Kemaleddin Hüseyin bin Âli Kâşifî,[3][a] en çok Hüseyin Vâiz-i Kâşifî olarak bilinir, üretken bir Fars[3]nesir stilisti, bir şair, bir Kur'an yorumcusu, bir Sufi alimi ve Timurlu çağı bir astronomdur. Kâşifî mahlası, Vâiz[3][b] ise mesleğini belirtmektedir.
Kariyerinin büyük bir kısmını Herat'ta geçiren Kaşifi, burada yaptığı akademik çalışmaları, Sultan Hüseyin Baykara döneminde Timur sarayının kıdemli vezirlerinden Ali Şîr Nevaî tarafından desteklenmiştir; bu nedenle Kâşifî eserlerinin çoğunu Nevaî'ye adamıştır. Ünlü Fars şair ve mutasavvıf Molla Câmî'ye de çok yakındı.
Ünlü eserleri arasında Farsça nesir olarak yazılmış Ahlâk-ı Muhsinî ve Envâr-ı Süheylî ile Farsça Kur'an tefsirleri olan Cevâhirü’t-tefsîr ve Mevâhib-i ʿAliyye bulunmaktadır.
Hayatı
Kâşifî, Sebzevar (Beyhak) şehrinde doğdu. Bu nedenle bazı kitaplarında kendisine el-Kâşîfî el-Beyhakî adını verir (bk. Cevahiru't-Tefsir). "Kâşifî" onun mahlasıdır.[1] Ayrıca Mevlânâ Vâiz Kâşifî veya sadece Molla Hüseyin olarak da bilinirdi. 860/1456'da Herat'a taşındı ve burada Timur döneminin ünlü Fars şairi Molla Câmî ile tanıştı. Onun aracılığıyla Timur sarayında kıdemli bir memur, yazar ve şair olan Ali Şîr Nevaî ile tanıştı.
Kâşifî 910/1504 yılındaki ölümüne kadar Herat'ta kaldı. Herat'ta Câmi'nin mezarının yakınına defnedildi.
Mezhebiyle ilgili ihtilaf
Kâşifî, yıllar boyunca Sünniler ve Şiiler arasında tartışma konusu olmuştur. Ancak, hem Farsça hem de İngilizce akademik çevrelerde son zamanlarda varılan fikir birliği, Kâşifî 'nin Şii İmamlara olan dindar bağlılığına dair belirtilere rağmen mezhep olarak Sünni (ve Hanefi ) olduğudur ki bu, Safevî öncesi Sünni alimler arasında alışılmadık bir durum değildir.
Bazı kaynaklarda üç sebepten dolayı zaman zaman Şii alim olarak anılır. Birincisi, Timurlular döneminin sonuna kadar Horasan'ın pek çok diğer Sünni âlimi gibi (mesela, ünlü Fars şair ve mutasavvıfAttar Nişaburi, hem Sünniler hem de Şiiler tarafından saygı duyulan Ehl-i Beyt'i öven bir kitap yazmıştır), Kâşifî de Ehl-i Beyt'i ve bazı Şii imamları öven en az iki eser yazmıştır. İkincisi, doğum yeri olan Sebzevar, geleneksel olarak bir Şii merkeziydi. Üçüncüsü, Safevî İmparatorluğu Herat'ı ele geçirdiğinde, " Ravzat el-Şahadā'nın Şii tutku oyununun sahnelenmesinde kullanılan standart metin olarak hizmet eden yarı-kanonik bir metin olarak benimsenmesini haklı çıkarmak için" Kâşifî 'yi bir Şii alimi olarak tanıttı.
Başlıca tefsir eseri olan Cevahirü't-Tefsir'de, kaynak olarak kullandığı ve zikrettiği kırk kadar tefsirden sadece üçü Şii tefsiri olarak öne çıkmaktadır. Kalan kaynaklar ise Sünni tefsirlerdir.
Çalışmaları
Kâşifî'nin nesir, şiir, tefsir, astronomi ve İslami ilimler alanında otuza yakın kitabı bulunmaktadır. Bunlardan en ünlüleri şunlardır:
Ahlâk-ı Muhsinî (Farsça: اخلاق محسنی): 907/1501-2'de tamamlanan ve Solṭān-Ḥosayn'a ithaf edilen kırk bölümden oluşan ahlak ve devlet yönetimi üzerine bir inceleme.
Envâr-ı Süheylî (Farsça: انوار سهیلی): Timurlu emiri Nizameddin Şeyh Ahmed Süheyli'nin siparişi ve ithafıyla, Ebu'l-Meali'nin popüler hayvan masalları olan Kelile ve Dimne'nin on dört bölümden oluşan düzyazı uyarlaması.
Cevâhirü’t-tefsîrli-tuḥfeti’l-emîr (Farsça: جواهر التفسیر لتحفة الأمیر): Kur'an-ı Kerim'in ilk üç suresini kapsayan tefsir. Kâşifî tefsirini oluştururken Arapça ve Farsça olmak üzere yaklaşık 40 tefsiri ve İslam alimlerinin yaklaşık 20 kadar risale ve kitabını kaynak olarak kullanmıştır. Fahreddin er-Râzî'nin Râzî Tefsiri ve Ebu Hafs Ömer el-Nesefî'nin et-Taysir fi't-Tefsir en çok alıntı yapılanlar gibi görünmektedir. Hacimli bir eserdir ve Kâşifî, kitabı bitirmesinin çok uzun sürdüğünü fark edince, dördüncü sureye geldiğinde projeyi bırakmıştır. Bunun yerine, Mawaheb-i Aliyye adı verilen kısaltılmış fakat tam bir tefsir yazdı.
Mevâhib-i ʿAliyye (Farsça: مواهب علیه): Kur'an-ı Kerim'in kısaltılmış tam tefsiri. Cevahirü't-Tefsir ile birlikte son beş asırdır Afganistan ve Hint alt kıtasında popüler tefsir eserleri olarak kabul edilmektedirler.
Ravżatü’ş-şühedâ (Farsça: روضة الشهداء): 908/1502-3'te yazılmış, on bölümden ve bir sonuçtan oluşan, büyük ölçüde İmam Hüseyin ve Kerbela'daki trajik olaylara odaklanan bir Ali şehitliği.
Mitchell, Colin Paul (2003). "To preserve and protect: Husayn Vaciz-i Kashifi and Perso-Islamic chancellery culture". Iranian Studies. 36 (4). ss. 485-508. doi:10.1080/021086032000139195.
Subtelny, Maria E. (2018). "The Works of Ḥusayn Vāʿiẓ Kāshifī as a Source for the Study of Sufism in Late 15th- and Early 16th-Century Central Asia". DeWeese, Devin; Gross, Jo-Ann (Ed.). Sufism in Central Asia: New Perspectives on Sufi Traditions, 15th-21st Centuries. Brill. ss. 98-118. ISBN978-90-04-36787-6.
