Ekoloji bahçesinde küçük ölçekli münavebeEkim nöbeti ve monokültürün etkilerinin araştırılması, ön alanda patates, yulaf, bezelye, çavdar ekilidir; Arka alanda, çavdar arka arkaya 58 yıldır ekilmektedir
Ekim nöbeti (münavebe), bir tarlaya aynı ürünleri arka arkaya ekilmemesi,[1] farklı bitkilerin bir düzen içinde birbirinin peşi sıra ekilmesini ifade eden tarım yöntemidir.[2]
Kavramlar
Bazı bitki türleri uzun yıllar arka arkaya aynı tarlaya ekildiğinde verimlerinde büyük düşüş gözlenir. Bu tür bitkilere (pancar, keten, yulaf, kolza, bezelye, haşhaş, ayçiçeği) kendine katlanmaz bitkiler denir. Bazı bitkiler ise (mısır, soya fasulyesi, bakla, çeltik, kenevir, tütün) tarlaya sürekli ekilseler de verim kaybı ciddi değildir, bunlara ise kendine katlanır bitkiler adı verilir. Kendine katlanmayan bitkinin aynı tarlaya yeniden ekilmesi için gereken zamana ekim molası, ekim nöbetinde ilk ekilen bitkiye ön bitki, sonra ekilene müteakip bitki, adı verilir. Kendine katlanmaz bazı bitkiler ve ekim molaları şöyledir; keten (6 yıl), yonca (5 yıl), pancar (4-5 yıl), yulaf (3-4 yıl), bezelye (4 yıl), turp (3 yıl), kolza (3 yıl), ayçiçeği (3-5 yıl), haşhaş (2-3 yıl), patates, lahana, soğan (3-4 yıl).[3] Aynı yılda aynı tarlada birden fazla ürün yetiştirilmesine çoklu yetiştirme sistemi denilir.
Tarihi
İnsanoğlu tarıma yeni başladığı zamanlarda, bir tarla her yıl ekilir, alınabilecek ürün alınır, en son verim iyice düşünce tarla terk edilirdi. Yeni tarlanın önce bitki örtüsü yakılır, sonra ekilir, birkaç yıl sonra burası da terk edilirdi. Bu ilkel yöntem, ekim nöbetinin başlangıcıdır. 1850 yılından sonra fiğ, yonca korunga ve üçgül tahıllar ile ekim nöbetine alınmaya başlanmıştır. Bu uygulamadan önce nadas, verim için zorunlu bir uygulama idi. Baklagillerin münavebeye alınması ile her yıl ürün alınmış, suyun bulunduğu, vejetasyon süresinin 300 günden fazla yerlerde yılda dört ürün alınabilmiştir. Nadas, yağışın belli değerin altında olduğu yerlerde günümüzde de hala ekim nöbetinin içerisinde değerlendirilmektedir.
Gerekçeler
Ekim nöbetinde amaç tarlanın üretkenliğinin sürdürülmesi ile birim alandan alınan verimin artırılmasıdır. Bitkisel üretim uygulamalarının yüksek verimli olması ve hedeflenen tarımsal başarıya ulaşmak için ekonomik ve doğal şartlara uyumlu ekim nöbeti planlanmalıdır. Her bitki topraktan aynı besini almaz. Tahıllar azotu kullanırken, baklagiller toprağa azot bağlar. Aynı bitkinin sürekli ekimi durumunda o bitki ile beslenen böcekler ve hastalıklar güçlenerek zarar vermeye devam edeceklerdir. O bitkinin kullandığı bitki besin elemanları toprakta azalacak, verim düşecektir.
Faydaları
Zararlılar ile mücadelede etmek için en ekonomik yöntem ekim nöbetidir. Sadece verim artırma yöntemi olmayan ekim nöbeti sürdürülebilir tarımın ilk adımı sayılmaktadır. Herbisitlerin olmadığı 19. yüzyılda zararlılarla mücadelenin temeli olmuş, zararlı otların yayılmasını engellemiştir. Herbisit kullanımının insan sağlığına olumsuz etkileri ekim nöbetini hala değerli kılmaktadır.[4] Tek bitkiye özgü (monogag) bazı böcekler, örneğin pembe kurt (Pectinophora gossyhiella) ile mücadelede ekim nöbeti oldukça faydalıdır.
Ekim nöbeti; topraktaki organik maddelerin artmasına, toprak yorgunluğunun yok edilmesine, tarla bitkilerinin rekabet şansının çoğalmasına, yapay gübre kullanımının azalmasına ve yabani ot mücadele yöntemlerinin çeşitlenmesine katkı sağlamaktadır.[4] İyi bir ekim nöbeti ile; hastalıklar ve erozyon azalmakta, toprağın yapısı gelişmekte, organik madde ve azot miktarı artmakta, bitki, besin elemanlarından ve verilen gübreden daha iyi yararlanılmaktadır. Münavebe uygulanan bir tarlaya çeltik samanı ve sapı, mısır samanı, doğal ve yapay gübreler uygulanmış, sonuçta toprak hacmi, ağırlığı, gözenek büyüklüğü ve su tutma özelliği olumlu etkilenmiştir.[5]
Baklagillerin ekim nöbetine girmesinin asıl amacı topraktaki azot miktarını artırmaktır. Baklagiller köklerindeki nodoziteler ile atmosferdeki serbest azotu toprağa bağlayıp, toprağı zenginleştirirler.[6] Derin köklü ürünler toprak yapısını iyileştirir ve toprağı hızlıca örten mahsullerin ot baskılayıcı etkisi vardır.
Bir araştırmada sürekli pamuk ekilen tarlada solgunluk hastalığının oranı %49 iken, buğday ekiminden sonra %6'ya, mısırdan sonra %2'ye düşmüştür.
Örnek uygulamalar
Türkiye'ye en uygun ekim nöbetinin buğday-mercimek ekimi olduğu belirlenmiştir. Bu münavebe sisteminde, nadas-buğday sistemine göre İç Anadolu'da iki kat, geçit gölgelerinde 5-10 kat fazla gelir alınmıştır.[1] Muş Ovası için en uygun münavebenin fiğ-buğday ve nohut-buğday olduğu belirlenmiştir.[7]
Ekim nöbeti bazı durumlarda bir tarla birkaç parçaya bölünüp, her parçaya farklı ürün ekilerek de uygulanır. Bu durumda çiftçi yılın farklı zamanlarında çalışır, yılı iyi değerlendirmiş, aynı yıl değişik ürün ihtiyaçlarını karşılamış, başarısızlık ihtimalini azaltmış, olur.
Orta Anadolu'da yapılan bir çalışmada, toprakta en fazla nemin nadasta biriktiği, daha sonra kimyon, kışlık mercimek, kışlık fiğin geldiği, en az nem arpa-buğday münavebesinde belirlenmiştir. Baklagil ekim alanlarında nadastaki kadar azot birikmiştir.
Pamukta Anadolu şartlarında şu münavebe döngüleri tavsiye edilmektedir; bir yıl soya-iki yıl pamuk, iki yıl pamuk-bir yıl mısır, iki yıl pamuk-iki yıl yonca, bir yıl mısır-iki yıl pamuk, bir yıl buğday-üç yıl pamuk.[6]
Nadasın kaldırılamadığı yağışın az olduğu bölgelerde nadas-buğday nöbeti yerine yeni yöntemle bulunmuştur. Nadas-buğday-yazlık mercimek-buğday şeklindeki dörtlü ekim nöbeti çiftçiye daha fazla getir getirmiştir. Böylece nadas iki yılda bir yerine dört yılda bir uygulanmıştır.[8]
Kaynakça
^abEKİZ, Prof. Dr. Hayrettin; SANCAK, Prof. Dr. Cengiz. "Tarla Bitkileri". Anadolu Üniversitesi. s. 6. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020.
