มาตรการบังคับใช้สิทธิ (compulsory licensing หรือ CL) หรือ สิทธิเหนือสิทธิบัตร คือการที่รัฐบาลออกมาตรการบังคับต่อเจ้าของสิทธิบัตร ลิขสิทธิ์ หรือสิทธิผูกขาดอื่นใด โดยให้รัฐหรือใครก็ตามได้รับสิทธิในการใช้สอยงานนั้นๆ โดยชอบธรรม. โดยปกติแล้วเจ้าของสิทธิมักจะได้รับค่าตอบแทนในการอนุญาตให้ใช้สิทธิจากกรณีนี้ ซึ่งอาจจะมีระบุไว้ในตัวบทกฎหมายหรือตัดสินโดยผู้ชี้ขาดแล้วแต่กรณีไป.
สิทธิบัตร
ประเทศสมาชิกองค์กรการค้าโลก (World Trade Organization หรือ WTO) ได้มีความตกลงว่าด้วยสิทธิในทรัพย์สินทางปัญญาด้านการค้า (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights หรือ TRIPs) ซึ่งได้กำหนดไว้ว่า เจ้าหน้าที่ของประเทศสมาชิกสามารถบังคับใช้สิทธิ เหนือสิทธิบัตรได้โดยมีเงื่อนไขว่า ประเทศต้องอยู่ในภาวะอันตราย (national emergency) หรือความจำเป็นเร่งด่วน (extreme urgency)
การบังคับใช้สิทธิภายใต้ TRIPS จะควบคู่ไปกับ Parallel Import ในกรณีที่ประเทศที่บังคับใช้สิทธิ ขาดความสามารถในการผลิตได้เองภายในประเทศ
หลังจากเจ้าหน้าที่ของประเทศที่ใช้สิทธิได้เจรจากับเจ้าของสิทธิบัตรแล้ว ไม่ประสบความสำเร็จ เจ้าหน้าที่มีสิทธิที่บังคับใช้ CL
ประเทศที่บังคับใช้สิทธิแล้ว สามารถเลือกที่จะผลิตยาตัวนั้นเอง หรือนำเข้า (Parallel Import)ในกรณีที่ขาดกำลังการผลิต โดยจะจ่ายค่าชดเชยให้ตามที่เห็นเหมาะสม (ตัวเลขประมาณของประเทศกำลังพัตนาอยู่ที่ 3-5%) แต่ทั้งนี้การบังคับใช้สิทธิต้องไม่เป็นไปเพื่อการค้า
แหล่งข้อมูลอื่น
