PROFILBARU.COM

Afgʻoniston va Turkmaniston chegarasi
Xarakteristikasi
Obyektlari	Afgʻoniston; Turkmaniston
Uzunligi	804 km (500 mi)
Tarixi
Tashkil etilishi	1873

Turkmaniston xaritasi, janubi-sharqda Afgʻoniston aks etgan

Afgʻoniston va Turkmaniston chegarasi uzunligi 804 km (500 mi) va Eron va Oʻzbekiston bilan uch tomonlama chegara nuqtalari oʻrtasidagi ikki davlatning xalqaro chegarasidir^[1].

Tavsifi

Chegara Tajan daryosidagi Eron bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Keyin taxminan sharqqa qarab 90 km (56 mi) toʻgʻri chiziq boʻylab davom etadi, Afgʻonistonning Torgʻundi shahri yaqinidagi Kushka daryosiga yetib borguncha, u janubga qisqa 15 km (9.3 mi) lik boʻlimdan oʻtadi. Keyin esa 150 km (93 mi) Murgʻob daryosiga yetguncha shimoli-gʻarbiy yoʻnalishda quruqlik orqali davom etib, daryodan keyin 35 km (22 mi) shimolga qarab oʻtadi. Shundan soʻng quruqlik boʻylab shimoli-gʻarbga qarab 370 km (230 mi) davom etib, shimolda Amudaryogacha Afgʻonistonning Xamyab tumanidagi shaharchaga yetib boradi. Bu nuqtadan keyin chegara Amudaryoning oqimi boʻylab Oʻzbekiston bilan uch tomonlama chegara nuqtasigacha choʻzilgan^[2].

Chegara asosan choʻl va baʼzi tepaliklardan iborat boʻlgan aholi uncha koʻp boʻlmagan hududdan oʻtadi, Amudaryoning turkman tomonida avtomobil va temir yoʻl bilan parallel boʻlgan eng sharqiy qismi bundan mustasno.

Tarixi

Chegara sobiq Sovet Ittifoqi-Afgʻoniston chegarasidan meros boʻlib oʻtgan, bu chegara, asosan, 19-asrda Katta oʻyin deb nomlanuvchi Markaziy Osiyodagi Angliya-Rossiya raqobati davrida hozirgi shaklini olgan. Rossiya imperiyasi Xiva xonligi va Buxoro amirligini zabt etishi va Britaniya imperiyasining Hindistonni (Britaniya Rojaligi) nazorat qilishi bilan ikki davlat Afgʻonistonni oʻzaro mustaqil bufer davlat sifatida qoldirishga kelishib oldilar^[2].

1873-yilda Angliya va Rossiya chegarani qoʻpol belgilash toʻgʻrisida kelishib oldilar, Xoʻja Salor qishlogʻi atrofidan sharqqa qarab Zoʻrkoʻlgacha Amudaryo orqali oʻtadigan hudud chegara deb eʼlon qilindi va Vaxon yoʻlagi Afgʻonistonda qoladi. Chegaraning gʻarbiy qismi (yaʼni hozirgi afgʻon-turkman chegarasining asosiy qismi) chegara komissiyasi tomonidan keyinroq belgilanishi kerak edi^[2].

1880-yillarning boshlarida ruslar hozirgi Turkmaniston hududiga kengayishi, Panjdeh inqirozini (Kushka jangi) keltirib chiqardi, bu hududga afgʻonlar daʼvo qilayotgan edi. Muzokaralar vaziyatni tinchlantirdi va Angliya-Rossiya qoʻshma chegara komissiyasi chegarani 1884—1887-yillardagidek belgiladi. Xoʻja Salor qishlogʻini endi aniqlashning iloji boʻlmagani uchun chegara Afgʻonistonning Xamyob hududi yaqinida Amudaryoga toʻgʻri kelishiga kelishib olindi^[2].

Chegaraning eng sharqiy qismi (hozir afgʻon-tojik chegarasining bir qismini tashkil etadi) 1893—1895-yillargacha oxirigacha delimitatsiya qilinmadi, afgʻonlar Amudaryo shimolidagi yerlarga boʻlgan har qanday daʼvolaridan voz kechishga rozi boʻlishdi. Bu shartnoma, shuningdek, Zorkoʻlning sharqiy qismida Xitoygacha boʻlgan qismdagi quruqlik chegarasining oʻrnini belgilab berdi va keyinchalik bir qator chegara ustunlari oʻrnatildi^[2].

1921-yilda Sovet-Afgʻon shartnomasi imzolandi, unga koʻra Rossiya „oʻtgan asrda Afgʻonistonga tegishli boʻlgan chegara tumanlarini adolat va shu yerda yashovchi aholining oʻz taqdirini oʻzi belgilash tamoyillariga rioya qilgan holda“ berishga rozi boʻldi. Biroq, bu shartnoma hech qachon amalga oshirilmadi va 1946-yilgi Chegara shartnomasi bilan toʻliq bekor qilindi, bu chegarani avvalgidek saqlab qoldi, keyinchalik qoʻshma komissiya tomonidan daryo boʻyidagi orollar ajratildi^[2].

1979-yilda Sovetlarning 40-armiyasi qoʻshinlari Afgʻonistonga bostirib kirishi doirasida Hirot va Qandahorga boradigan yoʻlda Imomnazar/Kushka chegarasini kesib oʻtdilar^[3].

Soʻnggi yillarda Afgʻonistonda davom etayotgan mojaro va beqarorlik bilan bogʻliq bir qancha voqealar sodir boʻldi, bu Turkmanistonni chegarada oʻz harbiy kuchlari miqdorini oshirishga undadi^[4]. 2017-yilda Turkmaniston prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov shaxsan oʻzi chegaraga borib, u yerdagi xavfsizlik choralarini tekshirgan edi^[5]^[6]^[7].

2021-yilda Tolibon Afgʻonistonning koʻplab hududlarini egallab olganidan soʻng, bir qator afgʻon harbiylari va tinch aholi vakillari Turkmaniston chegarasini kesib oʻtdi^[8].

Baxtsiz hodisalar va falokatlar

2014-yilda chegarada bir qancha voqealar sodir boʻldi. Fevral oyida turkman chegarachilari chegarani noqonuniy kesib oʻtgan jangarini oʻldirib, yana ikki nafarini qoʻlga oldi. Bunga javoban uch turkman chegarachisi oʻsha oy oxirida halok boʻldi. Oʻsha yilning may oyida Afgʻonistonning Gʻoʻrmoch tumanidan chegarani kesib oʻtayotgan qurolli guruh uch turkman chegarachisini oʻldirdi^[9]^[10].
2015-yil oktyabr oyida bir necha Tolibon jangarilari afgʻon qoʻshinlari tomonidan Amudaryodagi orolga quvib yetib bordi va Turkmaniston chegara xavfsizligini ularning oʻz hududiga kirishiga yoʻl qoʻymaslikka majbur qildi. Bu voqea Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyevga afgʻon-turkman chegarasidagi xavfsizlik vaziyatidan xavotir bildirganiga turkmanlarning keskin noroziligidan bir necha hafta oʻtib sodir boʻldi.
2017-yilda "Islomiy davlat" ga aloqador deb hisoblangan toʻrt nafar jangari Turkmaniston hududiga noqonuniy oʻtayotgan vaqtda qoʻlga olindi^[11].
2021-yil 3-yanvar kuni afgʻon-turkman chegarasida Tolibon kuchlari va turkman chegarachilari oʻrtasida otishma boʻldi. Hodisa haqida Juzjon viloyati madaniyat va axborot boshqarmasi boshligʻi Hilol Balxiy maʼlum qildi, deya xabar beradi Aamaj News. Aytilishicha, uch kun avval turkman chegara qoʻshinlari bir afgʻon fuqarosini oʻldirib, ikkinchisini kaltaklagan. Bugun „Tolibon“ otryadlari xavfsizlikni tekshirish uchun chegaraga kelganida, turkman tomoni goʻyoki ularning pozitsiyalariga qarata oʻq uzgan. Tolibon javob oʻq uzgan, jangarilar hech qanday talofat koʻrmagan^[12].