Astronomiya

Yevropa janubiy observatoriyasining Paranal rasadxonasi Galaktika markaziga lazerli yoʻl koʻrsatuvchi yulduzni otmoqda.

Astronomiya – osmon jismlari va hodisalarini oʻrganuvchi tabiiy fan. Astronomiya kelib chiqishi va evolyutsiyasini tushuntirish uchun matematika, fizika va kimyodan foydalaniladi. Qiziqarli obyektlar qatoriga sayyoralar, oylar, yulduzlar, tumanliklar, galaktikalar va kometalar kiradi. Tegishli hodisalarga oʻta yangi yulduz portlashlari, gamma nurlarining portlashlari, kvazarlar, blazarlar, pulsarlar va kosmik mikrotoʻlqinli fon radiatsiyasi kiradi. Umuman olganda, astronomiya Yer atmosferasidan tashqarida paydo boʻlgan hamma narsani oʻrganadi. Kosmologiya astronomiyaning butun olamni oʻrganadigan boʻlimidir[1].

Astronomiya eng qadimgi tabiiy fanlardan biridir. Yozilgan ilk tarixdagi sivilizatsiyalar tungi osmonni uslubiy kuzatishlar bilan shugʻullangan. Bularga bobilliklar, yunonlar, hindlar, misrliklar, xitoylar, mayyalar va Amerika qitʼasining koʻplab qadimgi mahalliy xalqlari kiradi . Oʻtmishda astronomiya astrometriya, samoviy navigatsiya, kuzatuv astronomiyasi va kalendarlarni yaratish kabi turli xil fanlarni oʻz ichiga olgan. Hozirgi kunda professional astronomiya koʻpincha astrofizika bilan bir xil deb aytiladi[2].

Professional astronomiya kuzatuv va nazariy sohalarga boʻlinadi. Kuzatuv astronomiyasi astronomik obyektlarni kuzatishdan maʼlumotlarni olishga qaratilgan. Keyinchalik bu maʼlumotlar fizikaning asosiy tamoyillari yordamida tahlil qilinadi. Nazariy astronomiya astronomik ob’ektlar va hodisalarni tasvirlash uchun kompyuter yoki analitik modellarni ishlab chiqishga yoʻnaltirilgan. Bu ikki soha bir-birini toʻldiradi. Nazariy astronomiya kuzatish natijalarini tushuntirishga intiladi va kuzatishlar nazariy natijalarni tasdiqlash uchun ishlatiladi.

Astronomiya rivojining qisqacha tarixi.

Astronomiya ham boshqa barcha fanlar singari jamiyatning amaliy ehtiyojlari asosida vujudga kelgan. Astronomiyaning kurtaklari Bobil, Misr, Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindiston kabi mamlakatlarda bundan bir necha ming yil avval paydo boʻlgan. Astronomiya havaskorlar faol rol oʻynaydigan kam sonli fanlardan biridir. Bu, ayniqsa, vaqtinchalik hodisalarni aniqlash va kuzatish uchun toʻgʻri keladi. Havaskor astronomlar koʻplab muhim kashfiyotlar, masalan, yangi kometalarni topishda yordam berishdi.

Astronomik rasadxona, Yangi Janubiy Uels, Avstraliya 1873-yil.
XIX asr. Kito astronomik rasadxonasi Ekvadorning Kito shahrida Ekvatordan 12 daqiqa janubda joylashgan[3]

.

Astronomiya (yunoncha ἀsrónmoía dan ἄstun astron, „yulduz“ va -nomo -nomia – nomos nomos, „qonun“ yoki „madaniyat“ soʻzlaridan) „tarjimasiga bogʻliq boʻlgan madaniyat“ degan maʼnoni anglatadi. Astronomiyani astrologiya bilan chalkashtirib yubormaslik kerak, yaʼni inson ishlari samoviy jismlarning pozitsiyalari bilan bogʻliq deb daʼvo qiladigan eʼtiqod tizimi[4]. Garchi ikkala soha umumiy kelib chiqishiga ega boʻlsa-da, endi ular butunlay ajralib turadi[5].

"Astronomiya" va „astrofizika“ atamalaridan foydalanish

"Astronomiya" va „astrofizika“ sinonimlardir[6][7][8]. Qattiq lugʻat taʼriflariga asoslanib, „astronomiya“ „Yer atmosferasidan tashqaridagi jismlar va moddalarni, ularning fizik-kimyoviy xususiyatlarini oʻrganish“ degan maʼnoni anglatadi[9], „astrofizika“ esa astronomiyaning „xulq-atvori, xatti-harakati“ bilan shugʻullanadigan boʻlimiga ishora qiladi. Osmon jismlari va hodisalarining fizik xususiyatlari va dinamik jarayonlari[10]. Ayrim hollarda, Frank Shu tomonidan yozilgan "Jismoniy olam" darsligining kirish qismidagi kabi, „astronomiya“ mavzuni sifatli oʻrganishni tavsiflash uchun ishlatilishi mumkin, „astrofizika“ esa fanning fizikaga yoʻnaltirilgan versiyasini tavsiflash uchun ishlatiladi[11]. Biroq, zamonaviy astronomik tadqiqotlarning aksariyati fizika bilan bogʻliq mavzular bilan shugʻullanganligi sababli, zamonaviy astronomiyani aslida astrofizika deb atash mumkin[6]. Astrometriya kabi baʼzi sohalar astrofizika emas, balki faqat astronomiyadir. Olimlar ushbu mavzu boʻyicha tadqiqot olib boradigan turli boʻlimlar qisman fizika boʻlimi bilan tarixan bogʻlanganligiga qarab, „astronomiya“ va „astrofizika“ dan foydalanishi mumkin[7] va koʻplab professional astronomlar astronomiya emas, balki fizika darajasiga ega[8]. Bu sohadagi yetakchi ilmiy jurnallarning ayrim nomlari orasida The Astronomical Journal, The Astrophysical Journal va Astronomy &amp amp Astrophysics kiradi.

Tarixi

Gollandiyalik kartograf Frederik de Vit tomonidan 17-asrdagi osmon xaritasi

Qadimgi davrlar

Ilk tarixiy davrlarda astronomiya faqat koʻzga koʻrinadigan jismlarning harakatlarini kuzatish va bashorat qilishdan iborat edi. Baʼzi joylarda ilk madaniyatlar astronomik maqsadlarga ega boʻlgan ulkan artefaktlarni yigʻishgan. Bu rasadxonalardan tantanali foydalanishdan tashqari fasllarni aniqlashda ham foydalanish mumkin, bu esa ekinlarni qachon ekish kerakligini bilish va yil uzunligini tushunishda muhim omil hisoblanadi[12].

Teleskop kabi asboblar ixtiro qilinishidan oldin, yulduzlarni erta oʻrganish yalangʻoch koʻz yordamida amalga oshirilgan. Sivilizatsiyalar, xususan, Mesopotamiya, Gretsiya, Fors, Hindiston, Xitoy, Misr va Markaziy Amerikada rivojlanib borar ekan, astronomik rasadxonalar yigʻilib, olam tabiati haqidagi gʻoyalar rivojlana boshladi. Ilk astronomiyaning aksariyati yulduzlar va sayyoralarning joylashuvini xaritalashdan iborat boʻlib, bu fan hozir astrometriya deb ataladi. Bu kuzatishlar natijasida sayyoralarning harakati haqidagi dastlabki tasavvurlar shakllandi, Quyosh, Oy va Yerning olamdagi tabiati falsafiy jihatdan oʻrganildi. Yer Quyosh, Oy va yulduzlar atrofida aylanadigan koinotning markazi ekanligiga ishonishgan. Bu koinotning geosentrik modeli yoki Ptolemey nomi bilan atalgan Ptolemey tizimi sifatida tanilgan[13].

Suryaprajnaptisūtra, Londondagi Shoyen kollektsiyasida eramizdan avvalgi 6-asrga oid Jainlarning astronomiya matni. Yuqorida: uning qoʻlyozmasi tax. 1500miloddan avvalgi yil.

Ayniqsa, muhim erta rivojlanish bobilliklar orasida boshlangan matematik va ilmiy astronomiyaning boshlanishi boʻlib, koʻplab boshqa sivilizatsiyalarda rivojlangan keyingi astronomik anʼanalarga asos solgan[14]. Bobilliklar oy tutilishining saros deb nomlanuvchi takroriy tsiklda takrorlanishini aniqladilar[15].

Yunon ekvatorial quyosh soati.Oks boʻyidagi Iskandariya, hozirgi Afgʻoniston miloddan avvalgi 3-2-asr.

Bobilliklardan keyin qadimgi Yunoniston va ellinistik dunyoda astronomiya sohasida sezilarli yutuqlarga erishildi. Yunon astronomiyasi boshidanoq samoviy hodisalar uchun oqilona, jismoniy tushuntirish izlash bilan tavsiflanadi[16]. Miloddan avvalgi 3-asrda Samoslik Aristarx Oy va Quyoshning oʻlchami va masofasini hisoblab chiqdi va u Yer va sayyoralar Quyosh atrofida aylanadigan Quyosh tizimining modelini taklif qildi, hozir geliotsentrik model deb ataladi[17]. Miloddan avvalgi 2-asrda Gipparx pretsessiyani kashf etdi, Oyning hajmi va masofasini hisoblab chiqdi va astrolab kabi eng qadimgi astronomik asboblarni ixtiro qildi[18]. Gipparx, shuningdek, 1020 yulduzdan iborat keng qamrovli katalogni yaratdi va shimoliy yarim shardagi yulduz turkumlarining aksariyati yunon astronomiyasidan olingan[19]. Antikitera mexanizmi (tax. 150.Miloddan avvalgi yillar) maʼlum bir sana uchun Quyosh, Oy va sayyoralarning joylashishini hisoblash uchun moʻljallangan dastlabki analog kompyuter edi. Xuddi shunday murakkablikdagi texnologik artefaktlar 14-asrgacha, yaʼni Yevropada mexanik astronomik soatlar paydo boʻlgunga qadar qayta paydo boʻlmadi[20].

Oʻrta davr

Oʻrta asrlarda Yevropada bir qator muhim astronomlar joylashgan. Richard Uollingford (1292—1336) astronomiya va horologiyaga katta hissa qoʻshgan, shu jumladan birinchi astronomik soat, sayyoralar va boshqa astronomik jismlar orasidagi burchaklarni oʻlchash imkonini beruvchi Toʻrtburchak, shuningdek Albion deb nomlangan ekvatorium ixtirosi. Oy, quyosh va sayyora uzunliklari kabi astronomik hisoblar uchun ishlatilishi va tutilishlarni bashorat qilishi mumkin edi. Nikol Oresme (1320—1382) va Jan Buridan (1300—1361) birinchi boʻlib Yerning aylanishi haqidagi dalillarni muhokama qilishdi, bundan tashqari, Buridan sayyoralarni koʻrsatishga qodir boʻlgan impuls nazariyasini (zamonaviy inertsiya nazariyasining salafi) ishlab chiqdilar. Farishtalarning aralashuvisiz harakatlanishga qodir edi[21]. Georg fon Peuerbax (1423—1461) va Regiomontanus (1436—1476) oʻn yillar oʻtib Kopernikning geliotsentrik modelini ishlab chiqishda astronomik taraqqiyotga yordam berdi.

Astronomiya islom olamida va dunyoning boshqa qismlarida rivojlandi. Bu 9-asr boshlariga kelib musulmon dunyosida birinchi astronomik rasadxonalarning paydo boʻlishiga olib keldi[22][23][24]. 964-yilda mahalliy guruhdagi eng katta galaktika boʻlgan Andromeda galaktikasi fors musulmon astronomi Abdurrahmon al-Soʻfi tomonidan oʻzining "Sobit yulduzlar kitobi" da tasvirlangan[25]. SN 1006 oʻta yangi yulduzi, qayd etilgan tarixdagi eng yorqin kattalikdagi yulduz hodisasi, 1006-yilda misrlik arab astronomi Ali ibn Ridvan va xitoylik astronomlar tomonidan kuzatilgan. Ilm-fanga salmoqli hissa qoʻshgan islom (asosan fors va arab) astronomlaridan baʼzilari Al-Battaniy, Thebit, Abdurrahmon as- Sofi, Beruniy, Abu Ishoq Ibrohim az-Zarqoliy, Al-Birjandiy va astronomlarni oʻz ichiga oladi. Maraga va Samarqand rasadxonalari. Oʻsha davrda astronomlar koʻplab arabcha nomlarni kiritdilar, hozirda alohida yulduzlar uchun foydalaniladi[26][27].

Shuningdek, Buyuk Zimbabve va Timbuktudagi[28] xarobalari astronomik rasadxonalar joylashgan boʻlishi mumkin, deb ishoniladi[29]. Klassikdan keyingi Gʻarbiy Afrikada astronomlar yulduzlar harakati va fasllar bilan bogʻliqligini oʻrganib, murakkab matematik hisoblar asosida osmon jadvallarini, shuningdek, boshqa sayyoralar orbitalarining aniq diagrammalarini tuzdilar. Songxay tarixchisi Mahmud Kati 1583-yil avgust oyida meteorit oqimini hujjatlashtirgan[30][31]. Ovroʻpoliklar ilgari Afrikaning Sahroi Kabirida mustamlakachilikdan oldingi oʻrta asrlarda astronomik kuzatuvlar boʻlmaganiga ishonishgan, ammo zamonaviy kashfiyotlar buning aksini koʻrsatmoqda[32][33][34][35].

Olti asrdan koʻproq vaqt davomida (oʻrta asrlarning oxirlarida qadimgi taʼlimning qayta tiklanishidan maʼrifat davrigacha) Rim-katolik cherkovi astronomiyani oʻrganishga, ehtimol, boshqa barcha institutlarga qaraganda koʻproq moliyaviy va ijtimoiy yordam berdi. Cherkovning sabablari orasida Pasxa sanasini topish ham bor edi[36].

Ilmiy inqilob

Galileyning chizmalari va Oyni kuzatishlari sirtning togʻli ekanligini aniqladi.
Ilk ilmiy qoʻlyozmaning astronomik jadvali, c. 1000Qiziq a?

Uygʻonish davrida Nikolay Kopernik quyosh tizimining geliosentrik modelini taklif qildi. Uning ishi Galileo Galiley tomonidan himoyalangan va Yoxannes Kepler tomonidan kengaytirilgan. Kepler birinchi boʻlib Quyosh atrofidagi sayyoralarning harakati tafsilotlarini toʻgʻri tasvirlaydigan tizimni yaratdi. Biroq, Kepler oʻzi yozgan qonunlar orqasida nazariyani shakllantirishga muvaffaq boʻlmadi[37]. Aynan Isaak Nyuton samoviy dinamika va tortishish qonuni ixtirosi bilan nihoyat sayyoralarning harakatini tushuntirib berdi. Nyuton ham aks ettiruvchi teleskopni ishlab chiqdi.[38].

Teleskopning hajmi va sifatining yaxshilanishi keyingi kashfiyotlarga olib keldi. Ingliz astronomi Jon Flamsted 3000 dan ortiq yulduzlarni katalogiga kiritgan[39]. Nicolas Louis de Lacaille tomonidan yanada kengroq yulduz kataloglari ishlab chiqarilgan. Astronom Uilyam Gerschel tumanlik va klasterlarning batafsil katalogini tuzdi va 1781-yilda topilgan birinchi yangi sayyora Uran sayyorasini kashf etdi[40].

18-19-asrlarda Leonhard Eyler, Aleksis Klod Kler va Jan le Rond d’Alember tomonidan uch tana muammosini oʻrganish Oy va sayyoralar harakati haqida aniqroq bashorat qilishga olib keldi. Bu ish Jozef-Lui Lagranj va Per Simon Laplas tomonidan yanada takomillashtirildi, bu sayyoralar va oylarning massalarini ularning buzilishlaridan hisoblash imkonini berdi[41].

Astronomiyadagi muhim yutuqlar yangi texnologiyalar, jumladan, spektroskop va fotografiyaning joriy etilishi bilan sodir boʻldi. Jozef fon Fraungofer 1814-15 yillarda Quyosh spektrida 600 ga yaqin chiziqni kashf etdi. 1859-yilda Gustav Kirxgof turli elementlarning mavjudligi bilan izohladi. Yulduzlar Yerning Quyoshiga oʻxshashligi isbotlangan, ammo harorat, massa va oʻlchamlarning keng diapazoniga ega[42].

Er galaktikasi, Somon yoʻlining oʻziga xos yulduzlar guruhi sifatida mavjudligi „tashqi“ galaktikalar mavjudligi bilan birga faqat 20-asrda isbotlangan. Ushbu galaktikalarning kuzatilgan retsessiyasi koinotning kengayishini kashf qilishga olib keldi[43]. Nazariy astronomiya qora tuynuklar va neytron yulduzlari kabi ob’ektlarning mavjudligi haqidagi spekülasyonlara olib keldi, ular kvazarlar, pulsarlar, blazarlar va radiogalaktikalar kabi kuzatilgan hodisalarni tushuntirish uchun ishlatilgan. 20-asrda jismoniy kosmologiya katta yutuqlarga erishdi. 1900-yillarning boshlarida Katta portlash nazariyasi modeli shakllantirildi, bu kosmik mikrotoʻlqinli fon nurlanishi, Xabbl qonuni va elementlarning kosmologik koʻpligi bilan isbotlangan. Kosmik teleskoplar odatda atmosfera tomonidan bloklangan yoki loyqalangan elektromagnit spektrning qismlarini oʻlchash imkonini berdi. 2016-yilning loyihasi oʻtgan sentyabr oyida tortishish toʻlqinlarining dalillarini aniqlagani maʼlum boʻldi[44][45].

Jismoniy jarayon Eksperimental vosita Nazariy model Tushuntiradi / bashorat qiladi
Gravitatsiya Radio teleskoplar Oʻz-oʻzini tortish tizimi Yulduz tizimining paydo boʻlishi
Yadro sintezi Spektroskopiya Yulduzlar evolyutsiyasi Yulduzlar qanday porlaydi va metallar qanday paydo boʻladi
Katta portlash Hubble kosmik teleskopi, COBE Koinotning kengayishi Koinot yoshi
Kvant tebranishlari Kosmik inflyatsiya Yassilik muammosi
Gravitatsion qulash Rentgen astronomiyasi Umumiy nisbiylik Andromeda galaktikasi markazidagi qora tuynuklar
Yulduzlarda CNO aylanishi Massiv yulduzlar uchun asosiy energiya manbai.
Ushbu rasmda fotosuratning oʻrtasiga yaqin sariq galaktikalar klasterining tortishish linzalari effekti bilan takrorlangan bir xil galaktikaning bir nechta tasvirlari boʻlgan bir nechta koʻk, halqa shaklidagi ob’ektlar koʻrsatilgan. Ob’ektiv uzoqroq ob’ektning tasvirini kattalashtirish va buzish uchun yorugʻlikni egadigan klasterning tortishish maydoni tomonidan ishlab chiqariladi.
  • Yulduz massasi spektrining kelib chiqishi nima? Yaʼni, nega astronomlar yulduz massalarining bir xil taqsimlanishini – boshlangʻich massa funksiyasini – aftidan, dastlabki sharoitlardan qatʼiy nazar kuzatadilar?[46] Yulduzlar va sayyoralarning shakllanishini chuqurroq tushunish kerak.
  • Koinotda boshqa hayot bormi? Ayniqsa, boshqa aqlli hayot bormi? Agar shunday boʻlsa, Fermi paradoksini qanday izohlash mumkin? Boshqa joylarda hayot mavjudligi muhim ilmiy va falsafiy ahamiyatga ega.[47][48] Quyosh tizimi normalmi yoki atipikmi?
  • Qorongʻu materiya va qorongʻu energiyaning tabiati qanday? Bular koinotning evolyutsiyasi va taqdirida hukmronlik qiladi, ammo ularning asl tabiati nomaʼlumligicha qolmoqda.[49]
  • Koinotning yakuniy taqdiri qanday boʻladi?[50]
  • Birinchi galaktikalar qanday paydo boʻlgan?[51] Supermassiv qora tuynuklar qanday paydo boʻlgan?[52]
  • Ultra yuqori energiyali kosmik nurlarni nima yaratadi?[53]
  • Nima uchun kosmosdagi litiyning koʻpligi standart Big Bang modeli tomonidan bashorat qilinganidan toʻrt baravar past?[54]
  • Voqealar ufqidan tashqarida nima sodir boʻladi?[55]

Manbalar

  1. ↑ Unsöld, Albrecht. Classical Astronomy and the Solar System – Introduction, 2001 — 1-bet. 
  2. ↑ Unsöld, Albrecht. Classical Astronomy and the Solar System, 2001 — 6–9-bet. 
  3. ↑ „Inicio“ (es). Quito Astronomical Observatory. 2018-yil 28-martda asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ Losev, Alexandre (2012). „'Astronomy' or 'astrology': A brief history of an apparent confusion“. Journal of Astronomical History and Heritage. 15-jild, № 1. 42-bet. arXiv:1006.5209. Bibcode:2012JAHH...15...42L.
  5. ↑ Unsöld, Albrecht. The New Cosmos: An Introduction to Astronomy and Astrophysics, Translated by Brewer, W.D., Berlin, New York: Springer, 2001. ISBN 978-3-540-67877-9. 
  6. ↑ 6,0 6,1 Scharringhausen. „Curious About Astronomy: What is the difference between astronomy and astrophysics?“. 2007-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2016-yil.
  7. ↑ 7,0 7,1 Odenwald. „Archive of Astronomy Questions and Answers: What is the difference between astronomy and astrophysics?“. astronomycafe.net. The Astronomy Cafe. 2007-yil 8-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2007-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 „Penn State Erie-School of Science-Astronomy and Astrophysics“. 2007-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2007-yil.
  9. ↑ „Merriam-Webster Online“. Results for "astronomy". 2007-yil 17-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2007-yil.
  10. ↑ „Merriam-Webster Online“. Results for "astrophysics". 21-sentabr 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20-iyun 2007-yil.
  11. ↑ Shu, F.H.. The Physical Universe. Mill Valley, California: University Science Books, 1983. ISBN 978-0-935702-05-7. 
  12. ↑ Forbes, 1909
  13. ↑ DeWitt, Richard „The Ptolemaic System“, . Worldviews: An Introduction to the History and Philosophy of Science. Chichester, England: Wiley, 2010 — 113-bet. ISBN 978-1-4051-9563-8. 
  14. ↑ Aaboe, A. (1974). „Scientific Astronomy in Antiquity“. Philosophical Transactions of the Royal Society. 276-jild, № 1257. 21–42-bet. Bibcode:1974RSPTA.276...21A. doi:10.1098/rsta.1974.0007. ISSN 0080-4614. JSTOR 74272.
  15. ↑ „Eclipses and the Saros“. NASA. 2007-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-oktabr 2007-yil.
  16. ↑ Krafft, Fritz „Astronomy“, . Brill's New Pauly Cancik: , 2009. 
  17. ↑ Berrgren, J.L.; Sidoli, Nathan (2007-yil may). „Aristarchus's On the Sizes and Distances of the Sun and the Moon: Greek and Arabic Texts“. Archive for History of Exact Sciences. 61-jild, № 3. 213–54-bet. doi:10.1007/s00407-006-0118-4. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  18. ↑ „Hipparchus of Rhodes“. School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Scotland. 2007-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-oktabr 2007-yil.
  19. ↑ Thurston, H.. Early Astronomy. Springer Science & Business Media, 1996 — 2-bet. ISBN 978-0-387-94822-5. Qaraldi: 20-iyun 2015-yil. 
  20. ↑ Marchant, Jo (2006). „In search of lost time“. Nature. 444-jild, № 7119. 534–38-bet. Bibcode:2006Natur.444..534M. doi:10.1038/444534a. PMID 17136067.
  21. ↑ Hannam, James. God’s philosophers: how the medieval world laid the foundations of modern science. Icon Books Ltd, 2009, 180
  22. ↑ Kennedy, Edward S. (1962). „Review: The Observatory in Islam and Its Place in the General History of the Observatory by Aydin Sayili“. Isis. 53-jild, № 2. 237–39-bet. doi:10.1086/349558.
  23. ↑ Micheau, Françoise. Rashed, Roshdi; Morelon, Régis (muh.). „The Scientific Institutions in the Medieval Near East“. Encyclopedia of the History of Arabic Science. 3-jild. 992–93-bet.
  24. ↑ Nas, Peter J. Urban Symbolism. Brill Academic Publishers, 1993 — 350-bet. ISBN 978-90-04-09855-8. 
  25. ↑ Kepple, George Robert. The Night Sky Observer's Guide. Willmann-Bell, Inc., 1998 — 18-bet. ISBN 978-0-943396-58-3. 
  26. ↑ Berry, Arthur. A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century. New York: Dover Publications, Inc., 1961. ISBN 978-0-486-20210-5. 
  27. ↑ The Cambridge Concise History of Astronomy Hoskin, Michael: . Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-57600-0. 
  28. ↑ McKissack, Pat. The royal kingdoms of Ghana, Mali, and Songhay: life in medieval Africa. H. Holt, 1995 — 103-bet. ISBN 978-0-8050-4259-7. 
  29. ↑ Clark, Stuart; Carrington, Damian (2002). „Eclipse brings claim of medieval African observatory“. New Scientist. 30-aprel 2015-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 3-fevral 2010-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  30. ↑ Hammer, Joshua. The Bad-Ass Librarians of Timbuktu And Their Race to Save the World's Most Precious Manuscripts. New York: Simon & Schuster, 2016 — 26–27-bet. ISBN 978-1-4767-7743-6. 
  31. ↑ Holbrook, Jarita C.. African Cultural Astronomy. Springer, 2008. ISBN 978-1-4020-6638-2. Qaraldi: 19-oktabr 2020-yil. 
  32. ↑ „Cosmic Africa explores Africa's astronomy“. Science in Africa. 2003-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2002-yil.
  33. ↑ Holbrook, Jarita C.. African Cultural Astronomy. Springer, 2008. ISBN 978-1-4020-6638-2. Qaraldi: 26-avgust 2020-yil. 
  34. ↑ „Africans studied astronomy in medieval times“. The Royal Society (30-yanvar 2006-yil). 2008-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-fevral 2010-yil.
  35. ↑ Stenger, Richard „Star sheds light on African 'Stonehenge'“. CNN (5-dekabr 2002-yil). 12-may 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan.. CNN. 5 December 2002. Retrieved on 30 December 2011.
  36. ↑ J. L. Heilbron, The Sun in the Church: Cathedrals as Solar Observatories (1999) p.3
  37. ↑ Forbes, 1909, pp. 49–58
  38. ↑ Forbes, 1909, pp. 58–64
  39. ↑ Chambers, Robert (1864) Chambers Book of Days
  40. ↑ Forbes, 1909, pp. 79–81
  41. ↑ Forbes, 1909, pp. 74–76
  42. ↑ Berry, Arthur. A Short History of Astronomy From Earliest Times Through the 19th Century. New York: Dover Publications, Inc., 1961. ISBN 978-0-486-20210-5. 
  43. ↑ Belkora, Leila. Minding the heavens: the story of our discovery of the Milky Way. CRC Press, 2003 — 1–14-bet. ISBN 978-0-7503-0730-7. Qaraldi: 26-avgust 2020-yil. 
  44. ↑ Castelvecchi, Davide; Witze, Witze (11 February 2016). „Einstein's gravitational waves found at last“. Nature News. doi:10.1038/nature.2016.19361. 12-fevral 2016-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 11-fevral 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  45. ↑ B.P. Abbott; et al. (2016). „Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger“. Physical Review Letters. 116-jild, № 6. 061102-bet. arXiv:1602.03837. Bibcode:2016PhRvL.116f1102A. doi:10.1103/PhysRevLett.116.061102. PMID 26918975.
  46. ↑ Kroupa, Pavel (2002). „The Initial Mass Function of Stars: Evidence for Uniformity in Variable Systems“. Science. 295-jild, № 5552. 82–91-bet. arXiv:astro-ph/0201098. Bibcode:2002Sci...295...82K. doi:10.1126/science.1067524. PMID 11778039.
  47. ↑ „Rare Earth: Complex Life Elsewhere in the Universe?“. Astrobiology Magazine (15-iyul 2002-yil). 2011-yil 28-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-avgust 2006-yil.
  48. ↑ Sagan. „The Quest for Extraterrestrial Intelligence“. Cosmic Search Magazine. 2006-yil 18-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-avgust 2006-yil.
  49. ↑ „11 Physics Questions for the New Century“. Pacific Northwest National Laboratory. 2006-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-avgust 2006-yil.
  50. ↑ Hinshaw. „What is the Ultimate Fate of the Universe?“. NASA WMAP (15-dekabr 2005-yil). 2007-yil 29-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-may 2007-yil.
  51. ↑ „FAQ – How did galaxies form?“. NASA. 2015-yil 16-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-iyul 2015-yil.
  52. ↑ „Supermassive Black Hole“. Swinburne University. 14-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-iyul 2015-yil.
  53. ↑ Hillas, A.M. (1984-yil sentabr). „The Origin of Ultra-High-Energy Cosmic Rays“. Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 22-jild. 425–44-bet. Bibcode:1984ARA&A..22..425H. doi:10.1146/annurev.aa.22.090184.002233. „This poses a challenge to these models, because [...]“ {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  54. ↑ Howk, J. Christopher; Lehner, Nicolas; Fields, Brian D.; Mathews, Grant J. (6-sentabr 2012-yil). „Observation of interstellar lithium in the low-metallicity Small Magellanic Cloud“. Nature (inglizcha). 489-jild, № 7414. 121–23-bet. arXiv:1207.3081. Bibcode:2012Natur.489..121H. doi:10.1038/nature11407. PMID 22955622.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  55. ↑ Orwig. „What Happens When You Enter A Black Hole?“. Business Insider International (15-dekabr 2014-yil). 13-avgust 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-noyabr 2016-yil.