Altıgen satranç, altıgen bir tahtanın üzerinde oynanan satranç türevlerinin ortak adıdır. En fazla bilineni 1936 yılında Władysław Gliński tarafından oluşturulmuş Gliński'nin altıgen satrancıdır.
Gliński'nin altıgen satrancı
Altıgen satrançların en fazla bilinenidir. Hatta en çok oynandığı zamanlarda yarım milyondan fazla oyuncusu olduğu ve 130.000 adet altıgen satranç takımının satıldığı bildirilmiştir.[1] Oyun özellikle Doğu Avrupa'da, özellikle de Gliński'nin ülkesi Polonya'da yaygın biçimde oynanmıştır.
Oyun, üzerinde üç ayrı renkte (açık, koyu ve gri) altıgenler bulunan altıgen bir tahta üzerinde oynanır. Tahtanın tam ortasındaki altıgen genellikle gridir. Oyunda, sıradan satrançta kullanılan satranç taşlarına ek olarak her bir oyuncunun fazladan bir fili ve bir piyonu vardır. Taşların oyunun başındaki dizilişi sağdaki resimde görülmektedir. Kullanılan tahtanın a, b, c, d, e, f, g, h, i, k, l ile gösterilen 11 sütunu (j harfi sütun adı olarak kullanılmaz) ve birden onbire kadar olan sayılarla gösterilen 11 satırı bulunur. 1'den 6'ya kadar olan satırlarda 11 altıgen bulunur ve bu satırlar f sütunundan sonra 120°'lik açıyla döner. 7inci satırda 9, 8inci satırda 7 ve 11inci satırda ise f11 olarak adlandırılan yalnızca 1 altıgen bulunur.
Aşağıdaki çizelgeler altıgen satrançta taşların nasıl hareket ettiğini göstermektedir. Sıradan satrançta olduğu gibi At diğer taşların üzerinden atlayabilir. Üç farklı renkteki altıgenlerde duran filler hiçbir zaman aynı kareleri işgal edemez. Vezir kale ve filin birleşimi gibi hareket eder. Bu oyunda rok hamlesi yoktur.
Şah
At
Vezir
Fil
Kale
Piyon
McCooey'in altıgen satrancı
McCooey'in altıgen satrancı'nda taşların açılıştaki konumuPiyonun hareketi
Altıgen satrancın diğer bir uyarlaması Dave McCooey ve Richard Honeycutt tarafından geliştirilmiştir.[2] Glinski'nin altıgen satrancına oldukça benzerdir ancak aralarında dört fark vardır:
Başlangıç dizilişi
Piyonun başka taşları alma hareketi
f altıgenlerindeki piyonlar çift adım atamayışları
Pat durumunun beraberlik olarak algılanıp her oyuncuya yarım puan kazandırması
Aşağıdaki oyun sonu durumları hem Galinski'nin hem de Maccoey'in altıgen satrancı için geçerlidir:[3]
Şah ve iki at yalnız kaln şahı mat edebilir.
Şah ve kale ikilisi şah ve at ikilisine karşı kazanır.
Şah ve kale ikilisi şah ve fil ikilisine karşı kazanır.
Şah ve iki fil olağanüstü durumlar dışında (%0,17) yalnız kalan bir şahı mat edemez.
Şah, at ve fil çok nadir durumların dışında (%0,5) yalnız kalan bir şahı mat edemez.
Şah ve vezir ikilisi şah ve ikisine karşı kazanmaz. Oyun sonlarının %4,3'ü art arda gelen şah çekme yüzünden, %37,2'si ise savunma konumu nedeniyle beraberlikle sonuçlanır.
Şah ve kale ikilisi yalnız kalan bir şahı mat edebilir.
1939 yılında Sovyet yer bilimci Isaak Grigorevich Shafran tarafından yaratılmış ve 1956 yılında kayıtlara geçmiştir. 1960 yılında Leipzig'de yapılan dünya satranç sergisinde gösterilmiştir.
Shafran'ın altıgen satrancında kullanılan tahta eş kenar olmayan bir altıgen biçimindedir ve üzerinde dokuz kolon ile on satır bulunur. Glinski ve McCooey satrancındaki 91 altıgenin aksine tahtada 70 altıgen bulunur. Tahtadaki dikey sütunlar a'dan i'ye kadar olan harflerle, saat 10'dan saat 4 yönüne doğru bir çizgi oluşturan altıgenler ise 1'den 10'a kadar olan sayılarla gösterilir. Açılışta beyaz şah e1'de, siyah şah e10'da bulunur. Açılışta beyazın kaleleri a1 ve i5'te, siyahın kaleleri a6 ve i10'da bulunur. i1 şeklinde gösterilen bir altıgen yoktur! Ayrıca siyah ve beyaz taşlar birbirinin yansıması biçiminde konumlandırılmaz. Vezir daima oynayan oyuncunun baktığı yöne göre şahın sol yanında bulunur.
Shafran'ın altıgen satrancında rok ve piyonların geçerken alması örneği.
Oyundaki taşların hamle ve diğer taşları alma kuralları McCooer'in altıgen satrancındaki hamle ve taş alma kuralları ile aynıdır. Kurallardaki tek fark, piyonların ilk hamlelerinde ancak bulundukları dikey sütunun ortasına kadar gelebilmeleridir. Bu nedenle a ve i sütunlarındaki piyonlar ilk hamlelerinde yalnızca bir altıgen ilerleyebilir. d, e ve f sütunlarındaki piyonlar ise açılışta üç altıgen ilerleyebilirler. Birden fazla kare ilerleyen piyonlar sıradan satrançta olduğu gibi rakip bir piyonun yanına geldiklerinde çaprazda olmamalarına karşın rakip piyonun arkalarına dolaşması sonucu oyundan çıkabilirler. Örneğin soldaki resimde d8'deki siyah piyon üç değişik hamle yapabilir, ancak bütün bu hamleler sonucunda beyaz piyon siyah piyonu alabilir. Siyah piyon 1..d7 hamlesinin ardından 2.exd7 ile, 1..d6 hamlesinin ardından 2.exd7 ya da 2.cxd7 ile ve 1..d5 hamlesinin ardından iki beyaz piyonun da arkasına dolaşması ile oyun dışı kalabilir.
Sharfran'ın altıgen satrancında rok yapılabilir. Sıradan satrançtaki rok kuralları geçerlidir ancak hem vezir yönünde hem de fil yönünde büyük ve küçük rok yapılabilir. Vezir yönünde yapılan roklar için Q-, fil yönünde yapılan roklar için B- gösterimi kullanılır. Örneğin soldaki resimde h10 karesindeki siyah şah vezir tarafında büyük rok (1..Q-0-0-0), c8 karesindeki siyah şah ise fil yönünde küçük rok (1..B-0-0) yapmıştır. Sıradan satrançtan farklı olarak Shafran'ın altıgen satrancında rok hamlesi şahın daha güvenli konuma gelmesini ya da kalelerin daha etkin olmasını sağlamaz. Ancak yine de oyunun bütünlüğü açısından oyun kuralları arasında yer alır.
Scatha11 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Mac OS için hazırlanmış Glinski'nin altıgen satrancını oynayan ücretsiz bir grafik arayüzü.
