Hadis terminolojisi

Hadis terminolojisi (Arapça: مصطلح الحديث, Mustalahu'l-Hadis), İslam dininde, birincil kaynak Kur'an'dan sonra en önemli ikinci kaynak sayılan Muhammed'in hadislerinin, tespit edilip ilk dönemde sözlü daha sonraki dönemlerde yazılı olarak aktarımıyla uğraşan ilim dalındaki (ilm-i hadis) tüm terimleri ifade eder. İslam ilim tarihinde bu ifade daha çok ulumu'l hadis (hadis ilimleri) terimiyle karşılanabilir ki bu hadis ilmini ve onun alt disiplinlerini ifade eder.^[1]

İslam tarihinde, Muhammed'in hayatının, söz ve davranışlarının önemi daha o hayattayken sahabesi tarafından idrak edilmiş, bu amaçla onun sözlerini ve davranışlarını yazıya geçirenler olmuştur.^[2] Muhammed ilk olarak bu yazıma, Kur'an'la karışabileceği endişesiyle izin vermemiş daha sonraki süreçte ise bizzat kendisi bazı emir ve vaazlarının yazılmasını istemiştir. Onun ölümünden sonra ise sahabe bu hadisleri çoğunlukla sözlü olarak az da olsa yazılı olarak kendilerinden sonra gelen kuşağa aktarmaya başlamıştır. Tabiin döneminde hadis toplama ve yazımı işi belli esaslara göre gelişip şekillenmeye başlamıştır. Bu dönem ilk hadis kitaplarının da yazıldığı döneme denk gelir.

Genel olarak hadis ilimleri, Muhammed'in söz ve davranışlarına ait rivayetlerin tespit edilmesi ve bu rivayetlerin sıhhatini belli bir disiplin içinde inceleyen bilim dalıdır. Yıllar içinde bu bilim dalı kendine ait terimler geliştirmiştir.

Genel terimler

• Hadis: İslam peygamberi Muhammed'in vahiy aldıktan sonraki dönemdeki tüm sözlerini, fiilerini ve bir konu hakkındaki görüşünü ifade eden genel bir terimdir. Bazı bilginler Muhammed'in peygamberliğinden önceki hayatına dair sözlerini ve olayları da hadis olarak tanımlamıştır. Sünnet de hadis anlamındadır.^[3] Hadis özel olarak peygambere dayanan haberlere denilse de sahabe ve tabiine ve tabeu't tabiine dayanan haberlere de hadis denmektedir.
• Haber: Peygamberden, sahabeden, tabiden ve tebeu't tabiden bir hadis alimine ulaşan her türlü söz ve yazılı belgeye denir.
• Hadis ilmi: Hadislerin tespit edilmesiyle ilgili bilim dalının genel adıdır.
• Hadis usulü: Hadislerin sınıflandırılmalarıyla uğraşan alt bilim dalıdır.
• Metin: Hadisin sözlü ve yazılı olarak aktarılan lafızlarıdır.
• Muhaddis: Hadis ilmiyle uğraşan kişidir.
• Ravi: Hadisi aktaran kişidir.
• Rivayet: Hadisi, o hadisi aktaran kişilerleri de belirterek sözlü veya yazılı olarak anlatmaktır.
• Sened: Hadisin ilk ravisi ile son ravisi arasındaki tüm ravilerin oluşturduğu ‘zincir’dir. Hadisin senedi denildiğinde, hadisi rivayet eden tüm ravilerin isimlerinin sayılması anlaşılır. Hadis ilminde isnad ile eşanlamlı olarak kullanıldığı da olur.

Hadis çeşitleri

Söyleyene göre

• Hadis-i Kutsi: Allah tarafından vahiy meleği Cebrail aracılığıyla peygambere aktarılan sözlerdir. Hadis-i Rabbani de denilir.
• Merfu: Direkt olarak peygambere isnad edilen sözler veya fiilerdir. Sahabenin sözü veya fiili peygambere isnad etmesi gerekir. Örneğin; bir sahabinin ‘peygamber zamanında şöyleydi, biz şöyle yapardık’ şeklindeki hadis merfu değildir. Çünkü burada direkt peygambere isnad edilen bir söz veya fiil yoktur. Peygamber şöyle dedi, şöyle yaptı şeklindeki hadisler merfudur. Eğer bir hadis dolaylı yoldan peygambere isnad edilirse ona 'hükmen merfu' denilir. Dolaylı olarak değil de açık olarak peygambere dayanan hadise 'sarhen merfu' denilir.

Kavli: Peygamberin sözleridir.

Fiili: Peygamberin davranışlarıdır.

Takriri: Peygamberin onayladığı söz ve fiillerdir.

Vasfi: Peygamberin sıfatlarını aktaran hadislerdir.

• Mevkuf: Sahabeye dayandırılan söz ve filleri aktaran hadislerdir. Bu rivayetlerin senedi peygambere ulaşmaz, ravi olan sahabede biter.
• Maktu: Tabiin veya tebeu’t-tabiine isnad edilen söz ve fiilerdir. Bu rivayetler onlarda son bulur. İslam hukukçuları bu hadisleri de delil olarak saymışlardır.

Ravilerine göre

• Mütevatir

• Lafzi
• Manevi

• Ahad

• Meşhur
• Meçhul

• Aziz
• Garib

• Mutlak
• Nisbi

Sıhhatine göre

• Makbul
• Sahih

• Sahih li-zatihi
• Sahih li-gayrihi

• Hasen

• Hasen li-zatihi
• Hasen li-gayrihi

• Merdud

• Muallak
• Mu'dal
• Munkatı
• Şaz
• Muallel
• Münker
• Mevzu

Metin ile ilgili terimler

• Garibu'l- Hadis: Hadislerin metninde geçen bilinmeyen veya az bilinen kelimeleri inceleyen alt bilim dalı.

Ravi ile ilgili terimler

• Aba ve Ebna: Tüm ravilerinin aralarında kan bağı bulunması.
• Adâlet: Ravinin dinin emirlerine tam bağlı ve yalancılıkla suçlanmış bir kişi olmaması.
• Ahz: Ravinin bir şeyhten hadis alması.
• Cerh: Ravinin kusurlarından ötürü rivayetinin reddedilmesidir.
• Sadûk: Ravinin güvenilir olması.
• Sik'a: Ravinin ‘güvenilir’ özelliğini ifade eder. Bir ravinin güvenilir olması ise adalet ve zabt özelliklerine sahip olmasıdır.
• Zabt: Ravinin hocasından aldığı hadisi rivayet edene kadar ezberinde tutması, onu tereddütsüz ve hatasız şekilde nakletmesidir.

Kitaplar ilgili terimler

• Cami: Bir konuya ait hadislerin toplandığı hadis kitapları.
• Kütüb-i Erbaa: Şia'nın dört büyük hadis kitabı.
• Kütüb-i Sitte: Hadislerin toplandığı geçerli altı büyük hadis kitabı.
• Müsned: Hadislerin, ilk kaynağı olan sahabiye göre toplandığı hadis kitabı.
• Sünen: Ahkama dair hadisleri toplayan hadis kitapları.

Kaynaklar

1. Görmez, Mehmet. "ULÛMÜ'l-HADÎS". TDV İslam Ansiklopedisi. TDV. 13 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
2. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Mart 2021. 
3. Koçyiğit, Talat (1980). Hadis Istılahları. Ankara Üniversitesi. s. 120.