Zaporojya Kazakları veya kısaca Zaporojyalılar (Ukraynaca: Запорожці Zaporojtsi), Dinyeper Nehri'nin çağlayanlarının ötesindeki Zaporijya bölgesinde yaşayan Kazaklardı. Günümüzde Orta Ukrayna'da "Büyük Çayır" olarak bilinen bu bölge, Sovyet döneminde Kakhovka Reservuarı'nın suları altinda kalmıştır. Zaporijya Siçi 15. yüzyılda Lehistan-Litvanya Birliği'nden kaçan serfler ile hızla büyümüştü.[1] Parlamenter sistemi olan, saygın bir siyasi varlık haline gelmişti.
Zaporojya Kazaklarının adı (Zaporojtsi) tahkimatlarının (Siç) bulunduğu yer olan Zaporojya'dan gelir. Zaporojya, 'çağlayanların ötesindek toprak' demektir (za ‘ötesinde’ poróhy ‘çağlayanlar’).
16., 17 ve 18. yüzyılın büyük bölümünde Zaporojya Kazakları Lehistan-Litvanya Birliği'nin, Osmanlı İmparatorluğu'nun, Kırım Hanlığı'nın ve Rusya Çarlığı'nın otoritesine kafa tutabilen kuvvetli bir siyasi ve askerî güç haline geldi. Üç büyük devlet arasındaki ihtilaflar ve ittifaklar arasında gidip gelen Host, 18. yüzyıl sonunda Rus İmparatorluğu tarafından zorla dağıtıldı.
Ukrayna Kazakları 1917 Ekim Devrimi'nden sonra Sovyet hükûmetini devirebilmek için Beyaz Ordu'ya katılarak Kızıllara karşı katliam hareketlerine girişmişlerdir. Kazak atamanlar özellikle Rusya'nın doğusu ve güneyinde Beyaz Terör adı verilen katliamlara sebep olmuşlardır. Ancak Ukraynalı Bolşevikler karşısında yenilmişlerdir.
Kökeni
Aşağı Dinyeper'deki ilk Kazak topluluklarının ne zaman oluşmaya başladığı kesin olarak bilinmemektedir. Avrasya Bozkırlarında 12. yüzyıl gibi erken bir tarihte benzer insanların yaşadığına dair işaretler ve hikayeler bulunmaktadır. O dönemde kendilerine Kazak adı verilmemişti, çünkü Kazak, Türk dilinde “özgür adam” anlamına gelen[2] ve etimolojisini “Kazak” etnik kimliğiyle paylaşan bir kelimedir. Daha sonra Ukraynaca ve Rusça'da “özgür akıncı” anlamına gelen bir kelime haline gelmiştir. Karadeniz'in kuzeyindeki bozkırlarda Kumanlar, Peçenekler ve Hazarlar gibi göçebe kabileler yaşamaktaydı. Bu kabilelerin Kazakların etnogenezindeki rolü tartışmalı olmakla birlikte, daha sonraki Kazak kaynakları Slavlaşmış bir Hazar soyu olduğunu ileri sürmüştür.[3][4]
Ayrıca, baskılardan veya cezai takibattan kaçmak için Kiev Rusyası'nın ekili topraklarından bu vahşi bozkırlara kaçan insan grupları da mevcuttu. Yaşam tarzları büyük ölçüde günümüzde Kazak olarak adlandırılan insanlarınkine benzemekteydi. Hayatlarını esas olarak avcılık ve balıkçılık yaparak, at ve yiyecek için Asyalı kabilelere baskınlar düzenleyerek idame ettirdiler, fakat aynı zamanda bu göçebelerle karışarak kültürel özelliklerinin çoğunu benimsediler. 16. yüzyılda Ukraynalı bir soylu olan Dmytro Vyshnevetsky, bu farklı grupları güçlü bir askeri organizasyonda birleştirmiştir.
Zaporojya Kazakları çeşitli sosyal ve etnik kökenlere sahip olmakla birlikte, büyük ölçüde Leh aristokratlarının yönetimi altında yaşamaktansa vahşi bozkırların tehlikeli özgürlüğünü tercih eden kaçak serflerden oluşmaktaydı. Bununla birlikte, kasaba halkı, küçük soylular ve hatta Kırım Tatarları da Kazak topluluğunun bir parçası haline gelmiştir. Din olarak ise Ortodoks Hristiyanlığını kabul etmek ve onun ritüellerini ve dualarını benimsemek durumundaydılar.[5][6]
Göçebe hipotezi, Kazakların farklı zamanlarda Kuzey Karadeniz topraklarında yaşamış bir veya daha fazla göçebe halktan geldiğidir. Bu hipoteze göre Kazakların ataları İskitler, Sarmatlar, Hazarlar, Polovtsiler (Kumanlar), Çerkesler (Adigeler), Tatarlar ve diğer halklardı. Kazakların kökenine ilişkin göçebe hipotezi, 16. ve 17. yüzyıllardaki Polonya tarih okulunun etkisi altında şekillenmiş ve soyluların Sarmat kökenli olduğu teorisiyle bağlantılı olmuştur. Devletin veya halkın kökenini antik çağdaki belirli bir halktan türetme geleneğine göre, 18. yüzyılın Kazak tarihçileri Kazakların Hazar kökenini savundular.[7] Kaynaklar arttıkça ve tarih bilimi geliştikçe göçebe hipotezleri resmi tarih yazımı tarafından reddedilmiştir. İlk kez Alexander Rigelman hipotezin kusurlu olduğuna değinmiştir.[8] 20. yüzyılda Rus bilim adamı Gumilyov, Kazakların kökeninin Kumanlar olduğunu savunanlardan biri olmuştur.[9]
Mirası
1775 yılında Zaporojya Siçi'nin varlığı resmen sona ermiş olsa da, Ukrayna, Rusya, Polonya, Türkiye ve kendileriyle temasa geçen diğer devletler üzerinde derin bir kültürel, siyasi ve askeri miras bırakmışlardır. Kazakların diğer devletlerle olan değişken ittifakları, özellikle 20. yüzyılda tartışmalara yol açmıştır. Ruslar açısından Pereyaslav Antlaşması, Rus Çarlığı'na ve daha sonra Rus İmparatorluğu'na Rutenya topraklarını ele geçirme, Kiev Rusyası'nın tek varisi olarak hak iddia etme ve Rus Çarı'nı tüm Rusların koruyucusu ilan etme dürtüsü vermiş ve 19. yüzyıldaki Panslavizm hareketiyle bu düşünce doruğa ulaşmıştır.[10]
Zaporojyalıların modern torunları olan Kuban Kazaklarının çoğu Rusya'ya karşı sadıktır. Birçoğu Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından yerel çatışmalarda savaşmıştır ve tıpkı devrimden önce İmparator'un özel muhafızlığını yaptıkları dönemde olduğu gibi, Kremlin Alayı'nın çoğunluğu Kuban Kazaklarından oluşmaktadır.[11]
Polonya-Litvanya Birliği için Hmelnitski Ayaklanması ve Zaporojya Kazaklarının mağlubiyeti, 18. yüzyılın sonlarında Polonya'nın parçalanması ile sona eren ve birliğin kademeli olarak çöküşüne yol açan Tufan ile sonunun başlangıcını işaret etmiştir. Benzer bir kader hem Kırım Hanlığı'nı hem de Osmanlı İmparatorluğu'nu beklemekteydi. Her ikisinin de sayısız baskın ve saldırısına maruz kalan Zaporojya Kazakları, Osmanlı'nın Kuzey ve Orta Avrupa'ya yayılma emellerini sona erdirmek için Rus Ordusu'na yardım etti ve Polonya gibi Osmanlı İmparatorluğu da Kırım'ın kaybından sonra gerilemeye başlamıştır.
Zaporojya Kazaklarının tarihsel mirası, 19. yüzyılın ikinci yarısında Ukrayna milliyetçiliği düşüncesini şekillendirdi ve etkiledi. Adrian Kashchenko (1858-1921)[12], Olena Apanovich[13] gibi Ukraynalı tarihçiler, Zaporojya Siçi'nin 1775'te nihai olarak ortadan kalkmasının Ukrayna tarihinin önemli bir kaybı olduğunu öne sürmektedir. 1917 Devrimi'nden sonra, yeni ilan edilen Ukrayna Halk Cumhuriyeti'ni savunmak için Ukrayna'da Özgür Kazak birlikleri oluşturuldu.[14] Sovyet döneminde, milliyetçi duyguların yükselişini bastırmak için milliyetçilik resmi olarak engellenmiş ve bunun yerine Zaporojya Kazaklarının Moskovayı Türklere karşı savunmadaki tarihi rolü vurgulanmıştır. 1990 yılında Sovyet hükümeti ve Ukrayna bağımsızlık hareketi işbirliği yaparak Zaporojya Siçi'nin 500. yıldönümünü kutlamıştır.[15]
Zaporojya kıyafetleri, şarkıları ve müziği resmi devlet dans ve müzik topluluklarına girmiş ve sonraki yıllarda Ukrayna'nın imajını etkilemiştir. 1991'de Ukrayna'nın bağımsızlığını kazanmasından bu yana, Kazak yaşam tarzını yeniden canlandırmaya yönelik girişimler daha çok politika, binicilik ve kültürel çabalar üzerinde yoğunlaşmıştır.[16] Kasım 2016'da Dnipropetrovsk Oblastı Kazak şarkıları UNESCO Acil Koruma Gerektiren Somut Olmayan Kültürel Miras Listesi'ne alındı.[17]
Şu anda Zaporojya Kazaklarının merkezi Khortytsia, Ukrayna devletinin bir sembolü olarak görülmektedir.[18]
Kaynakça
- ^ Cossacks at the Encyclopedia of Ukraine 4 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- ^ "Online Etymology Dictionary". 3 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2014.
- ^ "Dogovor i postanovlenie mezhdu Get'manom Orlikom i voiskom Zaporozhskim v 1710", in: Chteniia v Imperatorskom obshchestve istorii i drevnostei rossiiskikh (Moscow 1858)
- ^ Ustnoe povestvovanie byvshego zaporozhtsa, zhitelya Yekaterinoslavskoi gubernii i uezda, sela Mikhailovskogo, Nikity Lyeontʹevicha Korzh [Oral Narrative of the Former Zaporozhian Cossack, a Resident of the Mikhailovsky Village in the Province of Yekaterinoslav, Nikita Leontovich Korzh]. Odessa: 1842.
- ^ "Партія". www.nru.org.ua. 18 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2022.
- ^ Magocsi, Paul Robert (2010), History of Ukraine - 2nd, Revised Edition: The Land and Its Peoples, 2nd revised, University of Toronto Press, ISBN 978-1-4426-9879-6, 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 17 Temmuz 2016
- ^ Ure, John (1999). The Cossacks. Constable. ISBN 9780094774001.
- ^ "Главы 1-5. Рігельман Олександр. Літописна оповідь про Малу Росію та її народ і козаків узагалі". litopys.org.ua. 24 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2018.
- ^ Утевская, О. М.; Чухряева, М. И.; Схаляхо, Р. А.; Дибирова, Х. Д.; Теучеж, И. Э.; Агджоян, А. Т.; Атраментова, Л. А.; Балановская, Е. В.; Балановский, О. П. (2015). "ПОХОДЖЕННЯ ОСНОВНИХ ГРУП КОЗАЦТВА ЗА ДАНИМИ ПРО ПОЛІМОРФІЗМ Y ХРОМОСОМИ". Вісник Одеського національного університету. Біологія (Rusça). 20 (2(37)). ss. 61-69. doi:10.18524/2077-1746.2015.2(37).54983. ISSN 2415-3125. 16 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "CIUS Press: Pereiaslav 1654: A Historiographical Study". 25 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2022.
- ^ BBC-Russia release from 24 September 2005, В президентском полку прибыло [1] by Olga Lestnikova
- ^ ", Adrian Kashchenko, "Opovidannia pro slavne viys'ko zaporoz'ke nyzove", Dnipropetrovsk, Sich, 1991, 978-5-7775-0301-5 [sayfa belirt]
- ^ ", Olena Apanovich, "Ne propala ihnya slava", "Vitchizna" Magazine, N 9, 1990.
- ^ Free Cossacks at the Encyclopedia of Ukraine
- ^ "Архівні фото відзначення у 1990 році 500-ліття Запорозького козацтва" [Archive photos of the 1990 commemoration of the 500th anniversary of Zaporozhian Cossacks]. Radio Free Europe/Radio Liberty (Ukraynaca). 2 Ağustos 2020. 26 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.
- ^ Yanukovych cancels three decrees on Ukrainian Cossacks 1 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kyiv Post (30 December 2011)
- ^ Eugene Wagner. ""Cossack's songs of Dnipropetrovsk Region"". UNESCO official web-site. 1 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2016.
- ^ (Ukraynaca) Where to go on Independence Day: 21 sights for the statehood of Ukraine 12 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Radio Free Europe (16 August 2020)
