Aile Değişim Kuramı, sosyal psikolog Çiğdem Kağıtçıbaşı tarafından kültür, aile ve benlik arasındaki bağları anlamak için geliştirilmiş bir modeldir.
Kağıtçıbaşı, benlik-aile-toplum üçgenini anlamanın, aileyi anlamakla mümkün olduğunu öne sürmüş ve modernleşme teorisi’nin öngördüğü şekilde, sosyal gelişimle birlikte her toplumda aile yapısının Batı toplumlarındaki gibi akrabalardan bağımsız, çekirdek bir birim teşkil eden aile modeline doğru değişeceği fikrini reddetmiştir.[1]
Aile modelleri
Psikoloji literatüründe sıkça, birbirine karşıt iki aile modeli tanıtılır: Bağımlı aile modeli (geleneksel aile) ve bağımsız aile modeli. Aile Değişim Kuramı ise üçüncü bir aile modeli olduğunu ileri sürer: Bağımlı aile modeli ve onun karşıtı bağımsız aile modelinin yanı sıra sosyoekonomik gelişme geçiren ailelerde görülen "duygusal/psikolojik" bağımlılık modeli.
Bağımlı Aile Modeli
Ataerkil aile yapısına sahip, sıkı bağlarla dokunmuş insan ve aile ilişkilerinin görüldüğü aile tipidir. Kırsal ve geleneksel toplumlarda rastlanmaktadır.[2] Bu tip aileler yapısal-geniş aile ya da işlevsel-geniş aile özelliği sergilemektedirler.[2] Yani hane halkı yapısal olarak çekirdek aile yapısına sahip olsa bile çocuk bakımı, üretim ve tüketim gibi aile işlevlerini paylaştıkları için geniş aile gibidirler.[2] Çocuklara atfedilen ekonomik değerden ötürü bağımlı aile modelinde doğurganlık yüksektir.[3]
Bu tip ailede evlatlar bir yaşlılık sigortası olarak görüldüğü için erkek evlat tercihi hep ön planda gelmektedir.[4] Bağımlı aile modelinde çocuklardan sorgusuz sualsiz bir itaat beklentisi olduğu için genellikle yetkeci ebeveyn tarzı benimsenmektedir.[4] Bu modelde nesiller arası bağımlılık zamanla yön değiştirmektedir; başlangıçta çocuk ebeveyne bağımlı olur, ilerleyen yıllarda yaşlanmış anne-babanın büyümüş çocuklarına bağımlı olmasıyla bağımlılık yön değiştirir.[5]
Bağımsız Aile Modeli
Kentleşmiş, refahı yüksek, bireyci kültüre sahip sanayi toplumlarında görülür.[3] Bu aile modelinde ailenin üyeleri birbirinden ve geniş aile bireylerinden görece bağımsızdırlar.[3] Çocuklara ekonomik değer değil, psikolojik değer atfedilir, doğurganlık düşüktür. Çocuk-ebeveyn ilişkilerinde özerklik yaşanmaktadır.[3]
Duygusal/Psikolojik Bağımlılık Modeli
Modernleşme kuramı kırsal, tarımla uğraşan düşük refah toplumlarında sosyoekonomik gelişmeyle birlikte bağımlı aile modelinden bağımsız aile modeline doğru değişim görüleceğini varsayar. Aile Değişim Kuramına göre bağlılık kültürüne sahip toplumlarda sosyoekonomik gelişmeyle ortaya çıkan değişimler sonucu çocuğun ekonomik değeri azalmakta fakat psikolojik değeri yükselmekte; dolayısıyla aile içinde kuşaklararası maddi bağımlılıkların zayıflamasına karşın duygusal bağımlılıklar devam etmektedir[6] ve bunun sonucu olarak farklı bir aile modeli ortaya çıkar: Duygusal/psikolojik Bağımlılık Modeli.[7]
Bu modelde yakın aile ilişkilerine önem verilmekle beraber bireyleşmeye ve özerkliğe de yer verilmektedir. Özerkliğin ortaya çıkışının en az iki sebebi vardır. Birincisi, artan yaşlılık güvencesi olanaklarıyla birlikte anne babaların evlatlarından maddi destek beklentisi azalmakta; çocukların özerkliğini tehdit olarak görülmemektedir.[6] İkincisi, okul başarısı ve büyük şehirlerde iş hayatı ‘için kendi başına karar verme itaatten daha önemli bir değer haline gelir.[6] Yine de evladın yakınlığı çok değerli görülür; ailesel ve kişilerarası ilişkiler, duygusal alanda birbirine bağlı olarak sürdürülür. Böylelikle yaranan ve oluşan benlik, özerkliği de benimseyen ilişkisel bir benliktir.[6]
Kaynakça
- ^ Kağıtçıbaşı, ç. (2012). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi: Kültürel Psikoloji. Koç üniversitesi Yayınevi. s. 174.
- ^ a b c Kağıtçıbaşı, Ç. (2012). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi: Kültürel Psikoloji. Koç Üniversitesi Yayınevi. ss. 177-178.
- ^ a b c d Kağıtçıbaşı, Ç. (2012). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi: Kültürel Psikoloji. Koç Üniversitesi Yayınevi. ss. 180-182.
- ^ a b Sayıl, M., Yağmurlu, B. (2012). Ana Babalık: Kuram ve Araştırma. Koç Üniversitesi Yayınevi. ss. 62-67.
- ^ Kağıtçıbaşı, Ç. (2012). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi: Kültürel Psikoloji. Koç Üniversitesi Yayınevi. ss. 177-180.
- ^ a b c d Kağıtçıbaşı, Ç. (2012). Benlik, Aile ve İnsan Gelişimi: Kültürel Psikoloji. Koç Üniversitesi Yayınevi. ss. 182-189.
- ^ Erol, Pelin ÖNDER; Aloğlu, Ebru (25 Mayıs 2017). "Çocuğun Değeri ve Aile Değişimi: Türkiye'den Otuz Yıllık Bir Portre". Sosyoloji Dergisi (35): 77-101. ISSN 1300-5642. [ölü/kırık bağlantı]
