Afgʻoniston Islom Amirligida ayollar huquqlari (1996-2001)

Tolibon diniy politsiyasi aʼzosi 2001-yil 26-avgustda ayollarni ommaviy ravishda kaltaklagan. Video Afgʻoniston inqilobiy ayollar uyushmasi aʼzolari tomonidan suratga olingan. Toʻliq video bu yerda Arxivnaya kopiya -da arxivlangan

Islomiy Tolibon Afgʻonistonda birinchi hukmronligi davrida koʻrgan chora-tadbirlar majmui asosan ayollar huquqlarini cheklashga qaratilgan^[1]. Qabul qilingan chora-tadbirlar shariat va purdaga asoslangan boʻlib, musulmon muhitida rivojlangan fors ayollarining axloqiy falsafasi boʻlib, unga koʻra pokiza ayol erkaklar bilan aloqa qilmaslik va yuzini yopib yurishi kerak boʻlgan^[2].

Afgʻon ayollari burqa kiyishlari shart edi, chunki Tolibon vakilining soʻzlariga koʻra, ayolning ochiq chehrasi erkakni hatto „axloqiy jihatdan pok“ boʻlsa ham yomonlikka yetaklashi mumkin^[3]. Gʻarb mamlakatlarida bir qator chora-tadbirlar jinsiy aparteid deb ataldi, chunki ayollarga hamrohsiz harakat qilishlari, 8 yildan keyin taʼlim olishlari mumkin emas edi (va bundan oldin ular faqat Qur’onni oʻrganish imkoniga ega edilar). Aks holda taʼlim olishga intilgan ayollar yashirin maktablarda oʻqishgan, bu yerda ular va oʻqituvchilar qoʻlga olinish va jazolanish xavfi yuqori edi. Qolaversa ayollarni erkak shifokorlar tomonidan davolanishga ruxsat berilmagan. Qoidalar buzilgani uchun ayollar kaltaklangan yoki qatl etilgan^[4].Tolibonlar orasida qiz bolalarni 16 yoshgacha turmushga berishga ruxsat bergan^[5].

Eʼtiborlisi, bunday cheklovlar shariat va islomiy kiyinish qoidalari asosida yaratilgan boʻlsa-da, ular shariatni mazhab fikri bilan talqin qilishda ham cheklovlarni oʻz ichiga olgan, chunki islom huquqida yakdillik mavjud emas. Ayollarning yuzlari va qoʻllarini yashirishlari kerakligi, mustaqil harakat qilish imkoniyati shariat tomonidan unchalik qattiq cheklanmagan lekin ayollarning taʼlim olishi aksincha, ragʻbatlantiriladi.

Asosiy cheklovlar

8 yoshdan boshlab qizga erkak bilan aloqa qilish taqiqlangan, agar u eri yoki qarindoshi (mahrami) boʻlmasa^[6].

• Ayolning koʻchaga eri/qarindoshi hamrohligisiz va choponsiz (ayolning yuzi va tanasini toʻliq qoplaydigan) koʻrinishiga ruxsat berilmagan.
• Qur’onda toʻgʻridan-toʻgʻri taʼqiqlanganligi sababli, poshnali oyoq kiyim kiyishga ruxsat berilmagan.
• Ayollar jamoat joyida baland ovozda gapirmasliklari kerak. Notanish odam suhbatni eshitmasligi kerak^[7].
• Ayollarni suratga olish/videoga olish taqiqlangan, ularning suratlari gazetalarda, kitoblarda, jurnallarda va hatto uyda ham taqiqlangan.
• „Ayol“ soʻzi mavjud boʻlgan jamoat belgilari oʻzgardi: masalan, „ayollar hovlisi“ „bahor hovlisi“ ga^[8].
• Ayollarga radio, televidenie va ayollar erkaklar bilan muloqot qilishlari mumkin boʻlgan har qanday tadbirlarda qatnashish taqiqlangan edi^[9]

Yorqin kiyimlarni kiyish taqiqlangan, chunki ular jinsiy jozibador hisoblangan^[9]. 1996-yil Tolibon farmonida tor moda kiyim va taqinchoqlar kiygan ayollar hech qachon jannatga kirmasligi aytilgan^[10][11]. Goʻzallik salonlari taqiqlangan va yopilgan, kosmetika va tirnoq boʻyoqlari ham qonundan tashqari. Ayollar butun tanasini, shu jumladan yuzini ham yopishlari kerak edi. Burqa kiyish ragʻbatlantirildi.

Harakat erkinligi

Ayollarga harakat erkinligi boʻyicha qatʼiy cheklovlar qoʻyildi, bu esa eri/qarindoshi yoʻqligida deyarli imkonsiz boʻlib, u holda ayol, obrazli qilib aytganda, uy qamogʻida edi^[2]. Koʻchada yolgʻiz yurgani uchun toliblar tomonidan qattiq kaltaklangan afgʻon ayoli Latifa bilan suhbatda u shunday dedi:"Otam jangda halok boʻldi… Mening na erim, na ukam, na oʻgʻlim. Yolgʻiz yura olmasam qanday yashayman?"^[12].

Terre des hommes gumanitar tashkiloti aʼzosiga koʻra, Tolibon hokimiyat tepasiga kelganidan soʻng Kobuldagi eng yirik Taskia Muskan bolalar uyining barcha ayol xodimlar ishdan boʻshatildi va 400 ga yaqin qiz bir yil davomida qamab qoʻyilgan^[6].

• Ayollarga koʻchada va jamoat joylarida eri/qarindoshi hamrohligisiz harakatlanishi taqiqlangan.
• Ayollarga avtomobil/mototsikl/velosiped haydashga ruxsat berilmagan, hatto eri/qarindoshi hamrohligida.
• Ayollarga eri/qarindoshi hamrohlik qilmasa, taksiga chiqishga ruxsat berilmagan.
• Ayollar va erkaklar jamoat transportida birga sayohat qilishlari taqiqlangan edi^[7].

Bunday cheklovlar kichik qishloqlarda yashovchilar uchun qoida tariqasida chiqarilgan va ular oʻz uyida, hududida yashab, ishlagan ayollarning hayotiga kamroq taʼsir qilishgan. Biroq qoʻshni qishloqlarga bora olmadilar^[1].

Bandlik

Burqa, ayollar kiyishga daʼvat etilgan kiyim, yuzini yopish majburiy edi

Tolibonning taʼkidlashicha, ayol ish vaqtida hamkasbi bilan ish vaqtida jinsiy aloqada boʻlishi mumkin, bu shariat qonunlariga zid^[3]. 1996-yil 30-sentabrda Tolibon ayollarga har qanday turdagi ishga kirish taqiqlanishi talab qilinishini eʼlon qildi^[13]. Oʻsha paytda davlat xizmatchilarining 25 foizi ayollar edi, ayollarning ommaviy ishdan boʻshatilishi iqtisodiyotga (ayniqsa, asosan ayollar ishlagan maishiy xizmat koʻrsatishga), boshlangʻich taʼlimga^[6] oʻqituvchilarning mutlaq koʻpchiligi ayollar edi) salbiy taʼsir koʻrsatdi^[6]. 1996-yilda Tolibon shaharni egallab olgandan keyin minglab ziyoli oilalar Kobuldan Pokistonga qochib ketishdi^[2][14].

„Tolibon“ yetakchisi Muhammad Umar ayol davlat xizmatchilari va oʻqituvchilarni oyiga 5 dollardan nafaqa olishda davom etishlariga ishontirdi, ammo bu faqat taklif boʻlgan.

Tolibon anʼanaviy oilaviy patriarxal qadriyatlarga rioya qilinishini, shuningdek, ayollarning nafaqalari uchun zakot mablagʻlari ajratilishini „mehnatdan ajratish“^[2] ni olqishladi.

Ayollar qolishi mumkin boʻlgan yagona ish sohasi tibbiyot edi (ayol bemorlarni davolash uchun), ammo ularga bir qator jiddiy cheklovlar qoʻyildi. Koʻpgina ayollar gender ajratish va keng tarqalgan taʼqiblar tufayli oʻz ixtiyori bilan oʻz ishlarini tark etgan, boshqalari esa qatagʻon qoʻrquvi ostida ishlashda davom etgan^[2]. Shu sababli, bunday ayollar shifokorlari ayollarga, xususan, doyalarga xizmat koʻrsatishga qodir boʻlgan yagona ayollar sifatida katta ahamiyatga ega edi. Kobuldagi Mullalay kasalxonasida shahar Tolibon tomonidan bosib olinganidan keyin ayol xodimlar soni 200 dan 50 taga qisqartirildi. Tolibon rejimi qulagandan soʻng, malakali ayol shifokorlarning deyarli yoʻqligi sababli ayollar tibbiy xizmatlarning keskin tanqisligini boshdan kechirdilar^[15].

Kobulning yangi gubernatori Hirot mulla Razzoq ayollarning „chalgʻituvchi“ tabiati tufayli uning idorasiga kirishi taqiqlangani haqida qaror chiqardi^[16].

Taʼlim

Tolibon qizlarning taʼlim olishini ragʻbatlantirdi, lekin faqat 8 yoshgacha edi xolos. Tolibon matbuot kotibi Maulvi Lalamadinning tushuntirishicha, bu choralar erkaklar bilan keraksiz aloqani oldini olish va qoʻshimcha xavfsizlik uchun qoʻllanadi. Oʻquv dasturida koʻproq „islomiy“ tushunchalarga oʻzgartirildi, bu dastur oʻquvchilarni Tolibon maʼnosida jihod qilishga undashni oʻz ichiga olgan edi^[2].

Qizlar uchun 8 yoshdan keyin taʼlim olishning cheklanishi taʼlim tizimiga salbiy taʼsir koʻrsatdi. Xususan, Kobulda 106 ming 256 nafar qiz maktabdan chetlashtirildi. Shuningdek, 7 ming 793 nafar ayol oʻqituvchi ishdan boʻshatildi, buning natijasida 63 ta maktablar esa kadrlar yetishmovchiligi tufayli yopildi^[6]. Baʼzi ayol oʻqituvchilar oʻz uylarida va „er osti maktablari“ da mahalliy bolalar yoki boshqa ayollarga dars berishni davom ettirdilar. Biroq, bunday muassasalarda ular qoʻrquv va xavf ostida oʻqishgan, chunki eʼtiborga olingan ayollar eng yaxshi holatda qamoqqa tushishlari mumkin edi^[12].

Sogʻliqni saqlash tizmi

Afgʻonistonda Tolibon hokimiyat tepasiga kelishidan oldin erkaklarga ayollarni alohida holatlarda kasalxonalarda davolashga ruxsat berilgan edi, biroq erkakka notanish ayolning jasadiga tegishi taqiqlanganidan keyin^[12] ayol xodimlar soni sezilarli darajada qisqardi, ayollar tibbiy xizmatlarning keskin tanqisligini boshdan kechira boshladilar, ayollar tibbiy xizmatlardan foydalanish uchun uzoq masofalarni bosib oʻtishlari kerak boʻlgan keng tarqalgan holatga aylandi^[2].

Kobulda oila va qoʻni-qoʻshnilarga xizmat koʻrsatish uchun uylarda norasmiy ayollar maslahatxonalari boʻlgan, biroq ular kerakli tibbiy buyumlar bilan taʼminlay olmadigan. Shu sababli, erta ayollar oʻlimi foizi keskin oshdi. Agar ayolning oilasida yetarli mablagʻ boʻlsa, u Pokistonning tibbiy xizmatiga murojaat qilar edi^[12].

1996-yil oktyabr oyida ayollarga anʼanaviy hamamga borish taqiqlandi, chunki Tolibon buni islom qonunlariga zid deb hisobladi. Koʻpgina afgʻon aholisi uchun hammom shaxsiy gigienaga toʻliq rioya qilishning yagona yoʻli boʻlgani sababli, tibbiy yordam olishning iloji yoʻqligi fonida ayollar orasida yuqumli kasalliklar foizi sezilarli darajada oshdi^[6]. Nasrin Gross, afgʻon-amerikalik yozuvchi 2001-yildagi vaziyatni quyidagicha taʼriflagan: „Ayollar xudoga ibodat qila olmayotganiga 4 yil boʻldi, chunki Islom ayol kishiga hayz koʻrgandan keyin yuvinguncha namoz oʻqishni man qilgan“^[17]. 1998-yil iyun oyida Tolibon ayollarni yirik kasalxonalarga kirishni taqiqlab qoʻydi.

Madaniy cheklovlar

Tolibon ayollar uchun madaniy cheklov yaratdi. Ommaviy axborot vositalarida ayollar tasvirlarining har qanday boʻlishi taqiqlangan, ayollarga radio va televideniega kirishga ruxsat berilmagan. Shuningdek, „ayol“ soʻzini oʻz ichiga olgan iboralar muqobil iboralar bilan almashtirildi. Ayollarning ovozi notanish kishiga eshitilishi uchun jamoat joylarida kulish va baland ovozda gapirish taqiqlangan.

Ayollarga qoʻyilgan cheklovlar, shuningdek, tibbiyot va sogʻliqni saqlash bilan bogʻliq insonparvarlik oqibatlari koʻplab ayollarning ruhiy farovonligiga juda salbiy taʼsir koʻrsatdi.

Jazolar

Jazolar omma oldida, stadionlarda, shahar maydonlarida yoki koʻchada kaltaklash orqali amalga oshirilgan. Deyarli barcha „notoʻgʻri xatti-harakatlar“ kuch ishlatish bilan jazolangan^[6].

Quyidagi holatlar maʼlum:

• 1996-yil oktabr oyida bir ayolning bosh barmogʻini lak surtgani uchun kesib tashlashdi^[6].
• 1996-yil dekabr oyida radio orqali 225 ayol kiyinish qoidalarini buzgani uchun reydda hibsga olingani eʼlon qilindi. Sud hukm chiqardi, unga koʻra ayollar oyoqlariga qamchilanadi^[18].

1999-yil 16-noyabrda Kobuldagi Gʻozi stadionida yetti farzandning onasi, qotillikda ayblangan ayolning ommaviy qatl etilishi. Videoni bu yerda koʻrish mumkin Arxivnaya kopiya (hozir oʻchirilgan)

• 1997-yil may oyida CARE International gumanitar tashkiloti oʻz tadqiqotlari davomida diniy politsiya xodimlari ayollarga 1,5 metr uzunlikdagi charm-metall qamchi bilan hujum qilishdan oldin ularni ochiq haqorat qilish uchun elektron tizimdan foydalangan holatlarini hujjatlashtirdi^[1].
• 1999-yilda yetti farzandning onasi Zarmina erini haqoratlagani va kaltaklagani uchun qasos olish maqsadida oʻldirganlikda ayblanib, oʻlimga hukm qilingan^[19]. Hukm katta stadionda 30 000 kishining koʻz oʻngida ijro etildi (1-rasm). U ilgari qiynoqqa solingan, ammo jinoyatni tan olishdan bosh tortgan (maʼlumotlarga koʻra, uning qizi haqiqiy aybdor)^[20].
• Tolibon ayol oʻz uyida yer osti maktabini boshqarayotganini bilgach, bolalarni ommaviy doʻpposlashdi, ayol esa zinapoyadan itarib, oyogʻini sindirdi. Shundan soʻng, butun oilasi oʻldirilishi bilan tahdid qilib, ayol Tolibonga va uning harakatlariga sodiqlik deklaratsiyasini imzolashga majbur boʻldi^[12].
• Afgʻon qizi Айша Мохаммадзай^(ingl.) 12 yoshida u tovon sifatida turmushga chiqdi, ammo yangi oilada qiz juda koʻp zoʻravonliklarga duchor boʻldi va 18 yoshida qochib, oilasiga qaytishga harakat qildi. Biroq bundan norozi ota qizini toliblar qoʻmondoni qoʻliga yaxshi oʻrnak boʻlsin deb topshirdi — „qizlar qochishga harakat qilsalar, holi nima boʻladi“^[21]. Quloqlari va burni kesilgan, qiz togʻda oʻlib qolgan, ammo u tirik qolgan^[21].
• Ayollar „yer ostida“ (ayollarga ishlash taqiqlangan) boʻlgani uchun otishma hollari koʻp boʻlgan.

Koʻpgina ayollar Tolibon ishtirokisiz ochiq jazoga tortildi,Tolibonning oʻzi esa oʻz aʼzolarining jazoda qatnashishiga qarshi boʻlib, buni quyidagicha izohladi:biz ayollarni notoʻgʻri qilmishlari uchun bevosita jazolay olmaymiz va shuning uchun bu vazifani taksi haydovchilari va sotuvchilarga ishonib topshiramiz ayollarni muvaffaqiyatli bostirish, ularni patriarxal jamiyatda kim mas’ul ekanligini unutmaslikka undash^[1].

• Yopiq ayolni olib ketgan yoki mahrami boʻlmagan taksi haydovchisi hibsga olindi, ayolning eri ham jazolandi^[1].
• Agar ayol daryo boʻyida yolgʻiz kir yuvish bilan shugʻullangan boʻlsa, u darhol uyiga olib ketilgan va eri / qarindoshi jazolangan^[1].
• Ayol tikuvchini yollagan tikuvchilar ham jazoga tortilgan^[1].

Xalqaro tashkilotlar roʻli

Xalqaro tashkilotlarning gender roʻllari boʻyicha eʼtiroz bildirganiga qaramay, Tolibon aksariyat hollarda ayollar huquqlarini Gʻarb uslubi alablarini eʼtiborsiz qoldirdi va islom qonunlari talqinini afzal koʻrdi va BMT kodekslarini esa Gʻarb imperializmining quroli deb hisobladi^[1].

• 1995-yil noyabr oyida UNICEF Bolalar jamgʻarmasi qizlarning taʼlim olishiga qoʻyilgan cheklovlarga va maktablarning jinsga qarab ajratilishiga qarshi norozilik sifatida Tolibon nazorati ostidagi hududlarda taʼlimni moliyalashtirishni toʻxtatdi^[6].
• 1996-yilda Save the Children ham ayollarga hech qanday yordam bera olmaganliklarini aytib, gʻamxoʻrlik qiluvchi ayollarni qoʻllab-quvvatlashdan voz kechdi^[6].
• Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Butros Butros-Gʻali afgʻon ayollarining yangi ijtimoiy mavqeidan xavotir bildirdi^[22].
• 1999-yilda AQSH Davlat kotibi Madlen Olbrayt quyidagilarni ochiq aytdi:"Biz Afgʻonistonda taʼqib qilinayotgan barcha ayollar va qizlar nomidan gapiramiz… Bu jinoyatdir va uni toʻxtatishga barchamiz masʼulmiz".

2021-yilda Tolibonning yangi qoidasi

Afgʻoniston ustidan nazoratni qoʻlga kiritgandan soʻng, Tolibon 20 yil avvalgidek qattiq boʻlmasa-da, ayollarga nisbatan koʻplab cheklovlar joriy qila boshladi. Muammo, shuningdek, Tolibon oʻrtasida ayollar huquqlari boʻyicha aniq chiziq yoʻqligi bilan bogʻliq, koʻpincha buyruqlar goʻyoki maslahat xarakteriga ega, masalan, roʻmol kiyish^[23][24] yoki uyda qolish talabi^[25]. Aslida, ushbu „tavsiyalarga“ rioya qilmagan ayollar jazolanishi mumkin^[26]. Tolibon hokimiyatga kelganidan soʻng deyarli darhol ayollardan koʻchaga pardasiz va mahram er hamrohligisiz chiqmaslikni talab qila boshladi va mashina haydashni taqiqladi. Bu qishloq ayollari hayotiga unchalik taʼsir qilmagan boʻlsa-da, katta shaharlar aholisini hayratda qoldirdi, bu yerda ayollar ishlash, biznes yuritish va umuman shahar iqtisodiyotining muhim qismini tashkil etish uchun oʻzini oʻzi etarli darajada taʼminlaydi. Shu sababli, Tolibon zudlik bilan joriy etilgan cheklovlarni bekor qildi, masalan, ovqatlanish korxonalarida ayollarning ovqatlanishini taqiqlash, bu esa pirovardida restoranlarga katta zarar keltirdi^[27].

Tolibon universitetlarni ayollar va erkaklarga^[28] boʻlib, shuningdek, oʻrta maktablarni vaqtincha yopish bahonasi bilan qizlarning oltinchi sinfdan keyin taʼlim olishini taqiqladi^[29].

Tolibon oʻtgan 20 yil ichida qattiq cheklovlar tarafdorlari, guruh rahbari Haybatulloh Oxundzoda va shariat meʼyorlari doirasidagi cheklovlarni qoʻllab-quvvatlovchi pragmatistlar oʻrtasida ayollar huquqlariga nisbatan mafkuraviy boʻlinish bor, degan fikr tugʻuladi^[30]. Global Gender Gap Index hisobotiga koʻra, afgʻon ayollari dunyoning barcha mamlakatlari orasida eng koʻp oʻz huquqdan mahrum boʻlgan deb tan olingan^[31]

Havolalar

1. Nancy Hatch Dupree. 'Afghan Women under the Talibanʼ in William Maley (2001) ISBN 0-7864-1090-6. Fundamentalism Reborn? Afghanistan and the Taliban. London: Hurst and Company, ISBN 0-8147-5586-0 pp145-166.
2. Marsden, Peter. (1998). The Taliban: War, religion and the new order in Afghanistan. London: Zed Books Ltd, ISBN 1-85649-522-1 pp88-101.
3. M. J. Gohari (2000). The Taliban: Ascent to Power. Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-579560-1 pp. 108—110.
4. "100 Girls' Schools in Afghan Capital Are Ordered Shut", The New York Times, June 17, 1998.
5. A Woman Among Warlords^{[sayt ishlamaydi]} Wide Angle, accessed 12/11/07
6. Michael Griffin (2001). Reaping the Whirlwind: The Taliban movement in Afghanistan. London: Pluto Press, pp6-11/159-165.
7. „Some of the restrictions imposed by Taliban in Afghanistan“. 2017-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
8. Rod Nordland. „Women's gardens in Kabul“. The New York Times (2010-yil 20-iyun). 2021-yil 16-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-yanvar.
9. „Restrictions Placed on Women by the Taliban“. 2010-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
10. Butcher & Bolt: Two Hundred Years of Foreign Failure in Afghanistan, David Loyn, pg 235 (ISBN 978-0-09-192140-8)
11. „Afghan women tell tales of brutality“. 2014-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 23-iyun.
12. Latifa My forbidden face: Growing up under the Taliban. UK: Virago Press pp29-107.
13. „UNHCR — Chronology of Events January 1995 — February 1997“. 2012-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
14. Rashid Taliban (2000), p.106
15. „UNFPA: News“. 2012-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
16. Butcher & Bolt: Two Hundred Years of Foreign Failure in Afghanistan, David Loyn, pg 243 (ISBN 978-0-09-192140-8)
17. „Afghan Women’s Request for Recognition at the U.N“. 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
18. Women in Afghanistan: The violations continue Amnesty International accessed 12/11/07
19. „Taliban publicly execute woman“. 2017-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
20. „Zarmina’S Story“. 2021-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-iyun.
21. Anthony, Andrew. „Afghanistan's propaganda war takes a new twist“. The Guardian (2010-yil 5-dekabr). 2010-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 5-dekabr.
22. „United Nations Daily Highlights 96-10-07“. 2021-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 7-aprel.
23. George, Susannah. „Taliban orders head-to-toe coverings for Afghan women in public“. The Washington Post (2022-yil 7-may). 2022-yil 7-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
24. Graham-Harrison, Emma. „Taliban order all Afghan women to cover their faces in public“. The Guardian (2022-yil 7-may). 2022-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
25. „Taliban tell Afghan women to stay home because soldiers are 'not trained' to respect them“. CNN (2021-yil 25-avgust). 2021-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 1-oktyabr.
26. „Taliban to Enforce Hijab Decree Despite Protests“. Voice of America (2022-yil 10-may). 2022-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
27. „Нельзя гулять: особенности жизни женщин при талибах“ (ru). NEWS.ru. 2022-yil 8-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
28. „Taliban impose gender segregation at universities in Afghanistan“. 12 September 2021. Daily Sabah (2021-yil 12-sentyabr). 2022-yil 8-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 23-sentyabr.
29. George, Susannah. „Taliban reopens Afghan schools—except for girls after sixth grade“. The Washington Post (2022-yil 23-mart). Qaraldi: 2022-yil 23-mart.
30. Gannon, Kathy. „Taliban divisions deepen as Afghan women defy veil edict“. Associated Press (2022-yil 8-may). 2022-yil 20-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 8-iyun.
31. Ahmadi, Arif. „Afghanistan Ranks Lowest in Gender-Gap Index“. The Khaama Press News Agency (2022-yil 15-iyul). 2022-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 15-iyul.

Manbalar

• Бюро демократии, прав человека и труда. „Afghanistan Country Report on Human Rights Practices for 1997“. US Department of State (1998-yil 30-yanvar). 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 15-mart.
• Ислам сегодня. „Restrictions Placed on Women by the Taliban“ (1999). 2010-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-mart.
• Аллан Нэчемен. „Afghan women tell tales of brutality, terror at hands of Taliban“. AFP (2001-yil 3-may). 2014-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-mart.
• Комитет по делам беженцев ООН. „Chronology of Events January 1995 - February 1997“ (2007-yil 3-aprel). 2012-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2004-yil 3-aprel.
• UNFPA. „Afghan NGOs Provide Maternal Care Despite Shortage of Skilled Staff“ (2002). 2012-yil 5-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-aprel.
• Amnesty International. „Women in Afghanistan: The violations continue“ (1997-yil 1-iyun). 2004-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-mart.
• Революционная ассоциация женщин Афганистана (RAWA). „Afghan woman stoned to death for adultery“ (1997-yil 30-mart). 2007-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-aprel.
• Антон Антонович. „ZARMINA'S STORY“ (2002-yil 20-iyun). 2021-yil 19-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-aprel.
• CNN-Showbuzz. „Lenos leading effort to help Afghan women“ (1999-yil 29-mart). 2008-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 26-mart.
• BBC News. „Jolie urges aid for Afghan plight“. BBC (2005-yil 8-may). Qaraldi: 2007-yil 26-mart.
• Хиллари Клинотн. „New Hope For Afghanistan's Women“. TIME (2001-yil 4-noyabr). 2008-yil 27-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-aprel.
• UNICEF. „At a glance: Afghanistan“ (2003). 2007-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 1-aprel.
• Насрин Гросс. „Afghan Women's Request for Recognition at the U.N.“ (2007). 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-mart.
• Отдел общественной информации. „UN Daily Highlights“ (1996-yil 7-oktyabr). 2007-yil 26-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 6-aprel.