Uzaklaşan levha sınırı,[1]levha tektoniğinde (aynı zamanda yapıcı bir sınır ya da ıraksak bir sınır olarak da bilinir) farklı sınır ya da farklı plaka sınırları birbirinden uzaklaşmakta olan iki tektonik plaka arasında var olan doğrusal bir alandır. Okyanus tabanlarında okyanus ortası sırtı, karaların iç kısımlarında Büyük Rift Vadisi gibi kıta içi rift kuşakları oluştururlar.[2]
Iraksak sınırlar
Kıtalar içindeki uzaklaşan kısımlar başlangıçta rift vadileri haline gelen uçurumları üretmeye çalışır. En aktif ayrılan levha sınırı, okyanus plakaları arasında meydana gelen ve orta okyanus sırtlarıdır. Ayrılan levhaların oluşturduğu boşlukları doldurmak üzere yükselen magma bazı durumlarda volkanik adaları oluşturur.
Iraksak sınırların çoğu okyanus sırtlarının tepeleri boyunca yer alır ve yeni okyanus tabanının üretildiği yerler olduğu için eklenir levha sınırları olarak da düşünülür. Iraksak sınırlar, deniz tabanı yayılması bu sınırlarda oluştuğu için yayılma merkezleri olarak da adlandırılır. Burada, iki komşu levha okyanusal kabukta uzun ve dar kırıklar üreterek birbirinden uzaklaşacak şekilde hareket eder. Sonuç olarak, kabuğun çekilip ayrılmasıyla oluşan boşlukları doldurmak için alttaki mantodan sıcak kayalar yukarı doğru göç eder. Bu ergimiş malzeme yavaş yavaş soğuyup yeni bir okyanus tabanı şeridi üretir. Yan yana duran levhalar yavaş fakat sürekli bir biçimde ayrılır ve aralarında yeni okyanusal litosfer oluşur.[3]
Mevcut araştırmalar, Dünya'nın manto içindeki karmaşık konveksiyonun, malzemenin her bir farklı levha sınırının altındaki litosfer tabanına yükselmesine izin verdiği göstermektedir.[4] Bu bölgeye, ısı ve yarık alanının altındaki astenosferden (üst mantodan) kayayı eriten ve büyük sel bazalt veya lav akışları oluşturan basınçta bir azalma sağlar. Her patlama, herhangi bir zamanda plaka sınırının sadece bir bölümünde meydana gelir, ancak meydana geldiğinde, iki karşıt levha birbirinden uzaklaştıkça açılış boşluğunu doldurur.
Yerin manto bölümündeki konveksiyon akımları, levha sınırı arasındaki boşluklara magma yükselmesini sağlar. Astenosferden (veya üst manto) yükselen kısmen sıvı ve sıcak magma, açılan alanın iki tarafına simetrik yayılır. Uzaklaşan levhaların kenar kısımlarına eklenir. Uzaklaşan levha sınırları yeni bir okyanusun oluşum yeridir, bugünkü okyanusal kabuk büyük oranda bu şekilde oluşmuştur.[2]
Milyonlarca yıl boyunca, tektonik plakalar, levha sınırının her iki taraftan da yüzlerce kilometre uzağa taşınmış olabilir. Bu nedenle, levha sınırına yakın kayaçlar, uzaktaki kayalardan daha genç olur.
Açıklama
Farklı sınırlarda, iki levha birbirinden uzaklaşır ve bunun yarattığı alan, aşağıda oluşan erimiş magmadan kaynaklanan yeni kabuk malzemesiyle doldurulur. Üçlü tektonik plakanın buluştuğu üçlü kavşaklardan yeni ıraksak sınırların kökeninin bazen sıcak noktalar olarak bilinen olaylar ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Burada, aşırı büyük konvektif hücrelerin yüzeye çok büyük miktarda sıcak astenosferik malzeme getirmesi ve kinetik enerjinin Litosferin parçalanması için yeterli olduğu düşünülmektedir. Orta Atlantik Sırtı sistemini başlatmış olabilecek sıcak nokta şu anda İzlanda'nın temelini oluşturur ve buda yılda birkaç santimetre genişliyor.
Güneybatı İzlanda'da Álfagjá vadisi üzerindeki köprü, Avrasya ve Kuzey Amerika kıta tektonik levhalarının sınırındadır.
Iraksak sınırlar, okyanus litosferinde Orta Atlantik Sırtı Doğu Pasifik Yükselişi dahil olmak üzere okyanus sırt sisteminin riftleri ile ve kıta litosferinde ünlü Doğu Afrika Büyük Yarık Vadisi gibi yarık vadileri tanımlanır. Iraksak sınırlar okyanus sırt sisteminde büyük fay bölgeleri oluşturabilir. Yayılma genellikle tek tip değildir, bu nedenle bitişik sırt bloklarının yayılma oranları farklı olduğunda, büyük dönüşüm hataları meydana gelir. Bunlar,denizaltı depremlerin önemli bir kaynağı olan kırık bölgeleri, birçok yatak adıdır. Bir deniz tabanı haritası, doğrusal özelliklerle ayrılan oldukça garip bir blok yapıları gösterecektir. Kırık bölgeler arasındaki deniz zemini, çatlağın her iki tarafındaki çıkıntıyı yayma merkezinden uzağa taşıyan taşıma bantları olarak görürse, eylem netleşir. Eski sırtların tepe derinlikleri, mevcut yayılma merkezine paralel olarak eski ve daha derin olacaktır.
Okyanusun ortasındaki sırtlarda, deniz tabanı yayılma hipotezinin kabulünü zorlayan önemli kanıtlardan biri bulundu. Havadaki jeomanyetik araştırmalar, sırt merkezlerinin karşı taraflarında garip bir simetrik manyetik geri dönüş paterni gösterdi. Desen karşıt bantların genişlikleri çok yakından eşleştiğinden tesadüfi olmayacak kadar düzenliydi. Bilim adamları kutup tersini inceliyorlardı ve Morley-Vine-Matthews hipotezinde Lawrence W.Morley, Frederick Iohn Vine ve Drummond Hoyle Matthews tarafından yapıldı. Manyetik bağlanma doğrudan Dünya'nın kutupsal tersine karşılık gelir. Bu, her bant içindeki kayaların yaşlarını ölçerek doğrulandı. Bantlama, hem yayılma hem de kutupsal ters dönüşlerin zaman ve mekanında bir harita sağlar.
