Haristan Muharebesi

Haristan Muharebesi
Müslümanların Maveraünnehir'i fethi'nin bir parçası
8. yüzyılda Mâverâünnehir haritası
Tarih MS.737 Bölge Haristan (Maymanah yakınları, modern kuzey Afganistan) Sonuç Emevi zaferi
Taraflar
Emeviler Cuzcan Prensliği	Türkeş Devleti Maveraünnehir'in Sogdlu prensleri
Komutanlar ve liderler
Asad ibn Abdallah al-Qasri	Suluk Çor Haris bin Süreyc
Güçler
7.000	4.000

Haristan Muharebesi, Emevi Halifeliği ile Türk Türgeş güçleri arasında Aralık 737'de, Doğu Horasan'ın (günümüzde Afganistan'ın kuzeyi) Cüzcan bölgesindeki Haristan kasabası yakınlarında gerçekleşti. Horasan valisi Esad bin Abdullah el-Kasri komutasındaki Emeviler, Türgeş kağanı Suluk ve müttefiki Arap haini el-Hâris bin Sureyc'i şaşırtmayı ve yenmeyi başardılar.

Emevi Halifeliği'nin Arap orduları, Müslüman fetihlerinin bir parçası olarak 8. yüzyılın başlarında Transoksanya'nın çoğunu fethetmişti. Yaklaşık 720'den itibaren Emevi yönetimi, kuzeyden gelen Türk Türgeş göçebelerinin saldırıları ve Transoksanya'nın yerli prenslerinin isyanlarıyla giderek daha fazla tehdit altına girdi. 731'deki Dar Geçit Muharebesi'nde büyük bir yenilgiden sonra Emeviler, Transoksanya'nın çoğu üzerindeki kontrolü kaybettiler; 734-736'da el-Hâris bin Sureyc, Horasan'daki halife valilerine karşı büyük bir isyan başlattı. Deneyimli Esad bin Abdullah el-Kasri'nin atanması, İbn Sureyc'in yenilgisine yol açtı; ancak 737'de Esad'ın Hutal üzerindeki Emevi kontrolünü yeniden sağlama girişimi, Türgeş'in ordusuna saldırmasıyla bir fiyaskoyla sonuçlandı. Esad kuvvetlerinin çoğunu kurtarmayı başarsa da ağır kayıplar verdi ve 30 Eylül'deki Yevm el Atkal Muharebesi'nde ordusunun yük treninin ve refakatçisinin çoğunu kaybetti. Esad, alanı Türgeş'e bırakarak Belh'e çekildi.

Arap ordusu terhis olup kış için evlerine dönerken, İbn Sureyc'in tavsiyesi üzerine Türgeş hükümdarı Suluk, Aşağı Tokharistan'ı işgal etti. Bu durum Esad'ın Türgeş işgaline karşı koyacak çok daha az adamı kalmasına neden oldu, ancak Türgeş hükümdarı baskın yapmak ve yiyecek toplamak için ordusunu dağıttığında, Esad onunla yüzleşmek için fırsatı değerlendirdi. 7.000 adamıyla, yanında sadece 4.000 askeri olan Suluk'u şaşırttı ve onu Haristan yakınlarında yendi. Türgeş hükümdarı ve İbn Sureyc kaçmayı başardı, ancak kampı Arapların eline geçti ve Türgeş ordusunun dolaşan gruplarının çoğu yok edildi. Bu beklenmedik zafer, Horasan'daki tehdit altındaki Emevi konumunu güçlendirirken, 738'in başlarında Türgeşler arası rekabetin kurbanı olan Suluk'un itibarını azalttı. Esad'ın halefi Nasr bin Sayyar, Türgeş gücünün çöküşünü kullanabildi ve yaklaşık olarak 743 Arapların Maveraünnehir'deki durumunu Türgeş müdahalesinden önceki haline yakın bir seviyeye getirmişti.

Arka Plan

Transoxiana bölgesi, 7. yüzyılın ortalarında Müslümanların İran ve Horasan'ı fethetmesinin ardından, I. Velid döneminde (h. 705-715) Emevi lideri Kuteybe bin Müslim tarafından fethedildi. Ancak, Transoxiana'nın yerli İranlı ve Türk halklarının ve özerk yerel yöneticilerin sadakatleri hala şüpheliydi: 719'da Transoxiana prensleri, Emevi Halifeliği valilerine karşı askeri yardım için Çin sarayına ve Türgeş vasallarına bir dilekçe gönderdi.^[1] Buna karşılık, 720'den itibaren Türgeşler, yerel Soğdlular arasında Halifeliğe karşı ayaklanmalarla birlikte Transoxiana'daki Müslümanlara karşı bir dizi saldırı başlattı. Emevi valileri başlangıçta huzursuzluğu bastırmayı başardılar, ancak Fergana Vadisi üzerindeki kontrol kaybedildi.^[2][3]724'te vali Müslim ibn Said el-Kilabi ve ordusu, Fergana'yı zapt etmeye çalıştığında Türgeş'in elinde ağır bir yenilgiye uğradı (Susuzluk Günü"). Bu yenilgi Arapları savunmaya itti ve hiçbir meydan muharebesi gerçekleşmese de, sonraki birkaç yıl içinde Arapların Maveraünnehir'daki konumu hızla çöktü.^[4][5]Emevi hükûmetinin yerel halkı yatıştırmak ve desteklerini kazanmak için gösterdiği gönülsüz çabalar kısa sürede tersine döndü ve sert Arap eylemleri yerel seçkinleri daha da yabancılaştırdı. Sonuç olarak, 728'de Türgeş'in yardımıyla büyük çaplı bir Transoxianan ayaklanması patlak verdi ve bu da Halifeliğin Semerkand çevresindeki bölge hariç Transoxian'ın çoğunu kaybetmesine yol açtı.^[6][7]

Emeviler 731'deki Dar Geçit Muharebesi'nde bir başka büyük yenilgiye uğradılar ve ardından Semerkant da kaybedildi. Ghurak komutasındaki Soğdlular bağımsızlıklarını yeniden kazandılar, Müslümanların Ceyhun Nehri'nin kuzeyindeki askeri faaliyetleri ciddi şekilde kısıtlandı ve Emeviler çabalarını Ceyhun vadisinin üst kısmındaki Tokharistan beyliklerinin kontrolünü elinde tutmaya odakladılar.Ayrıca, Emevi yetkilileri Horasan'da el-Harith ibn Surayj'in isyanıyla meşguldü. İsyan 734'ün başlarında patlak verdi, hızla eyalete yayıldı ve yerli İran nüfusunun büyük bir bölümünün desteğini topladı. Bir noktada, isyancı ordu eyalet başkenti Merv'i bile tehdit etti. 724-727 yıllarında Horasan valisi olarak görev yapmış ve şimdi beraberinde 20.000 deneyimli ve sadık Suriye askerini getiren deneyimli Esed bin Abdullah el-Kasri'nin gelişi, isyancı liderin kendisi kaçmayı başarsa da, İbn Sureyc'in isyanını bastırmayı ve gidişatı tersine çevirmeyi başardı.^[8][9]

737'de Esed, yöneticileri Türgeş ve İbn Sureyc'in isyanını destekleyen Khuttal prensliğine bir sefer başlattı. Esed başlangıçta başarılı oldu, ancak Khuttalan'lar yardım için Türgeş'e başvurdu. Türgeş kağanı Suluk, buna karşılık olarak yaklaşık 50.000 adamını güneye götürdü. Esed bundan çok az haberdar oldu ve Türgeş'in yaklaşmasıyla Emevi ordusu panikledi ve baş aşağı Ceyhun'a kaçtı.Çok fazla kargaşanın ortasında ve Türgeş'in peşindeyken, Emevi birlikleri nehri geçmeyi başardı.^[10][11][12]Ancak onları, Emevilerin kampına saldıran Türgeşler takip etti. Ertesi gün, 30 Eylül'de Türgeşler, Emevi yük trenini bulup ele geçirdi ve Esed'in önden gönderdiği el-Saghaniyan'dan gelen Emevi müttefik birliğini sözde "Yevm el Atkal Muharebesi"nde yok etti.

Savaş

Sefer, Esad ve artık çoğunluğu Suriyeli olan ordusu olan için bir felaket olmuştu; Ceyhun'un kuzeyindeki Emevi kontrolü tamamen çökmüştü ve vali tam bir yıkımdan kurtulabilmiş olsa da önemli kayıplar vermişti. Esad birliklerini Belh'e geri götürdü ancak Türgeşler Tokharistan'da kaldı ve onlara İbn Sureyc de katıldı.^[13][14] Araplar kışın sefere çıkmadıkları için Esad adamlarını terhis etti. Öte yandan İbn Sureyc'in ısrarı üzerine Türgeş kağanı, yerel halkı Emevilere karşı ayaklandırmayı umarak Aşağı Tokharistan'a kış saldırısı başlatmaya karar verdi. Bu saldırıda ona sadece İbn Sureyc ve takipçileri değil, Sogdlu ve Tokharistan'ın yerli prenslerinin çoğu da katıldı.^[14][15]

Esad, 7 Aralık akşamı, Türgeş ve yaklaşık 30.000 kişilik müttefiklerinin yakınlardaki Jazzah kalesinde olduğuna dair mesajlar Balkh'a ulaştığında bundan haberdar oldu. Esad, işaret ateşlerinin yakılmasını emretti ve Suriye birliklerini harekete geçirdi, ancak onları savaşmaya ikna etmek için her adama yirmi dirhem ödemek zorundaydı. Esad, başlangıçta yerel Horasan Araplarından yardım istemeyi reddetti, bu da o zamana kadar ikincisi ile Emevi rejiminin temsilcileri arasında var olan güvensizliğin seviyesini gösteriyordu; ancak sonunda pes etti ve 7.000 kişilik bir kuvvet topladı.^[14][15]Bu arada Suluk, Khulm'a saldırdı, ancak püskürtüldükten sonra Peroz Nakhsher/Peroz Bakhshin'e yürüdü. Balkh'ı atlatan Türgeş, Cüzcan'ın başkentini ele geçirdi ve sonra dağıldı ve her yöne atlı akıncı grupları gönderdi, bazıları Balkh'ın yaklaşık 350 kilometre güneyinde ve doğusunda bulunan Marw al-Rudh'a kadar ulaştı. Bu muhtemelen yiyecek aramak için yapıldı, çünkü böylesine büyük bir ordu kış boyunca başka türlü sürdürülemezdi. Ancak İbn Sureyc'in beklentilerinin aksine, Cüzcan hükümdarı, Khulm valisi tarafından bu olaylardan haberdar edilen ve Türgeş'le çatışmaya giden Esad'ın tarafını seçti.^[16][17]

El-Taberi'nin takip eden savaşla ilgili anlatımı karışıktır ve Oryantalist H. A. R. Gibb'e göre "yeniden ele almanın izlerini göstermektedir", ancak Esad'ın Türgeş hükümdarını ve İbn Sureyc'i Haristan yakınlarında şaşırtmayı başardığı anlaşılmaktadır. El-Taberi'ye göre, Esad, Türgeş ordusunun dağıldığını, Mansur ibn Salim el-Bajali komutasındaki 300 süvariden oluşan öncü birliği, eşit büyüklükteki bir Türgeş keşif birliğiyle karşılaştığında, onu yendiğinde ve birkaç Türgeş esir aldığında öğrendi.^[18] Daha sonra Esad, önce el-Sidrah köyünde, sonra Haristan'da kamp kurarak ilerledi[d] ve sonunda başkent Cüzcan'dan yaklaşık iki fersah uzaklıktaki bir yere ulaştı - yaklaşık 10-12 kilometre (6-7 mil).^[19]

Sonraki çatışmada, İbn Sureyc'in hemen altındaki Türgeş galip geldi ve bildirildiğine göre Esad'ın çadırına ulaştı. Ancak, Araplar arkadan saldırdıktan sonra -bildirildiğine göre Cüzcan hükümdarının önerisi üzerine- Türgeş ve müttefikleri dağıldı ve kaçtı. Kaçarken Türgeşler, kadınlarıyla birlikte kamplarını terk ettiler; buna kağanın karısı da dahildi; esir alınmasını önlemek için bir hadım hizmetçisi tarafından bıçaklandı. Emeviler ayrıca Türgeş'in ele geçirdiği 155.000 koyun, "her türlü gümüş kap" ve birçok Müslüman esir de dahil olmak üzere muazzam ganimetleri geri aldılar. Suluk, atı çamura saplandığı için zar zor kaçmayı başardı. Neyse ki Müslümanlar onu tanımadı ve İbn Sureyc tarafından kurtarıldı.^[20][21]

Esad ganimetleri adamları arasında bölüştürdü ve esir Türgeş kadınlarını yerel İran toprak sahibi soyluları olan dehganlara gönderdi. Ayrılışından dokuz gün sonra Belh'e dönmeden önce beş gün zafer kazandığı yerde kaldı. Oradan, kağanın kaçtığı Jazzah'a doğru yola çıktı. Suluk, Emevilerin takibinden kaçtı, ancak Araplar kısa sürede yoğun yağmur ve kar nedeniyle engellendi ve bu da kağan ve İbn Sureyc'in Yukarı Tokharistan'a kaçmasına ve oradan da Usrushana'ya geçmelerine olanak sağladı. Horasan'da geride bırakılan Türgeş akıncı grupları, Esad ve subayları tarafından teker teker yakalandı veya yok edildi ve sadece birkaç Soğdlu, Ceyhun'u geçerek geri kaçmayı başardı.^[20][22]

Sonrası

""Bu Haristan çatışmasında, çünkü bundan daha fazlası değildi, Arap yönetiminin kaderi sadece Transoksanya'da değil, hatta muhtemelen Horasan'da bile, en azından yakın gelecekte asılıydı. [...] Haristan sadece Orta Asya'daki Arapların kaderinde bir dönüm noktası değildi, aynı zamanda [Suluk Çor]'un kişisel prestijiyle bağlantılı olan Türgeş iktidarının çöküşünün işaretini de verdi.""

H. A. R. Gibb.^[23]

Esad'ın kağanla yüzleşmedeki kararlılığı ve Belh'i ikametgâhı yapma yönündeki akıllıca stratejik tercihi işe yaradı ve Türgişler'in elindeki birkaç yenilginin ardından umutsuz görünen bir durumu kurtarmasına izin verdi - gerçekten de Emevi halifesi Hişam bin Abdülmelik'in (h. 724-743), Esad'ın zaferinin ilk haberine inanmadığı söylenir. Haristan'daki zafer, Arap konumunu Horasan'da ve özellikle Tokharistan'da sağlamlaştırdı; burada, eğer ikincisi kazansaydı veya karşı konulmaz kalsaydı, sadık yerel yöneticiler kesinlikle Türgişler'e geçecekti. Tersine, yenilgi Suluk'un itibarını azalttı ve muhtemelen 738'in başlarında suikasta uğramasında bir rol oynamış olabilir, ancak Çin sarayı tarafından körüklenen Türgişler arasındaki rekabetler bundan daha doğrudan sorumluydu. Türgeş Hanlığı daha sonra iç çekişmelere sürüklendi ve bölgedeki Emevi çıkarları için ciddi bir tehdit olmaktan çıktı. Sonuç olarak, Haristan Muharebesi Orta Asya'daki Müslümanların kaderi için bir dönüm noktası olarak kabul edilir.^[24][25][26]

Esad'ın halefi Nasr bin Sayyar döneminde, Emevi orduları Transoxiana'nın çoğunu yaklaşık 743'te geri aldı ve 751'deki Talas Muharebesi ve Orta Asya'daki Çin etkisini sonlandıran An Luşan İsyanı'nın kargaşasıyla bölgedeki Müslüman hakimiyeti güvence altına alındı.^[27][28]Bununla birlikte, Esad komutasındaki Suriyelilerin 737'deki Hutal seferinde yaşadıkları kayıplar, Suriye ordusu Emevi rejiminin ana direği olduğu için uzun vadede özellikle büyük önem taşıyordu. Horasan'daki sayısal düşüşü, Horasan doğumlu Arapların artık tamamen zorla kontrol edilemeyeceği anlamına geliyordu; bu sadece Nasr bin Sayyar şahsında yerli bir Horasanlı Arap valinin atanmasının yolunu açmakla kalmadı, aynı zamanda sonunda Emevi rejimini deviren Abbasi İhtilali'nin patlak vermesinin de yolunu açtı.^[29]

Kaynakça

Özel

1. Blankinship 1994, ss. 109–110.
2. Blankinship 1994, ss. 125–126.
3. Gibb 1923, ss. 61–65.
4. Blankinship 1994, ss. 126–127.
5. Gibb 1923, ss. 65–69.
6. Blankinship 1994, ss. 127–128.
7. Gibb 1923, ss. 67–70.
8. Blankinship 1994, ss. 176–180.
9. Gibb 1923, ss. 76–78.
10. Blankinship 1994, s. 180.
11. Blankinship 1989, ss. 131–135.
12. Gibb 1923, s. 82.
13. Gibb 1923, ss. 82–83.
14. ^ Blankinship 1994, s. 181.
15. ^ Gibb 1923, s. 83.
16. Blankinship 1994, ss. 181–182.
17. Gibb 1923, ss. 83–84.
18. Blankinship 1989, s. 142.
19. Blankinship 1989, s. 143.
20. ^ Gibb 1923, s. 84.
21. Blankinship 1989, ss. 145–146.
22. Blankinship 1989, ss. 146–147.
23. Gibb 1923, ss. 84, 85.
24. Blankinship 1994, s. 182.
25. Gibb 1923, ss. 84–85.
26. Hawting 2000, ss. 87–88.
27. Blankinship 1994, ss. 182–185.
28. Gibb 1923, ss. 88–98.
29. Blankinship 1994, s. 185.

Genel

• Blankinship, Khalid Yahya, (Ed.) (1989). The History of al-Ṭabarī, Volume 25: The End of Expansion: The Caliphate of Hishām, A.D. 724–738/A.H. 105–120. SUNY series in Near Eastern studies. (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-569-9. 
• Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1827-7. 
• Gibb, H. A. R. (1923). The Arab Conquests in Central Asia (İngilizce). Londra: The Royal Asiatic Society. OCLC 499987512. 
• Hartmann, R. (1965). "Djūzdjān". Lewis, B.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume II: C–G (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 608-609. OCLC 495469475. 
• Hawting, Gerald R. (2000). The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661–750 (İngilizce) (Second bas.). Londra ve New York: Routledge. ISBN 0-415-24072-7. 
• Sims-Williams, Nicholas (2002). "Nouveaux documents bactriens du Guzgan (note d'information)" [New Bactrian documents of Guzgan (informational note)]. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (Fransızca). 146 (3). ss. 1047-1058. doi:10.3406/crai.2002.22500.