PROFILBARU.COM

Botay kültürü veya Botai kültürü, Bakır Çağı'a âit MÖ 3700'lü yıllarda Kuzey Kazakistan'da oluşmuş bir kültürdür. Târihte bilinen ilk at evcilleştiren kültür, Botai kültürüdür.^[1]

Bu kültürün insanları büyük yerleşim birimlerinde yaşarlar ve ağırlığı atçılık da olan çok yönlü ticâretle meşgul olurlardı. Yaygın olan diğer uğraşlar avcılık ve balıkçılığın yanında kemik, tahta ve taş işlerini kapsayan zanaatlardı. Seramikler genelde geometrik şekilde sivri bir ucu batırarak, tarayan ya da bir sicim şeklindeki süslemelerle süslenirdi. Bir kap parçasında bulunan stilize edilmiş çizim, bu kültürün tekerleği Neolitik çağ'ın sonlarına doğru bulduklarını göstermektedir.^[2]

Yaşama şekilleri

Bakır devrinde bir step ekonomisi kültür tipi oluşarak ufak değişikliklerle binlerle yıl devâm etmiştir. At yetiştiricilerinin bulunduğu bölgedeki tabiat farklıydı: Stepler, ağaçlı stepler, tepe ve vâdîler. İnsanların hayatlarını idâme ettirebilmeleri genelde ekonomik etkinliklerini mevsimlere göre düzenlemelerine bağlıydı. Botai gibi iskânlar kışı geçirmek içindi. Baharda insanların büyük bölümü, erken erimekte olan sudan kurtulan ve dolayısıyla çabuk yeşeren güneydoğu yönündeki kumlu topraklara doğru harekete geçerlerdi. Orada kısa zaman için konutlar yapar, avlanır ve kışlıkları sağlarlardı. Bu dönemde etnik kaynaşmalar ve evlilikler olurdu. Yerleşme yerleri, her birinin sürülerini kontrol edebilmek için geniş bir yaşama alanına ihtiyâcı olduğundan birbirlerinden 150–200 km uzakta bulunurdu.^[2]

Botai yerleşim yeri

Botai yerleşim yeri (takrîben 3700-3100) 1980'de Kazak arkeolog Viktor Seibert tarafından keşfedilip o târihten beri sistematik olarak araştırıldı. Burayı özel kılan, bugüne kadar bilinen at evcilleştiren en eski yer olarak bilinmesidir. Yerleşim bulgu yeri 15 hektar büyüklüğünde bir düzlük üzerinde bulunup İman-Burluk ırmağının kıyısında bulunmaktadır. Birçok sayıda konutun zeminde oluşturduğu çukurlar yüzeyde seçik bir şekilde görülmektedir. Arkeolojik kazılarla bugüne kadar bu anıt bölgede 10.000 m²'den daha büyük bir bölge açıldı, 100 cıvârında konut, yaklaşık 300.000 artefakt ve %99,9'u atlara âit olan yüzbinlerce hayvan kemiği ortaya çıkarıldı. 4. binyılın sonunda step iklîmi daha nemli oldu ve daha zengin bir bitki örtüsü yetişti. Paleografların ve Pedogologların verdiği bilgilere göre ot, burada 2 m'ye kadar büyük olurdu.

Dil

Fin akademisyen Asko Parpola'ya göre kültür bölgesinde konuşulmuş dilin kesin bir şekilde belirlenmesi mümkün değildir. Parpola, Ugor dillerinde yer alan at ile ilişkili kelimelerin (Macarca: ló, Mansi lū, Hantı law) ne diğer Ural dillerinde, ne de Avrasya'da konuşulmuş diğer dillerde yer almamasını öne sürerek Proto-Ugor dilinde yer aldığı varsayılan ve at anlamına gelmiş *lox kelimesinin Botai kültüründe konuşulmuş alakasız bi dilden alıntı olduğuna değinmiştir, ancak Ugor dillerindeki bu kelimelerin kökeni için başka açıklamalar da öne sürülmüştür.^[3]

Çek tarihsel dilbilimci Václav Blažek, Botai kültüründe Yenisey dilleri ile ilgili bir dilin konuşulmuş olabileceğini öne sürmektedir. Blažek'e göre Botai kültürünün dilinde yer alan pastoral yaşam ve at ile ilişkili terimler Proto Hint-Avrupa diline alıntılanmıştır. Bu iddiaya kanıt olarak Blažek, Proto Yenisey dilinde yer aldığı varsayılan ve erkek at anlamına gelmiş *ʔɨʔχ-kuʔs kelimesi ile Proto-Hint-Avrupa dilinde evcil at anlamına gelen *H1ek̂u̯os kelimesinin yakınlığını gösterir ve *H1ek̂u̯os kelimesinin kökeni için önerilen diğer açıklamaları reddeder.^[4]

Kaynakça

^ Atın evcilleştirilmesi, insanlığın gelişme aşamalarını ulaşımdan haberleşmeye ve savaşa kadar değiştirmiştir. Şimdi yayımlanan sonuçlar, atın Botai bölgesinde tarım yaygınlaşmadan çok önce atın burada evcilleştirildiği sonucunu ortaya koymaktadır. Yazarlar, böylece atın evcilleştirilmesinin tarımsal bir gelişme olmadığının ortaya konduğunu belirtmektedirler. Araştırmacı "Edindiğimiz bilgilere göre at, sanıldığından bin yıl önce evcilleştirilmiştir" şeklinde bulgularını açıklamaktadır. "Bu da ilk toplumların oluşumunun nasıl olduğu görüşünü değiştirmektedir." (bakınız At 5.500 yıl önce de yapılmaktadır. (Almanca Pferdezucht gab es schon vor 5.500 Jahren^{[ölü/kırık bağlantı]}))
^ ^a ^b Зайберт, 2005, 161-163
^ Parpola, Asko (1 Kasım 2020). "The problem of Samoyed origins in the light of archaeology: On the formation and dispersal of East Uralic (Proto-Ugro-Samoyed)" (PDF). Hyytiäinen, Tiina; Jalava, Lotta; Saarikivi, Janne; Sandman, Erika (Ed.). Per Urales ad Orientem. Iter polyphonicum multilingue. Festskrift tillägnad Juha Janhunen på hans sextioårsdag den 12 februari 2012. Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. 264. Helsinki: Finno-Ugrian Society. ss. 295-296. ISBN 978-952-5667-33-2. 25 October 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 January 2015.
^ Václav Blažek 2019, Perspective of the Yeniseian homeland. Quote: The preceding arguments lead to the conclusion that Yeniseians still lived in the steppe region of Central Asia including Kazakhstan in the first centuries of CE and certainly earlier. Northern Kazakhstan, namely the area of the Botai43 culture, was probably the place where the wild horse (Przewalsky-horse, i.e. Equus ferus przevalskii Poljakoff) was already in the mid 4th mill. BCE domesticated (cf. Bökönyi 1994: 116; Becker 1994: 169; Anthony 1994: 194; Outram 2009: 1332-35). The creators of this culture were totally specialized in breeding of horses (133.000 horse bones were found here already in the early 1990s!). The proximity of the Yeniseian *ʔɨʔχ-kuʔs "stallion" and Indo-European *H1ek̂u̯os "(domesticated) horse" is apparent and explainable through borrowing. If the Indo-European term cannot be transparently derived from IE *ōk̂u- "swift" = *HoHk̂u-, while the Yeniseian compound "stallion" = "male-horse" is quite understandable, the vector of borrowing should be oriented from Yeniseian to Indo-European.

Dış bağlantılar

[1] Anthropology research. Prehistory of Kazakhstan
[2] Horse Domestication in the Botai Culture, Eneolithic Kazakhstan
[3] 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Krasnyi-Yar. A Chalcolithic Botai Culture Site, Kazakhstan
[4] The Earliest Horseback-Riding and its Relation to Chariotry and Warfare
[5] 8 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ancient Horse Corral Unearthed in Kazakhstan

Kazakistan ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Rusya ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

Arkeoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[1] Atın evcilleştirilmesi, insanlığın gelişme aşamalarını ulaşımdan haberleşmeye ve savaşa kadar değiştirmiştir. Şimdi yayımlanan sonuçlar, atın Botai bölgesinde tarım yaygınlaşmadan çok önce atın burada evcilleştirildiği sonucunu ortaya koymaktadır. Yazarlar, böylece atın evcilleştirilmesinin tarımsal bir gelişme olmadığının ortaya konduğunu belirtmektedirler. Araştırmacı "Edindiğimiz bilgilere göre at, sanıldığından bin yıl önce evcilleştirilmiştir" şeklinde bulgularını açıklamaktadır. "Bu da ilk toplumların oluşumunun nasıl olduğu görüşünü değiştirmektedir." (bakınız At 5.500 yıl önce de yapılmaktadır. (Almanca Pferdezucht gab es schon vor 5.500 Jahren^{[ölü/kırık bağlantı]}))

[multiple-2] Зайберт, 2005, 161-163

[Parpola-3] Parpola, Asko (1 Kasım 2020). "The problem of Samoyed origins in the light of archaeology: On the formation and dispersal of East Uralic (Proto-Ugro-Samoyed)" (PDF). Hyytiäinen, Tiina; Jalava, Lotta; Saarikivi, Janne; Sandman, Erika (Ed.). Per Urales ad Orientem. Iter polyphonicum multilingue. Festskrift tillägnad Juha Janhunen på hans sextioårsdag den 12 februari 2012. Mémoires de la Société Finno-Ougrienne. 264. Helsinki: Finno-Ugrian Society. ss. 295-296. ISBN 978-952-5667-33-2. 25 October 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 January 2015.

[4] Václav Blažek 2019, Perspective of the Yeniseian homeland. Quote: The preceding arguments lead to the conclusion that Yeniseians still lived in the steppe region of Central Asia including Kazakhstan in the first centuries of CE and certainly earlier. Northern Kazakhstan, namely the area of the Botai43 culture, was probably the place where the wild horse (Przewalsky-horse, i.e. Equus ferus przevalskii Poljakoff) was already in the mid 4th mill. BCE domesticated (cf. Bökönyi 1994: 116; Becker 1994: 169; Anthony 1994: 194; Outram 2009: 1332-35). The creators of this culture were totally specialized in breeding of horses (133.000 horse bones were found here already in the early 1990s!). The proximity of the Yeniseian *ʔɨʔχ-kuʔs "stallion" and Indo-European *H1ek̂u̯os "(domesticated) horse" is apparent and explainable through borrowing. If the Indo-European term cannot be transparently derived from IE *ōk̂u- "swift" = *HoHk̂u-, while the Yeniseian compound "stallion" = "male-horse" is quite understandable, the vector of borrowing should be oriented from Yeniseian to Indo-European.

[1]

[2]

[3]

[4]