Kazak kişi adları (Kazakça: Қазақ есімдері) — Kazaklar tarafından kullanımı yaygın kişi adları çoğunlukla Türk dili menşelidir. Arapça, Farsça gibi dillerden de öbür Türk halklarında olduğu gibi faydalanılmıştır. Türkçe isimle birlikte Arapça ya da Farsça eklentiler de görülür.
Misal olarak «Aynur» — ay ışığı, mehtap manasına gelir.
Kişi adları
Kazak kişi adlarında, Farsça, Arapça kişi adları yaygınlık gösterir. Aynı adlar türlü şekillerde de olabilir. Misali ise Şara, Sara, Zara gibi.
Türk kökenli adlar
Kazak halkı Türk ırkından geldiği için Türk adları eskiden günümüze değin hep kullanılagelmiştir. Arman (düş, rüya), Şolpan, Kanat.
'Ay' sözü ile adlar çoktur:
Aydın, Aybek, Aysulıw, Aydar, Ayarıw, Ayganım, Aydana, Ayım, Ayjan, Aygül, Ayzere, Aynur, Aygerim, Aybiyke, Aydos, Aybol, Ayzat, Ayman, Aysana, Aybala, Aybiyke, Aytuwgan, Ayjamal, Aysultan, Aytöre, Aysamal
Fiilden yapılmış yaygın kişi adları:
Añsar
Añsagan
Ayawlım
Aytsın
Taymas
Turar
Tursın
Turgan
Ersin
Ergen
Elewsiz
Elemes
Jalgas
Jürsin
Jaras
Jeñis
Jayna
Jadıra
Jebesin
Jetkinşek
Jetkergen
Juban
Kuwandık
Kuwanış
Süyindik
Süyiniş
Süyim
Sezim
Sagındık
Sagınış
Sagıngan
Satılgan
Satıbaldı
Suranşı
Toktar
Toktamıs
Toktagan
Toktasın
Tilek
Tilemis
Tilegen
Tölepbergen
Tölegen
Tölemis
Ötegen
Ötemis
Oñdasın
Oñgarsın
İles
Temir, Temirlan (Demir delikanlı), Kıztuwmas, Amankeldi (Esenlik geldi), Ulbolsın (Oğul olsun), Ulbala (oğul çocuk), Kudaybergen, Aldabergen, Jasaganbergen, Täñirbergen. Erkek adlarında başına ve sonuna bay, bek, han, gali (ali) eklemeleri yaygındır. Kız adlarında ise gül, nur eklemeleri yaygındır.[1]
Türkçeleşmiş veya Türk Dünyasında yaygınlık kazanmış Arapça adlar da Kazaklar tarafından kullanılır. Elmira, Jamal, Ariman.
Yaygın olmamasına rağmen özellikle köylerde olumsuzluk içeren kelimeler de ad olarak çok az kullanılır. Kötibar (Kıçlı), Sasıkbay (Kötü kokan zengin)
Semavi dinlerden alıntı adlar
Kazaklar (İslam dinine girdiklerinden beri İslam Dünyasında yaygın olan isimleri kullana gelmişlerdir, bunun yanı sıra öbür semavi dinlerde de olan isimleri de kullanmışlardır.[2] Bu adlardan bazıları:
Az olsa da şu adlar da kullanılır Adem. Daniyal, Sara/Şara/Zara.
Arapça adlar
Arapça adlar ayrı şekillerde de Kazakçaya geçmiş olabilir. Çünkü aynı ad farklı şekillerde söylenmiş ve kişi adı olmuştur.
Kazaklarda Muhammed adı şu formatlarda görülmektedir:
- Mahambet
- Mahmed
- Mahmud
- Muhamed
- Muhamet
- Muhammad
- Mambet
Ortak Arapça adlar Kazak telaffuzları ile de olabilmektedir:
- Ayşa
- Alim — Galim (Ғалым), Alim (Әлім)
- Alfa — Alfiya
- Анвар — Anuvar (Әнуар)
- Bahit — Bahıt
- Davlet — Дәулет
- Kadir — Kadır: Eski Türk hükümdarı Kadır hanı ifade ederken aynı zamanda Arapçadaki kadir kelimesini de ifade eder.
- Kali
- Касим — Kasım (Қасым)
- Sabir — Sabır: Hem Arapça sabır kelimesini işaret eder hem de Eski Türk boyu Sabirleri ifade eder.
- Sabit
- Fatima — Фатима
- Hasan
- Vayis
- İdrs — Idrıs
Bazı adlarda Türk, İran, Arap dil birlikteliğini gösteren adlar görülebilmektedir. Mesela: Gülzada (Гульзада) (Türkçe gül + İranca (Farsça)zada).
Uzun olan Arapça adlar kısaltılır ve yeni bir görünüm kazanır. Mesela: Abdrahim — Abiş, Gülbahram (Гулбахрам) — Kulyaş (Куляш), Saduvakas (Сәдуақас) — Saken (Сакен).
Ayrıca Arapça ile Doğuda yaygın adlar da kullanılır. Asel (bal gibi tatlı, doğunun tatlısı)
Sovyet devrinden kalan Rusça ad modası
Sovyet Rusya işgaline giren bütün Türk ülkelerinde Rusça ad koyma teşvik edilmiş bu Kazakistan'da da tesirini göstermiştir. Svetlana (Светлана), (misal: milletvekili Svetlana Jalmagambetova), Raisa (aktris Raisa Muhamedyarova), Ratmira ve Rimma.
Bir Kazak Türkünün başka bir kökenden biri ile bebeğinin olması sonucu adlar genelde Rusça veya Batı Avrupa isimleri verildiği görülür. Burada Rus dilinin ve Rus kültürünün tesiri büyüktür. Sovyet devri Rus kahramanların adları da verilir. (Nikolay Sayınğolu Maydanov) ve şarkıcı (Albina / Альбина Canabayeva).
Sovyet devrinde belirli terimlerin de ad olarak Kazaklar tarafından kullanıldığı görülmektedir.
Bazı örnekler:
- Sovyet (Совет)
- Saldat (Солдат), Saldatbek Солдатбек)
- Narhoz (Нархоз) — anlamı ulus ekonomisi olup NARodnoye HOZyaystvo(народное хозяйство) sözlerinin kısaltmasıdır.
- Rabfak (Рабфак) — İşletme fakültesinin kısaltmasıdır, Raboçiy Fakultet (рабочий факультет)
- Oktabr (Октябрь) - Sovyet devriminin olduğu Ekim ayını kastetmektedi
- Sovhozbek (Совхозбек) — Sovyet ekonomisi anlamındaki kelimelerin kısaltılıp birleştirilmesinden oluşmuştur.
- Saylav (Сайлау) — Seçim, oy verimi anlamına gelir.
- Maydan (Майдан) — Eylemlerin yapıldığı Meydan manasındadır.
- Zakon (Закон)
Bunlar gibi birçok ad Sovyet devri siyasi terimleri tercih edilmiştir.
Farsça kökenli adlar
Farsça kökenli kelimelerden fazla adlar görülmez fakat bütün Türkçeye ödünç alınmış ve yaygınlık göstermiş adlar ile Türkçe köke eklenen Farsça bir ek adlarda az da olsa görülmektedir.
Öbür adlar
Sovyetlerin Ekim devrimine münhasıran verilen adlardan Sovyet (Совет), sovyet düşünce tarzı ve siyasilerinin adlarının baş hece veya harfleri ile yeni ad oluşturulmuş şekli de Mels (Мэлс((Marks, Engels, Lenin, Stalin), Marlen (Марлен) (Marks, Lenin), kongre partisiini ifade eden Syez (Сьез), gibi Sovyet devri veya düşüncesini ifade edern adlara da az olsa da rastlanılır.
Meşhur bir olaydan dolayı da benzetme yapılır ve bu tür adlar verilir. Mesela: Sammit (Саммит) (Astana'daki AGİT zirvesini), Syezd (Съезд) (Komünist partisi kongresini ifade eder), Jenis (zaferin şerefine), Aziyada (Азиада) (Yedinci Asya Kış Oyunları şerefine).
Tarihteki önemli şahsiyetlerin adına da biraz değiştirilmiş şekilde rastlanır. Mesela: Arhimed (Архимед) (Siraküzalı Arşimet), Aplaton (Аплатон) (Platon, Eflatun), Genrih (Генрих), Ramzes (Рамзес), Çingiz (Cengiz Han). Elvira(Эльвира), Elmira (Эльмира).
Yaygın olarak kadın adlarında meşhurların adları değişime uğrar ve türlü varyantlarda görülebilir. Mesela: İndira(Индира) (İndira Gandhi) ve Janna (Жанна) (Jan Dark veya Jeanne d'Arc). Janna ismi değişik figurlere de geçmiştir. Mesela: Janar (Жанар).
Çok etnik farklılıkları olan (Kazak Rus karışımı gibi) ailelerde Rusça, Avrupa kültürü veya diline sahip adlar ve Eski Türk dili ya da çağdaş Türk dillerinden adlar görülür. Mesela: Albina (Альбина), Sabina (Сабина), Timur (Тимур), Ruslan (Руслан) gibi.
Kazakistan coğrafyasında yer tutmuş eski toplumların ya da Türk devletlerindeki hükümdar ailesinden adların verildiğini de görüyoruz — Tomiris (Томирис); Saka (İskit) hanedanından, Zarina (Зарина), Rustam (Рустам), Rüstem (Рустем) gibi. Reje (Реже) — Sogdiyana(Согдиана), Roksolana (Роксолана).
Kız adlarında uyumlaştırma
Rusçanın etkisiyle bazı adların sonuna müenneslik takısı getirilerek kız adı haline gelir.
Bozulma örnekleri:
- Anar — Anara
- Aygül — Aygulya
- Asel — Aselya
- Gavhar — Gavhara
- Gülnar — Gülnara (Гульнара)
- Marjan (Маржан) — Marjana (Маржана)
Erkek adlarında kısaltmalar
Erkek adları türlü şekillere sokularak kısaltılabilmektedir,[3][4] sonuna da -ake, -eke (-аке, -еке) getirilir.
Kısaltma misalleri.
- Asetjan (Асетжан) (Asılja (Асылхан), Asljan (Аслжан), gibi As- ile başlayan adların sonuna getirilip) — Aseke adı konulur.
- Abılay (Абылай) (Abulhayr (Абулхаир), Abzal (Абзал), Aybek (Айбек) vb..) — Abeke (Абеке)
- Abzal (Абзал) (Abay (Абай), Abdal (Абзал) kısaltılıp) — Abes (Абес)
- Aygara (Айгара) (Aydos (Айдос) vb.) — Ayeke (Аеке) olmaktadır.
- Bahıt (Бахыт) (Boraş (Бораш), Beybut (Бейбут), Beknazar (Бекназар) vb.) — Bake (Баке)
- Erlan, Yerlan (Ерлан) (Erken, yerken (Еркен), Elaman, Yelaman (Еламан), Eldos, Yeldos (Елдос), Erdos (Ердос), Ercan, Yerjan (Ержан) vb.) — Ereke (Ереке)
- Janat (Жанат) (Jambıl-Жамбыл, Jandos-Жандос, Cumahan-Жумахан gibi J (c) ile başlayan adlarda) — Jake (Жаке) olmaktadır
- Kalmuhambet -Калмухамбет (Kalıpbergen - Калыпберген, Kalmurza- Калмурза, Kaldıbek-Калдыбек gibi Kal- ile başlayan adlar) — Kaleke (Калеке) yapılır
- Kasımhan -Касымхан (Kasiman-Касиман, Kasımjomart - Касымжомарт gibi Kas- ile başlayanlar) — Kaseke (Касеке)
- Maksat - Максат (Marat- Марат, Muhtar- Мухтар, Musahan- Мусахан gibi M ile başlayanlar) — Make (Маке)
- Nariman - Нариман(Naymanbek- Найманбек, Nasıpjan-Насыпжан, Nesipbay-Несипбай gibi N- ile başlayanlar) — Nake (Наке)
- Nurlan-Нурлан (Nurjan-Нуржан, Nursultan-Нурсултан, Nurdavlet-Нурдаулет gibi Nur- ile başlayanlar) — Nureke (Нуреке)
- Saken -Сакен (Satken-Саткен, Seytkazı(Seyyidgazi)-Сейтказы, Süleyman -Сулейман gibi adlar) — Sake (Саке)
- Tasmagambet -Тасмагамбет (Temirlan-Темирлан, Tölepbergen - Толепберген, Toylıbay- Тойлыбай gibi adlar) — Take (Таке) şekline bürünür.
Benzetmeler
Çocukların adlarını ailesi benzer şekilde de verebilmektedir. Uyum arayan aileler böyle uyumluca verirler. Kazak Türkçesinde benzer, aynı anlamına gelen Uksas, Uykas
gibi adlar da verilebilmektedir. Bir kızının adı Aygül (Айгуль) iken öbür kızının adını da Aynur (Айнур) ya da Nurgül (Нургуль) verme geleneği vardır. İlk bebeğine Gülmira (Гульмира) vermişse bir aile ikincisine Elmira (Эльмира) diğerine de Elvira (Эльвира) verebilir..
Ata yadigarı adlar
Dedesinin, büyükdedesinin veya sülalenin önceki adlarının verildiği eski dönemlerde yaygındı. Hem baba hem de anne tarafından dedelerini atalarını belirtmek için ad konabilir. Mesela Çokan, Cengiz soyundan, Vali han soyundan anlamında adı konulmuştur.
Kaynakça
Dış bağlantılar
Bibliyografya
- Джанузаков Т. Д. Тайны имен — Алма-Ата: Казахстан, 1974. — 132 с.
- Джанузаков Т. Д. Основные проблемы ономастики казахского языка — Автореферат на соискание ученой степени доктора филологических наук. — Алма-Ата, 1976. — 129 с.
- Джанузаков Т. Д. Очерк казахской ономастики. — Алма-Ата: Наука, 1982. — 176 с.
- Джанузаков Т. Д., Есбаева К. Казахские имена (словарь-справочник) — Алма-Ата: Наука, 1988. — 480 с.
- Махпиров В. У. Имена далеких предков (источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики) — Алматы: Институт востоковедения МН-АН РК, 1997. — 302 с.
