda, stimpank janri oʻzining rivojlanishida qatʼiy turmaydi va undan doimiy ravishda yangi kichik janrlar paydo boʻladi^[8][9]. Ushbu noaniq holat muxlislar orasida stimpank oʻz ichiga nima kiritish yoki kiritmaslik haqida tortishuvlarga sabab boʻladi^[4].

Manbalar

1. „steampunk“. Oxford Dictionaries | English. 2017-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 29-noyabr.
2. „What The Hell Is Steampunk?“ (en). HuffPost UK. Qaraldi: 2017-yil 31-avgust.
3. Frauke Matz. Punk Tales, Folktales and Fairy Tales: Traditions and Texts from around the World, 2nd Edition [4 volumes]: Traditions and Texts from around the World, ABC-CLIO, 2016 — 834—835-bet. ISBN 9781610692540. 
4. Presentations of the 2010 Upstate Steampunk Extravaganza and Meetup, EBSCO ebook academic collection. Cambridge Scholars Publishing, 2011 — 132-bet. ISBN 1443830747. 
5. Борис Невский и Михаил Попов. „Стимпанк: что это такое“ (ru). Мир фантастики (2006-yil 18-mart). Qaraldi: 2017-yil 17-oktyabr.
6. Kahn, Eve M.. „Prisoner Art at Eastern State Penitentiary, Philadelphia“ (en). The New York Times (2011-yil 21-iyul). Qaraldi: 2017-yil 17-oktyabr.
7. Jeff VanderMeer,S. J. Chambers. The Steampunk Bible: An Illustrated Guide to the World of Imaginary Airships, Corsets and Goggles, Mad Scientists, and Strange Literature. Abrams, 2012 — 58-bet. ISBN 1613121660. 
8. Laura Lambert; Hilary W. Poole; Chris Woodford; Christos J. P. Moschovitis. Internet: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2005. ISBN 1851096590. 
9. Борис Невский. „Русский стимпанк“. МИР ФАНТАСТИКИ И ФЭНТЕЗИ. old.mirf.ru. Qaraldi: 2017-yil 8-iyul.