Kosmodrom

Kosmodróm (qadimgi yunoncha: δρόμος soʻzdan olingan boʻlib «koinot» va «poyga uchun joy» ma'nolarini anglatadi') — koinot apparatlari ishga tushiriladgan hudud, belgilab qoʻyilgan inshootlar oʻrin egallaydigan majmua. Koinot samolyotlari uchun analog atamasida aerodrom nomi berilgan. Odatda kosmodromlar katta maydon va kamaholi joylar hamda alohidagi jarayonda aholi yashaydigan hududlarda, raketalar zarar etkazmaydigan pogʻonalarda uchiriladigan maskanlar yoki qoʻshni uchiriladigan maydonlar qurilishi uchun qarz olishyapti.Hammasidan koʻra kosmodromni manfaatli vaziyati ekvator boʻlib bu kosmodromdan uchiriladigan aylanish raketalari uchun qulay maskan, hammasidan koʻra energiya talab qila oladigan etarli foydalanish tuprogʻi mavjud. Uchar Raketalar ekvatorda ishga tushirilishi oʻrta kenglikda joylashgan kosmodromda uchiriladigan raketa bilan taqqoslaganda 10 % yonilgʻi tejaladi. Kosmodromlar orbitaga bir qancha katta va foydali yuklarni olib chiqaoladigan va tashishiga muvofiq boʻlishi kerak. Istiqbol davrlarida olimlar uchun xalqaro kosmodromni koʻzga koʻrinarli sayyoraning yuqori nuqtasi Jomolúngma (Everest) choʻqqisida qurish va ishga tushirish variantlarning biri boʻlgan edi. Raketa uchirilishi elektromagnit toʻlqiniga yotqizilgan shkaladagi tezlashish prinsipiga mavjud joyda ruxsat etiladi va yonilgʻi dvigatellarining qizishi boshlanishida tejab qolishi zararli chiqindilar miqdorini kamaytiradi. Orbitani ekvatorda suyukli qiyalik bilan ishga tushirish mumkin. Modomi, ki ekvatorda raketalarni koinotga uchirib yuboradigan darajada qobiliyatli shunday kosmodrom loyihalari koʻp davlatlarda paydo boʻldi. Rossiya 2008-yilda oʻzining 2007-yilgi xususiy koʻrsatkichiga nisbatan 27 raketalar uchirilgan va raketalarni orbitaga qoʻyib yuborish soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrnini saqlab qolgan. Aksariyat 27 dan (19) raketalarning parvozi Boyqoʻngʻir kosmodromi bilan bajarilgan, oltitasi — Plesesk kosmodromi bilan (Arxangelsk viloyati). Bittadan fazoviy parvozlar " Oydin " (Orenburg viloyati) va " Kapustin jar " (Astraxan viloyati) poligon bilan ishga tushiriladigan bazalarda amalga oshirilgan. AQShda 2008-yili 14 raketalar uchirilib, kuchli toʻrtlik qatoridan joy olgan. Xitoy esa 11 raketani koinotda ishga tushirdi, Yevropa mamlakatlarida 6 raketa uchirilgan. 2007-yilda Rossiya 26 uchirilishni amalga oshirgan, AQSh — 19, Xitoy — 10, Yevropa koinot boʻlimi — 6, Hindiston — 3, Yaponiya — 2^[1].

2012-yilda fazoviy uchar raketalarning planetadagi kosmodromlardan orbitaga qoʻyib yuborilishi soni:

• Boyqoʻngʻir (Qozogʻiston, Rossiya ijarasida) — 21;
• Mis Kanaveral AQSh — 10;
• Kuru (Fransuz Gvianasi) — 10;
• Sichan Xitoy — 9;
• Tayyuan Xitoy — 5;
• Tszyutsyuan Xitoy — 5;
• Plesesk Rossiya — 3;
• Tinch okean (uchirish platformasi Odyssey) — 3;
• Shrixarikota Hindiston — 2;
• Tanegasima Yaponiya — 2;
• Vandenberg AQSh — 2;
• Soxe Shimoliy Koreya — 2;
• Semnan Eron — 1;
• Atoll Kvajleyn AQSh — 1.

Dunyo kosmodromlari

Oʻzbekcha nomi	Inglizchs nomi	Atama variantlari	Jihoz	Joylashinuvi	Kordinatalari	Ishlatishga kiritilgan	Birinchi uchirilish [2]	Yopiq
Vumera	Woomera	-	Avstraliya Birlashgan Qirollik	Janubiy Avstraliya Shtati	30.955330°57′19.08″S 136°31′55.91″E	1947	1967	1976
Alkantara	Alcantara	-	Braziliya	Maranyan Shtati	02.36522°21′54.61″S 44°22′38.64″W	1990	1990	-
Palmaxim	Palmachim	Yavna Baza 25	Isroil	Isroil markaziy okrugi	31.884831°53′05.42″N 34°40′48.72″E	1971[3]	1988	-
Shrixarikota	Sriharikota	Satisha Dxavana nomidagi fazoviy markaz, (ShAR, SHAR, Satish Dhawan Space Centre)	Hindiston	Anxra-Pradesh Shtati	13.719913°43′12″N 80°13′49″E	1971	1980	-
Al-Anbar	Al Anbar[4]	Al-Anbar fazo markazi	Iroq	Al-Anbar provinsiyasi	32.782232°46′55.92″N 44°17′58.63″E	?	1989 (?)	1991 (?)
Semnan[5]	Semnan		Eron	Ostan Semnan	35.222235°13′19.79″N 53°53′42.05″E		2009	-
San-Marko	San Marco	Hozirgi Luiji Broglio nomidagi fazo markazi (Luigi Broglio Space Centre)	Italiya	Formoza boʻgʻozi, Keniya Keniya suv territoriyasi	02.94082°56′27″S 40°12′48″E	1964	1967	1988
Venchan	Wenchang	Xaykou, Haynan	Xitoy	Xaynan oroli	19.61719°37′12″N 110°45′3.6″E	2012[6]	2013[7]	-
Sichan	Xichang	27 Baza	Xitoy	Sichuan Provinsiyasi	28.246028°14′45.66″N 102°1′35.60″E	1970	1984	-
Tayyuan	Taiyuan[8][9]	Uchjay (Wuzhai)	Xitoy	Shansi Provinsiyasi	38.848738°50′55.32″N 111°36′28.52″E	1968	1988	-
Tszyutsyuan	Jiuquan	10 Baza, Dunfen (Dongfeng) oldingi nomi — Chanchensze, Shuanchenszi	Xitoy	Aymak Alashan (Mongoliya ichida)	40.95777840°57′28″N 100°17′30″E	1958	1970	-
Tonxe	Musudan-ri	Raketalar uchun Kvanday amaliyot poligoni	KXDR	Xamgyon-Pukto Provinsiyasi	40.85555640°51′20″N 129°39′57″E	1984	-[10]	-
Naro	Naro	Naro fazo markazi (Naro Space Center)	Koreya Koreya Respublikasi	Venarodo (Oenaro)oroli, Cholla-Namdo Provinsiyasi	34.43186734°25′55″N 127°32′06″E	2009	-[11]	-
Boyqoʻngʻir	Baikonur	Boyqoʻngʻir, Tyuratam, oldin — Leninsk	Qozogʻiston Rossiya	Qiziloʻrda viloyati, Qozogʻiston	45.96611145°57′58″N 63°18′28″E	1957	1957	-
Kapustin Yar	Kapustin Yar	4-nchi davlat markaziy poligoni (4GTsMP), Znamensk	Rossiya	Astraxan viloyati	48.565548°33′55.89″N 46°17′42.71″E	1946	1962	-
Plesesk	Plesetsk	1-nchi davlat amaliyot oʻtqazadigan kosmodromi, GIK-1, GNIIP-53	Rossiya	Arxangelsk viloyati	62.96004462°57′36″N 40°41′00″E	1959	1966	-
Svobodniy	Svobodny	2-nchi davlat amaliyot oʻtqazadigan kosmodromi, GIK-2, Svobodniy-18	Rossiya	Amursk viloyati	51.793551°47′36.62″N 128°11′16.34″E	1996	1997	2007[12]
Yasniy	Dombarovsky	"Yasniy" raketalarning uchirilishini taminlaydigan ombor, Dombarovskiy	Rossiya	Orenburg viloyati	51.207151°12′25″N 59°51′00″E	1964	2006	-
Vandenberg	Vandenberg	Gʻarbiy amaliyot poligoni, Tinc okeani poligon	AQSh	Santa-Barbara Okrugi, Kaliforniya shtati	34.729734°43′47″N 120°34′36″W	1957	1959	-
Kadyak	Kodiak	"Kadyak" Uchirilish kompleksi, (Kodiak Launch Complex, KLC) Mis Nerrou (Narrow Cape)	AQSh	Kadyak oroli, shtat Аляска	57.43583357°26′09″N 152°20′16″W	1998	2001	-
Kvadjaleyn	Kwajalein	Reygan amaliyot poligoni, Reagan Test Site (RTS), oldingi nomi — U.S. Army Kwajalein Atoll (USAKA), Kwajalein Missile Range (KMR)	AQSh	Omelek oroli, Kvajaleyn atolli, Marshall Orollari	08.99958°59′58″N 167°39′16″E	1964	2008	-
Kennedi fazo markazi	John F. Kennedy Space Center (KSC)	Sharqiy amaliyot poligoni	AQSh	Brevard Okrugi, Florida shtati	28.585028°35′06″N 80°39′04″W	1962	1967	-
Mis Kanaveral	Cape Canaveral	Sharqiy amaliyot poligoni Cape Canaveral Air Force Station (CCAFS)	AQSh	Brevard Okrugi, Florida shtati	28.488928°29′20″N 80°34′40″W	1949	1958	-
Uollops[13]	Wallops	Uollops orollarida joylashgan amaliyot markazi (Wallops Island Test Center, WITC, WFF, WAL, KWAL)	AQSh	Akkomik Okrugi , Virjiniya shtati	37.833037°49′59″N 75°29′24″W	1945	1961	-
Kuru	Kourou	Gvianadagi fazo markazi (Guiana Space Centre)	Fransiya Yevropa Ittifoqi Yevropa Ittifoqi Yevropa ittifoqi|| Fransiya Gvianasi ||05.23935°14′21″N 52°46′06″W||1968||1970||-
Xammagir	Hammaguir	Boshlangʻich Beshar (shahar) raketalar amaliyoti oʻtqaziladigan markaz	Fransiya	Jazoir	30.893530°53′37″N 3°02′09″W	1947	1965	1967
Tanegasima	Tanegashima	Tanegasima fazo markazi (TNSC)	Yaponiya	Tanegasima oroli, Kagosima prefekturasi	30.399530°23′58″N 130°58′13″E	1969	1975	-
Utinoura	Uchinoura	Utinoura fazo markazi(USC), Kimotsuki	Yaponiya	Kagosima Prefekturasi	31.251031°15′3.60″N 131°4′55.98″E	1962	1970	-

Adabiyot

• Tverdovskiy V. N., Kosmodrom, M., 1977.

Manbalar

1. Rossiya operedila SShA i Yevropu po kolichestvu zapuskov kosmicheskix raket v 2008 godu, 2016-03-04da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-05-07
2. Ushbu kosmodromlardan muvaffaqiyatli orbitaga chiqqan birinchi raketalar
3. Priblizitelnaya data osnovaniya aviabazi [1] (Wayback Machine saytida 2009-07-18 sanasida arxivlangan)[2]
4. Al Anbar
5. Nazvanie i mestopolojenie yavlyayutsya predpolojitelnimi.
6. Predpolojitelnaya data okonchaniya stroitelstva kosmodroma. Uje suщestvuyuщiy raketniy poligon bil postroen v seredine 1980-x.[3]
7. Predpolojitelnaya data pervogo puska
8. Taiyuan
9. Taiyuan — Chinese Space Facilities
10. Proizvedeni dva kosmicheskix zapuska v 1998 i 2009 godax, dannie ob ix uspeshnosti roznyatsya.
11. Perviy zapusk, osuщestvlyonniy 25.08.2009, okonchilsya neudachey — sputnik ne vishel na zadannuyu orbitu iz-za problem s obtekatelem, posle chego sgorel v plotnix sloyax atmosferi.[4]
12. Na baze ЗАТО Свободный-18 k 2015 godu planiruetsya postroit noviy kosmodrom — „Vostochniy“[5]
13. S 2006 goda chast poligona arendovana chastnoy aerokosmicheskoy korporatsiey i ispolzuetsya dlya kommercheskix zapuskov pod nazvaniem „Среднеатлантический региональный космопорт“ Mid-Atlantic Regional Spaceport (MARS)

Havolalar

• Rossiya operedila SShA i Yevropu po kolichestvu zapuskov kosmicheskix raket v 2008 godu (Wayback Machine saytida 2016-03-04 sanasida arxivlangan)
• Al Anbar