Nikolay Zarudniy

Nikolay Zarudniy

Nikolay Alekseyevich Zarudniy (1859-yil 13-(25)-sentabrda Ukrainaning Xarkov viloyati Valkovskiy tumani Gryakovs qishlogʻi (hozirgi Poltava viloyati)da tugʻilgan — 1919-yilning17-martida Toshkentda vafot etgan^[1]) — rus ornitologi-zoologi va sayyohi.

Biografiyasi

Nikolay Alekseyevich Zarudniy 1859-yilning 13-(25-)sentabrida Gryakovo qishlogʻida (hozirgi Ukrainaning Poltava viloyati) tugʻilgan. Qadimgi kazak oilasining avlodi.

Zarudniy 11 yoshga yetguniga qadar ona yurtida, amakisining qaramogʻida yashagan. 1870-yilda u Sankt-Peterburgdagi Kadetlar harbiy korpusiga oʻqishga kirgan, ammo uni tugatmagan. Nikolay harbiy kafedraning oʻqituvchilar seminariyasini va Orenburg kadet kazak maktabini tamomlagan. 1879—1892-yillarda Orenburgdagi harbiy gimnaziyada oʻqituvchi boʻlib ish boshlagan.

XIX asrning saksoninchi yillarida Zarudniy Orenburg viloyati boʻylab sayohat qilib, Janubiy Ural va Qozogʻiston dashtlari faunasini oʻrgangan. U oʻzining birinchi asarlarida tadqiqot natijalarini bayon qilgan. 1884-yilda yozilgan va Fanlar akademiyasi tomonidan 1888-yilda nashr etilgan „Ornitologicheskaya fauna Orenburgskogo kraya“ va „Zametki po faune mlekopitayuщix Orenburgskogo kraya“, „Materiali dlya fauni amfibiy i reptiliy Orenburgskogo kraya“, 1897-yilda „Dopolneniya k Ornitologicheskoy faune Orenburgskogo kraya“ asarini yozgan.

Zarudniy 1884—1892-yillarda Orenburgdagi xizmat faoliyati davomida Zakaspiy oʻlkasi (Rossiya imperiyasi tarkibidagi maʼmuriy birlik)ga 5 marta ekspeditsiya uyushtirgan^[2].

1892—1906-yillarda Zarudniy Pskov kadet korpusida tabiiy fanlardan dars bergan. Bu davrda u Sharqiy, Markaziy hamda Gʻarbiy Fors va Balujistonga 4 marta sayohat qilgan. Ushbu sayohatlardagi zoologik toʻplamlari rus va Gʻarbiy Yevropa tabiatshunoslarining bir qator maqolalari uchun ilmiy manba boʻlib xizmat qilgan. Zarudniyning Sistan (Eronning janubi-sharqida va Afgʻonistonning janubiy-gʻarbiy qismida joylashgan tarixiy-geografik mintaqa)ga (1900-1901-yy) qilgan ekspeditsiyasi IRGO (Imperator rus geografiya jamiyati) homiyligida amalga oshirilgani ayniqsa diqqatga sazovor.

Siston aholisi bilan boʻlib oʻtgan suhbatda hudud aholisining koʻpchiligi Rossiya imperiyasining mavjudligidan bexabar ekanligini Zarudniy hayrat bilan taʼkidlaydi. Ammo Sistonda ,,kichik ingliz shaharchasi" topilgan. Koʻp oʻtmay, inglizlar Zarudniy otryadini yoʻq qilish uchun bir nechta toʻdani yollagan. Biroq, karvonga qarata oʻq uzgan yollanma askarlar Zarudniy bilan tinchlik muzokaralarini tuzishni eng yaxshi yoʻl deb hisoblagan.

1906-yildan boshlab N.A.Zarudniy Toshkentda yashay boshlagan va Toshkent kadet korpusida oʻqituvchi boʻlib ishlagan^[3]. Oʻrta Osiyo togʻlari va tekisliklari faunasini oʻrganishni davom ettirgan. 1910—1911-yillarda Amudaryo va Sirdaryo boʻylab suzib yurgan, 1912-yilda Buxorodagi Qizilqum choʻlini, 1914-yilda Orol dengizining sharqiy qirgʻoqlari ustida ilmiy izlanishlar olib borgan.

N. A. Zarudniy 1919-yil 17-martda Toshkentda baxtsiz hodisa natijasida vafot etgan. Voqea tafsilotiga koʻra, u muzeyda tasodifan zaharlangan suyuqlik ichib qoʻygan va uch soatdan soʻng joni uzilgan.

Maxsus taʻlim olmagan va doimiy ravishda tirikchilikka muhtoj boʻlgan olim xizmat vazifalaridan tashqari boʻsh vaqtlaridan unumli foydalanib, Oʻrta Osiyoning bepoyon kengliklarini oʻrganishga, Eron boʻylab toʻrtta ajoyib sayohatga chiqishga va oʻzining boy ilmiy izlanishlarini yigʻishga muvaffaq boʻldi. Hayvonlarning barcha guruhlari boʻyicha ulkan toʻplamlarni toʻplang, qator yirik asar va koʻplab maxsus maqolalar yozing va jahon darajasidagi ornitolog nomiga ega bo ling!

 — deb yozgan mashhur zoolog 1940-yilda. Uning birinchi biografi graf N.A.Bobrinskiy.

N.A.Zarudniy ilmiy ishlari

• Орнитологическая фауна Оренбургского края («Записки Императорской Академии Наук», 1888; удостоена премии академика Брандта).
• Орнитологическая фауна области Аму-Дарьи между гг. Чарджуем и Келифом («Bulletin de la Société impériale des naturalistes de Moscou», 1890).
• Oiseaux de la Contrée Trans-Caspienne (ib., 1885).
• Recherches zoologiques dans la Contrée Trans-Caspienne (ib., 1890).
• Материалы для орнитологической фауны Северной Персии (ih., 1891).
• О нахождении Melivora indica в Закаспийской области (вместе с Бихнером, ib., 1892).
• Note sur une nouvelle espèce de mésange (ib., 1893).
• Материалы для фауны амфибий и рептилий Оренбургского края (ib., 1895).
• Заметки по фауне млекопитающих Оренбургского края (ib., 1895).
• Экскурсия по Северо-Восточной Персии и птицы этой страны (ib., 1900).
• Zarudny N., Härms M. Ueber eine neue Form der Sumpfmeise. Poecile salicaria neglecta nov. subspec. // Ornithologische Monatsberichte, 1900, v. 8, p. 19-20.
• Предварительный краткий отчет о поездке в Персию в 1900—1901 гг. ("Записки Импер. Русск. Географ. Общества, 1902).
• Экскурсия по Восточной Персии. - СПб., 1901. // Записки импер. Русск. географ. общества по общей географии ; Т. 36, № 1.
• Птицы Восточной Персии : Орнитол. результаты экскурсии по Вост. Персии в 1898 г. (ib., 1903).
• О гадах и рыбах Восточной Персии (ib., 1904).
• Орнитологическая фауна Восточной Персии (ib.).
• Путешествие по Западной Персии в 1903—1904 гг. (ib.).
• Птицы Псковской губернии («Записки Императорской Академии Наук» по физико-математическому отделу. Т. 25, № 2. 182 с. СПб. 1910).
• Третья экскурсия по Восточной Персии (Хорасан, Сеистан и Персидский Белуджистан). : 1900-1901 гг. - Пг., 1916. // Записки имп. рус. геогр. о-ва по общ геогр.; т. I.

Bundan tashqari, Nikolay Alekseyevichning Imperator Fanlar akademiyasining Zoologiya muzeyining yillik jurnalida, Sankt-Peterburg tabiatshunoslar jamiyati materiallarida, Ornithologische Monatsberichte va Ornithologisches Jahrbuch jurnallarida bir qator maqolalari chop etilgan.

Manbalar

1. Зарудный Николай Алексеевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
2. В настоящее время это Туркменистан
3. „Николай Алексеевич Зарудный (1859—1919)“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 21-oktyabr.

Adabiyotlar

• Nikolay Alekseevich Zarudniy