PROFILBARU.COM

Shohizinda — Samarqanddagi meʼmoriy yodgorlik (11—19-asrlar); Afrosiyob tepaligi jan.da joylashgan qabristondagi maqbaralardan hamda masjid, minora va madrasadan iborat ansambl.

Shohizinda meʼmoriy majmuasi Qoraxoniylar sulolasi tomonidan asos solingan.

Ularning eng qadimiysi Qusam ibn Abbos maqbarasi boʻlib, xalq orasida Shohizinda (tirik shoh) nomi bilan mashhur. Ansambl bir-biri bilan yoʻlak orqali bogʻlangan 3 guruh binolardan iborat. Quyi guruhdagi inshootlar Ulugʻbek oʻgʻli nomidan qurdirgan Abdulaziz chortogʻi (1434—35), unga shim.dan Davlat qushbegi madrasasi (1812—13) tutash, uning qarshisidagi ayvonli masjid naqshlar bilan nafis bezatilgan. 40 bosqichli tik zinapoya oʻrtaligʻining chap tomonida ziyoratxona va goʻrxonadan iborat qoʻsh gumbazli maqbara (15-asr) joylashgan.

Oʻrta guruhdagi binolar: Amirzoda maqbarasi, Tugʻlu Tekin maqbarasi, Shirinbeka ogʻo maqbarasi, uning qarshisida Temurning boshqa singlisi Turkan ogʻo maqbarasi, 8 qirrali maqbara, Ali Nasafiy maqbarasi kabilar.

Yuqori guruhdagi binolar: Ziyoratxona, uch qismdan iborat masjid, Xoja Ahmad maqbarasi, 1360—61 yillarda qurilgan maqbara, Tuman ogʻo majmuasi (1405—06), 2 ta nomsiz maqbara (14asr oxiri)ning kiraverish devorigina saqlangan. Shuningdek, Tamgʻoch Bugʻroxon madrasasi (11-asr), Amir Burunduq maqbarasi (14-asr oxiri) kabilardir. Ansambl tarkibidagi 20 dan ortiq inshootlar davlat muhofazasiga olingan. 19—20-asrlarda ansamblning yana bir necha binolari barpo etilgan. 18-asrda vayron boʻlgan zina oʻrnida 40 pogʻonali gʻishtin yangi zina qurilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 16-iyul qaroriga asosan Sh. yodgorlik majmuasida katta koʻlamdagi taʼmirlash va obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi.

Tarixi

Yetti iqlimga ayon Samarqanddagi aziz zotlar jasadi qoʻyilgan Shohi Zinda, ya’ni «Tirik-shoh» xonaqohi, oʻtmish ajdodlarimiz tarixi va taqdirida alohida oʻrin tutadi.

Dastavval bu yerda XI asrdag Samarqanddagi ilk qoraxoniylar davrida qurilgan «tirikshoh»ning maqbarasi bor edi.^[1] Keyinchalik xuddi shu yerga 1066-yili Tamgʻach Boʻgʻraxon madrasasi qurildi va unga tutash bir qator turkum majmua yuzaga keldi. XI—XII asrlarda serhasham bezatilgan boshqa maqbaralar vujudga kela boshladi. Arxeologlar ulardan bir nechtasini XIV asr inshootlarining gʻarb tamonidagi yoʻlakdan qazib topdilar. Ular bezaklari bilan Temur davri maqbaralaridan farq qilgan. Oʻsha davrda ham, Qusam ibn Abbos maqbarasi «muqqadas» hisoblanib ziyorat qilingan.

U koʻhna Samarqandning janubiy qismida joylashgan boʻlib, Sharq musulmonlarining muqaddas ziyoratgohlaridandir. Bugungi kunda Afrosiyob nomi bilan mashhur hudud qariyb 220 ga yerni oʻz bagʻriga oladi. Shu ulugʻ zaminda paygʻambar avlodi Qusam ibn Abbos nomi bilan mashhur ziyoratgoh tarkib topdi.

Shohi Zinda majmuasi XI asrda paydo boʻlgan va bu yerdagi 20 dan ziyod maqbarada 44 lavha bitilgan qabrotoshlardan iboratdir. Qariyb, toʻqqiz asrdirki, Oʻrta Osiyoning barcha shaharlari va dunyoning turli goʻshalaridan tashrif buyurayotgan sayyohlar bu muqaddas maskanni ziyorat qilib kelmoqdalar. Shohi Zinda majmuasi oʻziga xos yoʻlaklari va mahobatli binolari bilan sayyohlarni oʻziga maftun etadi.

Samarqandddagi mashhur zotlar xonaqohi oʻziga xos va tengsizdir, u dovrugʻi olamga yoyilgan Misr ehromlari, Toj Mahal qolaversa yetti moʻjizaning biri desa boʻladigan maqbaralar turkumidir.

Shohi Zinda maqbarasida Qoraxoniylar va Temuriylar hamda din arboblari va peshvolari dafn etilgan, u dastlab Samarqand din arboblari va hokimlari tomonidan XI asrda paygʻambar Muhammad (S.A.V)ning amakilarining oʻgʻli Qusam ibn Abbos sharafiga qurilgan. Qusam oʻz yaqinlari bilan Madinaga qaytayotganida Samarqandda vafot etganligi toʻgʻrisida ma’lumotlar bor. Ba’zi ma’lumotlarda Qusam ibn Abbos oʻlmagan u tirik gʻoyib boʻlgan deyiladi.

XIII asrda moʻgʻul istilochilarining Samarqandga qilgan harbiy yurishlari, XI—XII asrga oid koʻplab inshootlarni, buzilib, xarobaga aylanishga sabab boʻldi. Qabriston XIV asrda qaytadan tiklana boshlandi.

Amir Temur hukmronlik qilgan (1370—1405) davrda qurilish ishlari juda jadal sur’atda olib boriladi. Bu inshootlarning koʻpchiligi bizning davrimizgacha yetib kelgan. Turkum majmua Afrosiyobning shimolidan to janubga shaharning qoʻrgʻon devorigacha choʻzilgan.m

Ba’zi dahmalar, XI—XII asrlarga oid maqbaralarning xarobalari ustiga quriladi. XV asr boshlarida binolar Xoʻja Axmad maqbarasidan Hazrati Xizr masjidiga boradigan yoʻl boʻylab quriladi. Temur davri me’morchiligi, bezak berishning yangi texnikalari bilan ya’ni, qirqma koshinlar bilan yanada boyitildi. Maqbaralar ikkitadan, tashqi va ichki gumbazli, baland silindr barabanli kilib quriladigan boʻldi.

Shohi Zindada nodir va maftunkor imoratlar anchagina. Har bir maqbara bejirim qutichaga oʻxshaydi. Shohi Zinda moʻjizasi sahanalarning birini namuna tariqasida ajratib koʻrsatish mushkul. Chunki ularning hammasi betakrordir. Shohi Zinda me’morchilik majmuasi uch qismdan iborat qilib qurilgan. Shohi Zindaga ulkan oʻymakor darvozadan kiriladi. Peshtoq ravoqining gʻarbiy devorida, uni Abdulaziz Bahodir ibn Ulugʻbek tomonidan x. 1434—1435-yillarida bunyod etilgani yozilgan. Bu inshoot Shohi Zindaning qariyb toʻrt asr davomidagi shakllanish tarixida xotima boʻldi. Peshtoq nafis ishlangan.

Oʻymakor eshik, 1911-yilda qurilgan, undagi naqshinkor bezak va yozuvlar kishini oʻziga tortadi. Eshikda quyidagi «Oʻlimdan oldin tavba qilmoqqa shoshilgin va Namozni oʻz vaqtida oʻqishni farz bilgin» soʻzlari yozilgan. Pastki qism tarkibiga masjid, mulozimxona hamda madrasa ham kiritilgan. Yozgi masjid ayvoni 1910-yil Samarqandlik usto Mahmud va Muhammad Siddiqlar qurishgan. Uning devorlari ganch naqshlari bilan bezatilgan. Pastki qismdagi yana ulugʻvor qoʻsh gumbazli bino tarixan oʻzida tabarruk zotlarning nomini mujassam etadi. Bu inshoot uzoq davr davomida, Ulugʻbekning ustozi Qozizoda Rumiy nomiga qurilganligi ta’kid etiladi. Buni toʻla isbotlash uchun 1979-yil 5-noyabr kuni ichkaridagi qabr ochib oʻrganildi. Haqiqatdan ham u yerdan ayol kishiga xos suyak qoldiqlari topildi. Antropolog Telman Xoʻjayevning aniqlashicha 30-35 yoshlar chamasidagi ayol suyaklari ekan. Maqbarani ichki gumbazlari naqshinkor qilib ishlangan, panellari esa olti qirrali koshinlar bilan bezatilgan. 1949—1952-yillarda maqbara tekshirildi va bosib yotgan tuproqdan tozalanib, qayta qurildi.

Nihoyat tabarruk qirq sirli zina orqali majmuaning oʻrta qismiga koʻtariladi. Zinaning eni 5 gazni tashkil etadi.