Küçük Mecmua

Küçük Mecmua
Eskimiş, sararmış bir kağıt ve üzerinde Osmanlıca harflerle derginin adı ve baş makalesi "Çınaraltı" olmak üzere çeşitli yazılar yazmaktadır.
Derginin ilk sayısının ilk sayfası. Dergi adının hemen altında Gökalp'in ilk makalesi olan "Çınaraltı" bulunmaktadır.
İmtiyaz sâhibiZiya Gökalp
Sorumlu müdürZiya Gökalp
KategorilerDüşünce, edebiyat, siyaset
SıklıkHaftalık (ilk zamanlar)
FormatKüçük boy
KurucuZiya Gökalp
Kuruluş yılı1922
İlk sayı5 Haziran 1922 (102 yıl önce) (1922-06-05)
Son sayı
— Sayı		18 Mart 1923 (1923-03-18)
33
ÜlkeOsmanlı Devleti
YerDiyarbekir
DilOsmanlı Türkçesi

Küçük Mecmua (Osmanlıca: كوچوك مجموعه), Ziya Gökalp tarafından 1922-1923 yıllarında yayımlanan haftalık fikir, edebiyat ve siyaset dergisi. Diyarbekir'de neşredilen derginin toplam otuz üç sayısı çıktı. İlk sayısı 5 Haziran 1922'de, son sayısı 18 Mart 1923'te yayımlandı. Küçük boyda ve iki sütun üzerine toplam on altı sayfadan oluşan dergi, "Haftada bir çıkar, ilmî, edebi, siyâsî, iktisâdî mecmuadır." sloganını kullandı.[1] İmtiyaz sahibi ve sorumlu müdürü Gökalp'tir. Pek az nüshası günümüze kadar gelen derginin Türkçeye çevirisi Şahin Filiz tarafından yapılmış olup yaklaşık altı yüz sayfayı bulmuştur ve üç cilt şeklinde yayımlandı.

Malta sürgününden döndükten sonra Diyarbekir'e geçen Gökalp, Mefkûre adında bir dergi çıkarmayı tasarladı fakat daha sonra derginin adını Küçük Mecmua olarak değiştirdi. Dergide Gökalp'in sosyoloji, felsefe, Türk medeniyeti tarihi, lisan, folklor ve günün meseleleri üzerine yazdığı çok sayıda makalesi ve derlediği masallar ile çeşitli manzumeleri yayımlandı. Önceleri haftalık olarak yayımlanırken daha sonraları yayımlanma süresi maddi imkânsızlıklardan dolayı değişti. Gökalp'in Telif ve Tercüme Encümeni başkanlığına getirilmesiyle dergi kapandı.

Meşrutiyet döneminde çıkan Yeni Mecmua'dan sonra millî mücadeleye en çok tesir eden yayın organı olarak kabul edilen Küçük Mecmua hakkında olumlu yorumlar yapıldı ve Çınaraltı dergisinin ismine ilham oldu.

Kuruluş

İstanbul Darülfünunu'nda içtimaiyat müderrisliği yapmakta olan Gökalp, I. Dünya Savaşı sonucunda 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi'nden sonra 28 Ocak 1919'da İngilizler tarafından tutuklandı.[2] Bir süre İttihatçılarla birlikte Bekirağa Bölüğü'nde tutuklu olarak kaldı, 1919 yılının ocak ayında, "asayişi bozma ve Ermenilere zor kullanma" iddiasıyla Divan-ı Harp'te (askeri mahkeme) idam cezası ile yargılandı ancak idam cezası almadı.[3] Daha sonra once Limni'ye, üç buçuk ay sonra da Malta'ya sürgün edildi.[2] 22 Eylül 1919'da[4] 30 Nisan 1921'de Malta'daki esir Türklerin Kars Muharebesi'nde esir alınan İngilizler karşılığında serbest bırakılması sonucu önce İtalya'ya daha sonra on arkadaşıyla Türkiye'ye hareket ederek 19 Mayıs 1921'de İstanbul'a geldi.[3][4][5][6] Malta dönüşü İstanbul'da bir gece kalan Gökalp, Samsun'a ardından 13 Haziran'da Ankara'ya geçti,[4] Ankara'da kısa bir süre kalarak Yunus Nadi'nin Kayseri'de basılan Yeni Gün gazetesine birkaç makale yazdı.[6] 1921 sonbaharında Diyarbekir'e gitti. Burada sonradan Gazi İlkokulu adını alan Numune Mektebi'nde haftada iki gün felsefe ve içtimaiyat dersleri vermeye başladı, ardından Diyarbekir Lisesinin ikinci bölümünün hocasız kalan öğrencilerini Gençlik Derneği'nde toplayarak gençlerin bir bölümünü folklor derlemelerine, bir bölümünü etnografya ve arkeoloji ürünleri toplamaya yöneltti. Kısa sürede bu konularda pek çok ürün toplanmıştır.[6] Mehmet Fuad Köprülü'ye yazdığı 8 Ağustos 1922 tarihli mektubunda şunları dile getirir:[7]

"Burada halk masallarını topluyorum; bazılarını Küçük Mecmua'da göreceksiniz. Lisan hususunda ilmî usule tamamiyle riayet edilemiyor; çünkü iyi bir masalcı bulamadım. Folklorun halk itikatlarına ait kısmını da toplayacağım. Diyarbekir'in eski şarkılarını terennüm edebilen yaşlı hanendelerinden eski besteleri nota ettiriyoruz. İstanbul'da tab'ı kolay olursa millî musikimize esas olacak olan bu nağmelerin notalarını göndereyim."

Gökalp, düşüncelerini yaymak ve Mustafa Kemal'in yürüttüğü Ulusal Kurtuluş hareketini desteklemek için[8] bir dergi çıkarmayı tasarladı ve damadı Ali Nüzhet Göksel'i çağırarak derginin teknik işleriyle ilgilenmesini istedi.[9] Çıkaracağı dergiye Mefkûre (ideal, ülkü) adını vermeyi düşündü fakat daha sonra bu isim değiştirildi. Derginin ilk sayısında "Şu mecmuacığın küçük yaprakları altında bir sessizlik yuvası yapmak istiyoruz. Bilmem başarılı olabilecek miyiz?" cümlelerini kullanmıştır.[1]

Basım

Gökalp (soldaki) derginin basılması için gerekli olan para ve kâğıdı, dönemin matbuat umum müdürü olan Ağaoğlu Ahmet Bey'in (sağdaki) yardımıyla karşılamıştır. Gökalp (soldaki) derginin basılması için gerekli olan para ve kâğıdı, dönemin matbuat umum müdürü olan Ağaoğlu Ahmet Bey'in (sağdaki) yardımıyla karşılamıştır.
Gökalp (soldaki) derginin basılması için gerekli olan para ve kâğıdı, dönemin matbuat umum müdürü olan Ağaoğlu Ahmet Bey'in (sağdaki) yardımıyla karşılamıştır.

Dergi, makinesi bozuk, hurufatı (harf kalıpları) eskimiş ve iki mürettibi (dizgici) olan pek ilkel bir matbaa olan Diyarbekir Vilayet Matbaası'nda[10] basılmıştır.[11] Dergi basılmadan önce Mefkûre (ülkü) adı düşünüldü ve validen izin alınmaya çalışıldı.[11] Dergi fikrinden memnun kalan vali, ismi beğenmedi ve Gökalp isim olarak Yeni Hilâl ve Küçük Mecmua'yı önerdi. Vali, Küçük Mecmua ismini kabul etti. Haftalık çıkması planlanan ancak basılması için gerekli kâğıt ve para bulunmayan derginin Gökalp'ten başka yazarı da bulunmuyordu. Dönemin matbuat umum müdürü olan Ağaoğlu Ahmet Bey, önce derginin masrafı için ayda üç yüz lira göndereceğini ve Mustafa Kemal Paşa'nın bilhassa derginin çıkmasından çok memnun olduğunu yazmıştır.[11] Gönderilen üç yüz lirayla biraz kâğıt alındı, matbaanın eksiklikleri giderildi ve dizgicilerin iki aylık ücretleri ödendi. Derginin ilk sayısından son sayısına kadar yüzlercesi parasız dağıtıldı ve geliri giderine yetmediği için günden güne derginin açığı artmaya başladı. Gökalp açığı karşılamak için Ankara'daki kitaplarını sattırdı.[11] Toplamda otuz üç sayı basılan dergi, Gökalp'in Telif ve Tercüme Encümeni başkanlığına getirilmesiyle sonlandı.[12][13][14]

Haftalık olarak yayımlanan Küçük Mecmua, maddi imkânsızlıklardan ötürü zamanla aksadı.[15] Aksamalar olunca önce aylık olarak sonra da belirsiz aralıklarla çıkmaya devam etti.[1]

İçerik

Mecmuadaki hemen hemen bütün yazılar Ziya Gökalp tarafından kaleme alındı. Küçük Mecmua'da Gökalp'in sosyoloji, felsefe, Türk medeniyeti tarihi, lisan, folklor ve günün meseleleri üzerine yazdığı çok sayıda makalesiyle derlediği masallar, çeşitli manzumeler ve "Malazgirt Muharebesi" başlıklı manzum piyesi yayımlandı. Gökalp masalları, eski Türk dinine ait mitleri, destanları ve hikâyeleri, şiirlerinde vatan ve millet sevgisini kuvvetlendirmek, millî birliği güçlendirmek gayeleriyle kaleme aldı. "Keloğlan", "Tenbel Ahmed", "Kuğular", "Nar Tanesi veya Düzme Keloğlan", "Keşiş", "Ne Gördün?", "Pekmezci Anne", "Yılan Bey ile Peltan Bey", "Alageyik", "Kızılelma", "Altun Yurd", "Altun Destan", "Ülker ile Aydın", "Polvan Veli", "Kurt ile Ayı", "Ergenekon", "Deli Dumrul", "Arslan Basat", "Türk'ün Tûfânı", "Altun Işık", "Yaradılış", "Kara Destan", "Ak Destan" gibi halk biliminden yararlanarak oluşturduğu çalışmaları ilkin Küçük Mecmua'da daha sonra da Altın Işık, Kızıl Elma vb. kitaplarında yayımlandı.[16] Derginin ilk sayısında, tarihi, kültürel, dinsel ve coğrafi birliktelikleri nedeniyle Türkler ve Kürtlerin birbirlerini sevmelerini bir zorunluluk olarak kabul ettiği "Türkler ve Kürtler" adlı makalesini kaleme aldı.[17] Türk ve Kürt ırkını anavatanından uzak düşenler olarak yorumladı. Mîsâk-ı Millî programının etnografik bir sınır çizdiğini, ne bir Türk ne de bir Kürt köyünün dışarıda kalmasına razı olunamayacağını belirtti.[18]

Gökalp'in usulüne uygun olarak derlediği halk masallarıyla bu konu etrafında kaleme aldığı yazıları yine burada neşredildi. Böylece bu çalışmalar Türkiye'de derlenen halk masallarının ilk örnekleri sayılmaktadır.[19] Ayrıca Cevat Çobanlı'nın desteğiyle Diyarbekir'deki önemli sosyal ve kültürel faaliyetlerle ilgili haber ve yorumlar, halk sağlığını ilgilendiren bazı konularla zafer haberlerine de yer verildi.[15]

Dergide yayımlanan Gökalp'e ait makaleler Abdulhaluk Mehmet Çay tarafından Ziya Gökalp Makaleler VII adıyla, şiirler ise Fevziye Abdullah Tansel tarafından Şiirler ve Halk Masalları Ziya Gökalp Külliyatı-1 adıyla kitap hâline getirildi.[1]

Yazarlar

Derginin imtiyaz sahibi ve sorumlu müdürü Gökalp'tir. Hemen her sayıda diğer yazarlarla birlikte onun en az iki ya da üç araştırma ya da inceleme yazısı yer aldı.[20] Gökalp'in dışında imzasına en çok rastlanan kişiler Ali Nüzhet Göksel ve Binbaşı Halis Bey'dir. Ali Nüzhet şehirdeki sosyal ve kültürel faaliyetlerle ilgili haberler, kitap tanıtma yazıları ve hikâyeleriyle, Hâlis Bey ise "Kumuk ili" ve "Diyarbekir Âbidelerinden" başlıklı seri makaleleriyle yer aldı.[15] Çelik, Demir ve (***) imzalarını kullanan Albay Basri Bey daha çok "Kahramanlık Sayfaları" genel başlığı altında yayımladığı yazılarıyla, Ali Canip Yöntem bir, Yahya Saim Ozanoğlu üç şiiriyle görünmüş ayrıca İhsan Hâmid Tigrel, Hâmid Zülfü Tigrel, Said Nazif Ozankan, Recep Ferdi (o zamanki Diyarbekir Valisi Hüseyin Mazhar Bey), Mustafa İskender, Reşat Hayrettin, Cahide Vehbi, İbrahim Halil Tüzün (Diyarbekir Hastahanesi bakteriyologu), Mustafa Şevki Ekinci, Osman Recai Ocak, Doktor Gafur Nüzhet ve kızı Nezihe Gafur, Harputlu Fethi, Çubukçuzade Mehmed Sıdkı Akozan gibi imzalar yazı ve şiirleriyle dergiye katıldı.[15]

Eleştiriler

Falih Rıfkı Atay, Gökalp'in bu mecmuayla Diyarbekir'den kendilerini "idare ettiğini" yazmıştır.
Yahya Kemal Beyatlı, Gökalp'in Malta'dan dönüşünde Diyarbekir'de Küçük Mecmua'yı aynı ruh tâzeliği ile çıkarmaya başladığını söylemiştir
Mustafa Kemal Atatürk, Gökalp ve Küçük Mecmua'nın kurtuluş hareketlerinde önemli rollerini bir sevgi ve takdir diliyle anlatmıştır.

Küçük Mecmua hakkında genellikle olumlu yorumlar yapıldı ve Türk Kurtuluş Savaşı'na olan etkilerinden ötürü övüldü. Hilmi Ziya Ülken, Gökalp'in fikir hayatında Küçük Mecmua'yı çıkardığı ve bir filozof kişiliği kazandığı üçüncü evrenin bir ürünü olarak gördü, Küçük Mecmua'nın 5 Haziran 1922 tarihli ilk sayısında yayımlanan "Çınaraltı" başlıklı yazısından itibaren eski bilgileriyle hesaplaşan ve bunlara Bergson etkisini de katan bir yaklaşım içinde olduğunu düşündü.[21][22] Ülken, Gökalp'in bu sıralarda yayımladığı gerek "Türkler ve Kürtler" türündeki yazılarında gerekse "Fırka Nedir?" tarzındaki siyasal yazılarında -eskisi gibi- organik bir aydın olmakta kararlı olduğunu açıkça gösterdiğini yazdı. Falih Rıfkı Atay dergi için 19 Ağustos 1922 günlü Akşam gazetesinde derginin "hurufatının bozuk, kâğıdının adi, baskısının fena" olduğunu ama Gökalp'in bu mecmuayla Diyarbekir'den kendilerini "idare ettiğini" yazdı.[8] Atatürk, İstanbul gazetecilerini İzmit'e davet ettiği zamanlarda onlara; Ziya Gökalp ve Küçük Mecmua'nın kurtuluş hareketlerindeki önemli rolünü bir sevgi ve takdir diliyle anlattı.[11] Yahya Kemal Beyatlı, Tevhid-i Efkar'da Gökalp'in Malta sürgünündeyken Anadolu mecmualarına gönderdiği manzumelerinde ümidinin solmadığını ve Malta'dan dönüşünde Diyarbekir'de Küçük Mecmua'yı aynı ruh tâzeliği ile çıkarmaya başladığını söyledi.[1][23] Ayrıca Gökalp'in bir Osmanlı düşünürü olarak işe başladığını, ülkede Türklüğün olduğunu gördüğünü ve Türklüğün her meselesine eğilerek onu şuurlandırmak istediğini de belirtti. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, "Devrin bu büyük adamı, bu mecmuasıyla yepyeni bir âlemin altın kapılarını açı­yor." cümlesini kullandı.[10][23] Gökalp'in bu dönemini inceleyen Samet Ağaoğlu, derginin vazifesinin Türk milletini "Garp seviyesine çıkarmak için tutulması lazım gelen yolları göstermek" olduğunu belirtti.[24] "Latin harflerinden, soyadlarına, devlet telakkisinden Türk dilinin ıslahına kadar, sonraları Atatürk'ün birer birer tahakkuk ettirdiği içtimai inkılapların nazari izahlarını makaleler halinde" dergide bulunabileceğini yazdı.

Akdeniz Üniversitesi'nden Şahin Filiz, "Ziya Gökalp'in Küçük Mecmua'daki Yazılarında Türk Felsefesinin İzleri" adlı çalışmasında Gökalp'in dergide sistematik bir Türk felsefesinden söz etmediğini ifade etti.[20] Yazıların nasıl bir Türk felsefesi olması gerektiğine ilişkin öneriler tarzında olduğunu yazmıştır. Ayrıca yazısında şunları dile getirdi:

"[Ziya Gökalp] Hiçbir mefkûreyi diğeri için feda etmemek gerektiğini ileri sürerken bile, kimi mezhepleri dinsiz, kimilerini dine uygun diye niteleyebilmektedir. Bütün bilimleri sosyolojiye bağlamakta; sosyolojiyi de pozitif bilimlerin en kapsamlısı ve esaslısı olarak tanımlar. O, sosyolojinin pozitif bilimlerle aynı olan yöntemini tüm bilimlere, insan bilimlerine, hatta tinsel bilimlere dahi teşmil eder. Böylece 20. Yüzyılın Kıta Felsefesi ya da Eleştirel Felsefesinin gündemini takip etmemiş olduğu sonucunu çıkarabiliriz. [...] İşte Türk felsefesinin, günümüzdeki karmaşa, çelişki ve dağınıklığı Gökalp’ın yazılarında somut olarak belirginleşmektedir"

Etkileri

Meşrutiyet döneminde çıkan Yeni Mecmua'dan sonra millî mücadeleye en çok tesir eden yayın organı oldu.[1] Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç'ın birlikte çıkardıkları mecmuaların en önemlilerinden biri sayılan haftalık Türkçü fikir ve sanat mecmuası olan Çınaraltı adını Gökalp'in Küçük Mecmua'da yayımlanan bir makalesinin başlığından aldı.[25] Gökalp, bu makalesinde Türk kültürü ve medeniyetini ana hatlarıyla değerlendirmeye çalışmıştır. Ziya Gökalp'in dergideki yazıları İstanbul'da bazı yayın organlarınca alıntılandı.[26]

Sayılar

Toplamda otuz üç sayı yayımlanan derginin bazı nüshaları günümüze ulaşmamıştır ve ilk on iki sayısı Atatürk Kitaplığı'nda Gazete Arşivi koleksiyonunda yer almaktadır.[27] Aşağıda, derginin ilk on iki sayısı PDF formatında yer almaktadır.

Küçük Mecmua'nın ilk on iki sayısı
  • 1. sayı, 5 Haziran 1922
    1. sayı, 5 Haziran 1922
  • 2. sayı, 12 Haziran 1922
    2. sayı, 12 Haziran 1922
  • 3. sayı, 19 Haziran 1922
    3. sayı, 19 Haziran 1922
  • 4. sayı, 26 Haziran 1922
    4. sayı, 26 Haziran 1922
  • 5. sayı, 3 Temmuz 1922
    5. sayı, 3 Temmuz 1922
  • 6. sayı, 10 Temmuz 1922
    6. sayı, 10 Temmuz 1922
  • 7. sayı, 17 Temmuz 1922
    7. sayı, 17 Temmuz 1922
  • 8. sayı, 24 Temmuz 1922
    8. sayı, 24 Temmuz 1922
  • 9. sayı, 30 Temmuz 1922
    9. sayı, 30 Temmuz 1922
  • 10. sayı, 6 Ağustos 1922
    10. sayı, 6 Ağustos 1922
  • 11. sayı, 14 Ağustos 1922
    11. sayı, 14 Ağustos 1922
  • 12. sayı, 21 Ağustos 1922
    12. sayı, 21 Ağustos 1922

Kaynakça

  1. ^ a b c d e f Çetinoğlu, Oğuz. "Küçük Mecmua Yayın Hayatına Girdi". 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. 
  2. ^ a b Durakbaşa, Ayşe. "ZiYA GOKALP'iN LiMNi VE MALTA MEKTUPLARI'NDA YENi HAYATVE YENi AiLE" (PDF). 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2017. 
  3. ^ a b Gürsoy & Çapcıoğlu, s. 92.
  4. ^ a b c Korkmaz, Alaaddin (1988). Ziya Gökalp: Aksiyonu Meşrutiyet ve Cumhuriyet Üzerindeki Tesirleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 241. 
  5. ^ Erden, Ömer, ZİYA GÖKALP'İN 1924 ANAYASASI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARI (PDF), 17 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 2 Haziran 2017 
  6. ^ a b c Olgun, İbrahim, TÜRKİYE'DEKİ OLUŞUMLAR İÇİNDE ZİYA GÖKALP, s. 12, erişim tarihi: 2 Haziran 2017 [ölü/kırık bağlantı]
  7. ^ Tansel, Fevziye Abdullah. Limni ve Malta Mektupları Ziya Gökalp Külliyatı-II. Türk Tarih Kurumu. ss. XXVI-XXVIII. ISBN 9751601126. 
  8. ^ a b Olgun, s. 13.
  9. ^ Erişirgil, Mehmet Emin (2007). Ziya Gökalp / Bir Fikir Adamının Romanı. Nobel Yayın Dağıtım. s. 166. ISBN 9789944771191. 
  10. ^ a b "Ziya Gökalp'e babasının vasiyeti" (PDF). 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Haziran 2017. 
  11. ^ a b c d e "Küçük Mecmua'ya Dair Hatıralar" (PDF). Bilgi, 90-91. 1954. s. 14. Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. [ölü/kırık bağlantı]
  12. ^ "Ziya Gök Alpin Hayatı" (PDF). 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Haziran 2017. 
  13. ^ Şehsuvaroğlu, Lütfü (2003). Ziya Gökalp. Alternatif Yayınları. s. 49. 
  14. ^ "ZİYA GÖKALP ve KÜÇÜK MECMUA" (PDF). 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. 
  15. ^ a b c d Kahraman, Âlim (2002). "KÜÇÜK MECMUA" (PDF). TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt 26. ss. 528-529. Erişim tarihi: 1 Haziran 2017. 
  16. ^ Atnur, Gülnar. "ZİYA GÖKALP VE ABDULLAH TUKAY'IN FOLKLORLA İLGİLİ ÇALIŞMALARI". 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. 
  17. ^ Gürsoy, Şahin; Çapçıoğlu, İhsan. "BİR TÜRK DÜŞÜNÜRÜ OLARAK ZİYA GÖKALP: HAYATI, KİŞİLİĞİ VE DÜŞÜNCE YAPISI ÜZERİNE BİR İNCELEME" (PDF). 28 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. 
  18. ^ Ülken, Hilmi Ziya (2013). Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 525. ISBN 9786053608561. 
  19. ^ Bayrı, M. Halit (1942). "Ziya Gökalp ve Türk Folkloru". TY. Cilt XXVI. ss. 5-6. 
  20. ^ a b Filiz, Şahin. "Ziya Gökalp'in Küçük Mecmua'daki Yazılarında Türk Felsefesinin İzleri" (doc). Akdeniz Üniversitesi. 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2017. 
  21. ^ Oral, Mustafa. "ÇAĞDAŞLARI TARAFINDAN ZİYA GÖKALP'İN ELEŞTİRİSİ" (PDF). 25 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Haziran 2017. 
  22. ^ Ülken, Hilmi Ziya (1966). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. Konya: Selçuk Yayınları. ss. 584-585. 
  23. ^ a b Göksel, Ali Nüzhet (1956). Ziya Gökalp'in Malta Dönüşü Çeşitli Faaliyetlerinden: Gece Dersleri, Gençlik Derneği ve Küçük Mecmua. İstanbul: Kara Amid Dergisi. s. 141. 
  24. ^ Ağaoğlu, Samet. Babamın Arkadaşları. s. 16. ISBN 9789754706833. 
  25. ^ Tonga, Necati, ÇINARALTI MECMUASI ÜZERİNE (PDF), s. 2, 22 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 2 Haziran 2017 
  26. ^ Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri (14 Haziran 1941), ""Ziya Gökalp'in Diyarbekir'deki Faaliyeti", Tasvir-i Efkar, İstanbul, 2 
  27. ^ "Küçük Mecmua / imtiyaz sahibi ve müdir-i mesûl: Ziyâ Gökalp; mesul müdür: Ziyâ Gökalp". 27 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2017. 

Dış bağlantılar

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!