พระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน)

พระธรรมวิสุทธิมงคล,วิ. (บัว ญาณสมฺปนฺโน)
ชื่ออื่น	หลวงตาบัว, หลวงตามหาบัว
ส่วนบุคคล
เกิด	12 สิงหาคม พ.ศ. 2456 (97 ปี)
มรณภาพ	30 มกราคม พ.ศ. 2554
นิกาย	ธรรมยุติกนิกาย
การศึกษา	นักธรรมชั้นเอก, เปรียญธรรม 3 ประโยค
ตำแหน่งชั้นสูง
ที่อยู่	วัดป่าบ้านตาด อุดรธานี
อุปสมบท	12 พฤษภาคม พ.ศ. 2477
พรรษา	76
ตำแหน่ง	อดีตเจ้าอาวาสวัดเกษรศีลคุณ (วัดป่าบ้านตาด)

พระธรรมวิสุทธิมงคล,วิ. นามเดิม บัว โลหิตดี ฉายา ญาณสมฺปนฺโน,ป.ธ.3 หรือที่นิยมเรียกกันว่า หลวงตามหาบัว^[1] หรือ หลวงตาบัว (12 สิงหาคม พ.ศ. 2456 - 30 มกราคม พ.ศ. 2554) เป็นพระภิกษุคณะธรรมยุติกนิกาย ชาวจังหวัดอุดรธานี เจ้าอาวาสองค์แรกของวัดป่าบ้านตาด (วัดเกษรศีลคุณ) เป็นวิปัสสนาจารย์สายพระป่าในประเทศไทย ศิษย์ของพระครูวินัยธรมั่น ภูริทตฺโต ซึ่งมีโอกาสอุปฐากรับใช้หลวงปู่มั่นในช่วงปัจฉิมวัยและเป็นผู้หนึ่งที่ได้บันทึกประวัติของหลวงปู่มั่นโดยละเอียดในเวลาต่อมา

หลวงตามหาบัวเป็นที่รู้จักในฐานะพระนักปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐานผู้มีปฏิปทาที่มั่นคง แน่วแน่ เด็ดขาด และจริงจัง บรรดาศิษยานุศิษย์ของหลวงปู่มั่นต่างนับถือกันว่าท่านเป็นลูกศิษย์องค์หนึ่งที่มีปฏิปทาที่คล้ายคลึงกับหลวงปู่มั่น ภูริทัตโต การกล่าวขวัญถึงท่านในหมู่ผู้ศรัทธามีหลายเรื่องค่อนไปในเชิงอภินิหาร เช่น การล่วงรู้วาระจิตของบุคคลอื่น การที่เศษผม เศษเล็บ และชานหมากของท่านกลายเป็นพระธาตุไปตั้งแต่ครั้งท่านยังมีชีวิตอยู่เป็นต้น^{[ต้องการอ้างอิง]}

หลังวิกฤตการณ์ทางเศรษฐกิจในประเทศไทยเมื่อ พ.ศ. 2540 หลวงตามหาบัวได้เป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวางยิ่งขึ้นทั้งในและนอกประเทศ จากการที่ท่านได้ดำเนินการทอดผ้าป่าทองคำและเงินสกุลดอลลาร์สหรัฐ ภายใต้ชื่อ "โครงการผ้าป่าช่วยชาติ โดยหลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน" เพื่อใช้เป็นทุนสำรองของประเทศไทย ซึ่งโครงการดังกล่าวนี้ได้ดำเนินการมาโดยตลอดในช่วงปัจฉิมวัยของท่าน อย่างไรก็ตาม ในช่วงปัจฉิมวัยนี้เองได้มีเหตุการณ์ที่ทำให้ท่านตกเป็นประเด็นวิพากษ์วิจารณ์ว่าท่านเข้ามายุ่งเกี่ยวทางการเมืองจากนักวิชาการและนักสื่อสารมวลชนจำนวนหนึ่ง เช่น ประเด็นการคัดค้านการรวมบัญชีเงินทุนสำรองของประเทศโดยธนาคารแห่งประเทศไทย ประเด็นการคัดค้านการพิจารณาร่างพระราชบัญญัติสงฆ์ฉบับใหม่ และการเทศนาวิพากษ์วิจารณ์ทักษิณ ชินวัตร ครั้งดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีช่วง พ.ศ. 2548 เป็นต้น

ประวัติ

ชาติกำเนิด

พระธรรมวิสุทธิมงคล หรือ หลวงตามหาบัว เดิมมีชื่อว่า "บัว โลหิตดี" เกิดวันที่ 12 สิงหาคม พ.ศ. 2456 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น ๑๑ ค่ำ เดือนเก้า(๙) ปีฉลู ณ ตำบลบ้านตาด อำเภอเมืองอุดรธานี จังหวัดอุดรธานี บิดาของหลวงตามหาบัวชื่อ ทองดี โลหิตดี มารดาของหลวงตามหาบัวชื่อ แพงศรี โลหิตดี และมีพี่น้องทั้งหมด 16 คน ในวัยเด็กท่านเป็นคนที่เลื่อมใสในศาสนาพุทธ โดยได้ทำบุญตักบาตรกับผู้ใหญ่อยู่เสมอ^[2]

อุปสมบท

เมื่อท่านอายุครบอุปสมบทแล้ว บิดาและมารดาของท่านปรารถนาให้ท่านบวชด้วยหวังพึ่งใบบุญ แต่ท่านก็ไม่ตอบรับ ทำให้บิดาและมารดาของท่านถึงกับน้ำตาไหล ท่านจึงกลับพิจารณาออกบวชอีกครั้ง ที่สุดจึงตัดสินใจออกบวชโดยท่านกล่าวกับมารดาว่า "เรื่องการบวชจะบวชให้ แต่ว่าใครจะมาบังคับไม่ให้สึกไม่ได้นะ บวชแล้วจะสึกเมื่อไหร่ก็สึก ใครจะมาบังคับว่าต้องเท่านั้นปีเท่านี้เดือนไม่ได้นะ" ซึ่งมารดาก็ตกลงตามที่ท่านขอ^[3]

ท่านอุปสมบทเมื่อวันที่ 12 พฤษภาคม พ.ศ. 2477 ที่วัดโยธานิมิตร ตำบลหนองบัว อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี โดยมีพระธรรมเจดีย์ (จูม พนฺธุโล) วัดโพธิสมภรณ์ จังหวัดอุดรธานี เป็นพระอุปัชฌาย์ โดยได้ฉายานามว่า "ญาณสมฺปนฺโน" แปลว่า "ถึงพร้อมแล้วด้วยญาณ"^[4] ท่านมีความเคารพเลื่อมในเรื่องการภาวนาและกรรมฐาน ท่านได้สอบถามวิธีการภาวนาจากพระอุปัชฌาย์ของท่านและได้รับการแนะนำให้ภาวนาว่า "พุทโธ" ท่านจึงปฏิบัติภาวนาและเดินจงกรมเป็นประจำ^[5]

เรียนปริยัติ

ระหว่างนั้นท่านเริ่มเรียนหนังสือทางธรรมและศึกษาเกี่ยวกับพุทธประวัติ รวมทั้งพุทธสาวก โดยหลังจากพุทธสาวกเหล่านั้นได้รับพระโอวาทจากพระพุทธเจ้าแล้วจะเดินทางไปบำเพ็ญในป่าอย่างจริงจังจนสำเร็จอรหันต์ ทำให้ท่านเกิดความเลื่อมใสและตั้งใจปฏิบัติเพื่ออรหัตผลให้ได้ จึงตั้งสัจอธิษฐานว่า เมื่อเรียนจบเปรียญธรรม 3 ประโยคแล้วจะออกปฏิบัติกรรมฐานโดยถ่ายเดียว^[5]

อย่างไรก็ตาม ท่านยังสงสัยว่า ถ้าท่านดำเนินตามแนวทางปฏิบัติตามพระสาวกเหล่านั้น จะสามารถบรรลุถึงจุดที่ท่านเหล่านั้นบรรลุหรือไม่ และมรรคผลนิพพานจะมีอยู่เหมือนครั้งพุทธกาลหรือไม่ ความสงสัยเหล่านี้ทำให้ท่านมุ่งหวังได้พบกับพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ซึ่งท่านเชื่อมั่นว่าท่านอาจารย์มั่นจะสามารถไขปัญหานี้ให้ท่านได้^[5]

ท่านเดินทางศึกษาพระปริยัติในหลายแห่ง อาทิ วัดสุทธจินดาวรวิหาร จังหวัดนครราชสีมา, วัดบรมนิวาสราชวรวิหาร กรุงเทพมหานคร โดยมีสมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (พิมพ์ ธมฺมธโร) เป็นอาจารย์สอนปริยัติธรรม จากนั้น ท่านเดินทางไปเรียนพระปริยัติธรรมที่วัดเจดีย์หลวงวรวิหาร จังหวัดเชียงใหม่ เวลานั้นพระธรรมเจดีย์ (จูม พันธุโล) ซึ่งเป็นพระอุปัชฌาย์ของท่านได้อาราธนานิมนต์พระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ขอให้ไปจำพรรษาที่จังหวัดอุดรธานี พระอาจารย์มั่นรับนิมนต์นี้และได้เดินทางมาพักที่วัดเจดีย์หลวงชั่วคราวจึงทำให้ท่านได้พบพระอาจารย์มั่น ภูริทตฺโต ครั้งแรก ท่านศึกษาทางปริยัติที่วัดแห่งนี้ จนสอบได้นักธรรมชั้นเอกและเปรียญธรรม 3 ประโยคใน พ.ศ. 2484 นับเป็นปีที่ท่านบวชได้ 7 พรรษา^[5]

ปฏิบัติกรรมฐาน

หลังสำเร็จการศึกษาทางปริยัติ ท่านเดินทางไปจังหวัดนครราชสีมาเพื่อปฏิบัติกรรมฐานได้ระยะหนึ่ง จึงเดินทางไปจังหวัดสกลนครโดยตั้งใจไปถวายตัวเป็นลูกศิษย์ของพระอาจารย์มั่น โดยพระอาจารย์มั่นรับท่านเป็นลูกศิษย์และได้พูดขึ้นว่า^[6]

...ท่านมหามรรคผลนิพพานอยู่ที่ไหน? ดินเป็นดิน น้ำเป็นน้ำ ลมเป็นลม ไฟเป็นไฟ ฟ้าอากาศเป็นฟ้าอากาศ แร่ธาตุต่าง ๆ เป็นของเขาเอง เขาไม่ได้เป็นมรรคผลนิพพาน เขาไม่ได้เป็นกิเลส กิเลสจริง ๆ มรรคผลจริง ๆ อยู่ที่ใจ ขอให้ท่านกำหนดจิตจ่อด้วยสติที่หัวใจ ท่านจะเห็นความเคลื่อนไหวของทั้งธรรมของทั้งกิเลสอยู่ภายในใจ แล้วขณะเดียวกัน ท่านจะเห็นมรรคผลนิพพานไปโดยลำดับ...

— หลวงปู่มั่น ภูริทัตโต

คำกล่าวนี้ทำให้ท่านเชื่อมั่นว่ามรรคผลนิพพานมีจริงและเชื่อมั่นพระอาจารย์มั่นที่ไขข้อข้องใจได้ตรงจุด ท่านรักษาระเบียบวินัยข้อวัตรปฏิบัติต่าง ๆ อย่างเคร่งครัด หลังจากศึกษาอยู่กับพระอาจารย์มั่นในพรรษาที่ 2 ท่านเริ่มหักโหมความเพียรในการปฏิบัติกรรมฐาน จนผิวหนังบริเวณก้นช้ำระบมและแตกในที่สุด พระอาจารย์มั่นเตือนว่า "กิเลสมันไม่ได้อยู่กับร่างกายนะ มันอยู่กับจิต" ซึ่งท่านก็น้อมรับคำเตือนของพระอาจารย์มั่นทันที

อย่างไรก็ตาม ด้วยจริตนิสัยของท่านเรื่องการภาวนานั้นถูกกับการอดอาหารเพราะทำให้ธาตุขันธ์เบาสบาย การตั้งสติทำสมาธิภาวนาก็ง่าย และช่วยให้การบำเพ็ญจิตภาวนาเจริญขึ้นได้เร็วกว่าขณะที่ออกฉันตามปกติ แม้มีผู้คัดค้านก็ไม่ทำให้ท่านเปลี่ยนใจได้ ด้วยท่านพิจารณาแล้วว่าพระพุทธเจ้าทรงอนุญาตให้พระภิกษุอดอาหารเพื่อบำเพ็ญจิตตภาวนาได้ แต่ไม่ใช่เพื่อการโอ้อวดหรืออดเพียงอย่างเดียวโดยไม่ฝึกฝนด้านจิตภาวนาเลยซึ่งไม่เกิดประโยชน์ ดังนั้น ท่านจึงใช้อุบายนี้เพื่อบำเพ็ญจิตตภาวนาเรื่อยมา^[7]

ในพรรษาที่ 10 ท่านฝึกสมาธิจนมั่นคงหนักแน่นและสามารถอยู่ในสมาธิได้เท่าไหร่ก็ได้ ท่านมีความสุขอย่างยิ่งจากที่จิตใจไม่ฟุ้งซ่าน ท่านติดอยู่ในขั้นสมาธิอยู่ถึง 5 ปี โดยไม่ก้าวหน้าสู่ขั้นปัญญา จนกระทั่ง พระอาจารย์มั่นจึงให้อุบายเพื่อให้ท่านออกพิจารณาทางด้านปัญญาและเตือนท่านว่า "...สมาธิของพระพุทธเจ้า สมาธิต้องรู้สมาธิ ปัญญาต้องรู้ปัญญา อันนี้มันเอาสมาธิเป็นนิพพานเลย มันบ้าสมาธินี่ สมาธินอนตายอยู่นี่หรือเป็นสัมมาสมาธิ..." ท่านจึงออกจากสมาธิและพิจารณาทางด้านปัญญาต่อไป^[8]

ท่านได้บรรลุธรรมขั้นสูงสุดในวันที่ 15 พฤษภาคม พ.ศ. 2493 แรม 14 ค่ำ เดือน 6 เวลา 5 ทุ่มตรง บนหลังเขาซึ่งปัจจุบันเป็นที่ตั้งของวัดดอยธรรมเจดีย์ จังหวัดสกลนคร^[9]

ก่อตั้งวัดป่าบ้านตาด

หลวงตามหาบัว ออกบิณฑบาตในตอนเช้า บริเวณวัดป่าบ้านตาด ในปี พ.ศ. 2508

ด้วยเหตุที่โยมมารดาของท่านล้มป่วยเป็นอัมพาต ท่านจึงพาโยมมารดากลับมารักษาตัวที่บ้านตาดอันเป็นบ้านเกิด หลังรักษาตัวหายขาดแล้ว ท่านพิจารณาเห็นว่าโยมมารดาของท่านก็อายุมากแล้ว จะพาไปอยู่ในถิ่นทุรกันดารเพื่อการปลีกวิเวกตามนิสัยของท่านจะทำให้โยมมารดาลำบาก ประจวบกับเวลานั้นชาวบ้านตาดมีความประสงค์ให้ท่านตั้งวัดขึ้นที่นั่นเช่นกัน โดยชาวบ้านร่วมกันถวายที่ดินให้เป็นที่ตั้งวัด ดังนั้น วัดป่าบ้านตาดจึงเริ่มก่อตั้งขึ้น ณ หมู่บ้านบ้านตาด ตำบลบ้านตาด อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี ตั้งแต่ พ.ศ. 2498^[10] ต่อมา กระทรวงศึกษาธิการได้ประกาศตั้งขึ้นเป็นวัดในพระพุทธศาสนา เมื่อวันที่ 17 กันยายน พ.ศ. 2513 โดยให้ชื่อว่า "วัดเกษรศีลคุณ"^[11]

มรณภาพ

พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานโกศโถเป็นเกียรติยศแก่พระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน) บนศาลาการเปรียญวัดป่าบ้านตาด

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินเป็นองค์ประธานในพิธีพระราชทานเพลิงสรีระสังขารพระธรรมวิสุทธิมงคล พร้อมด้วยสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี (ขวา) ณ วัดเกษรศีลคุณ วันเสาร์ที่ 5 มีนาคม พ.ศ. 2554

พระธรรมวิสุทธิมงคล อาพาธลำไส้อุดตัน และมีปอดติดเชื้อมานานกว่า 6 เดือน คณะแพทย์ถวายการรักษาอย่างต่อเนื่อง และมีการสร้างกุฏิปลอดเชื้อให้แก่พระเดชพระคุณ แต่อาการอาพาธไม่ดีขึ้น จนเมื่อวันที่ 30 มกราคม พ.ศ. 2554 เวลา 02.49 น. ตรวจพบสมองของพระเดชพระคุณหยุดทำงานใน ต่อมา ตรวจพบม่านตาขยายไม่มีปฏิกิริยาตอบสนองที่ฝ่ามือฝ่าเท้า ออกซิเจนในเลือดเป็น 0 จากนั้นเวลา 03.53 น. ความดันโลหิตมีค่าเป็น 0 หัวใจหยุดเต้นและหยุดการหายใจ จึงเป็นอันมรณภาพ สิริอายุได้ 97 ปี 5 เดือน 18 วัน 76 พรรษา^[12]

พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี เสด็จแทนพระองค์ไปทรงเป็นประธานพิธีถวายน้ำหลวงสรงศพพระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน) และทรงวางพวงมาลาหลวง พวงมาลาของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง, พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว (เมื่อครั้งดำรงพระราชอิสริยยศ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร), สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี พวงมาลาส่วนพระองค์ และพวงมาลาของพระบรมวงศานุวงศ์ทุกพระองค์ ในการนี้ พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรพระราชทานโกศโถและทรงรับพระพิธีธรรมไว้ในพระบรมราชานุเคราะห์ 7 วัน และสมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร ประทานบำเพ็ญพระราชกุศล 1 วัน โดยโปรดให้พระธรรมมงคลวุฒาจารย์ (บุญยนต์ ปุญฺญาคโม) ผู้ปฏิบัติหน้าที่เลขานุการสมเด็จพระสังฆราช เป็นผู้แทนพระองค์เดินทางมาร่วมประกอบพิธีธรรม^[13] จากนั้นจึงเปิดให้พ่อค้า ประชาชน ส่วนราชการต่าง ๆ เป็นเจ้าภาพตลอดไป

ส่วนพินัยกรรมที่ท่านเขียนตั้งแต่วันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2543 นั้น สรุปความได้ว่า ให้นำทองคำที่ได้รับบริจาคไปหลอม ส่วนเงินสดที่ได้รับบริจาคให้นำไปซื้อทองคำ แล้วนำมาหลอมรวมและมอบให้ธนาคารแห่งประเทศไทยเพื่อเป็นทุนสำรองเงินตราของฝ่ายบำบัดธนาคารแห่งประเทศไทย และไม่มีเจตนาให้ใช้ในงานอื่น โดยตั้งพระสุดใจ ทนฺตมโน รองเจ้าอาวาสวัดป่าบ้านตาด เป็นผู้จัดการมรดก รวมทั้งตั้งคณะกรรมการจัดงานศพและจัดการดูแลทรัพย์สินทั้งปวงอีก 9 คน^[14][15]

การช่วยเหลือสังคม

ด้านสาธารณสุข

การสงเคราะห์ด้านสาธารณสุขนั้นเป็นสิ่งที่ท่านเอาใจใส่มาโดยตลอด โดยท่านสอนเสมอว่า "มนุษย์เราไม่ว่าจะยากดีมีจนล้วนเป็นเพื่อนร่วมทุกข์ เกิด แก่ เจ็บ ตายด้วยกัน ดังนั้นท่านจึงไม่ให้ประมาทกัน ควรช่วยเหลือเกื้อกูลกันเพราะหากมนุษย์ไม่ช่วยสงเคราะห์มนุษย์ด้วยกันแล้วใครจะช่วย เรื่องความเจ็บป่วยนั้น เจ็บไปแค่หนึ่งแต่ครอบครัวก็ป่วยด้วยความห่วงใยอีกเท่าไหร่ ดังนั้น จึงควรเห็นใจกัน"^[16] ท่านมักออกเยี่ยมโรงพยาบาลต่าง ๆ เป็นประจำ พร้อมนำข้าวสารอาหารแห้ง เครื่องใช้ต่าง ๆ ไปมอบให้เสมอ โดยเฉพาะโรงพยาบาลที่อยู่ในถิ่นทุรกันดารท่านจะให้ความช่วยเหลือทุกด้านทั้งอาหารการกินและเครื่องมือแพทย์ ส่วนโรงพยาบาลที่อยู่บริเวณอู่ข้าวอู่น้ำท่านจะช่วยเหลือทางด้านเครื่องมือแพทย์ไป ก่อนสงเคราะห์ด้านปัจจัย ท่านจะพิจารณาถึงความจำเป็นของเครื่องมือ รวมถึงกิริยามารยาทของหมอพยาบาลในการปฏิบัติต่อผู้ป่วยว่าเป็นอย่างไร จะสามารถนำเครื่องมือที่ท่านมอบให้ไปใช้เพื่อประโยชน์แก่ผู้ป่วยได้จริงหรือไม่ และเมื่อมีโอกาสอันควร ท่านจะแสดงธรรมเตือนหมอพยาบาลและเจ้าหน้าที่ของโรงพยาบาลอยู่เสมอ^{[ต้องการอ้างอิง]}

ท่านให้การสงเคราะห์ทางด้านการแพทย์และสาธารณสุขในหลาย ๆ ด้าน ทั้งให้ปัจจัยซื้ออุปกรณ์การแพทย์ รถพยาบาล ที่ดิน สร้างและปรับปรุงตึกของโรงพยาบาล เป็นต้น รวมทั้งตั้งกองทุนและมูลนิธิหลายแห่งเพื่อช่วยเหลือคนพิการหรือผู้ป่วยยากไร้ เช่น กองทุนช่วยเหลือผู้ป่วยที่ยากจนและไร้ที่พึ่ง มูลนิธิรวมเมตตามหาคุณ นอกจากนี้ ท่านยังให้ความอนุเคราะห์สถานพยาบาลต่าง ๆ กว่า 200 แห่งทั่วประเทศ รวมถึงประเทศเพื่อนบ้านอย่างประเทศพม่าและลาวด้วย^[17]

สงเคราะห์หน่วยงานราชการ

เนื่องจากท่านได้พิจารณาว่าหน่วยงานราชการต่าง ๆ มีหน้าที่โดยตรงในการช่วยเหลือ บำบัดทุกข์บำรุงสุขให้แก่ประชาชน ดังนั้น เมื่อหน่วยงานราชการต่าง ๆ เช่น สถานีตำรวจภูธร สถานีรถไฟจังหวัด ทัณฑสถานหญิง กรมราชทัณฑ์ มาขอความช่วยเหลือ ถ้าท่านพิจารณาเห็นสมควร ท่านก็จะช่วยเหลือเต็มที่ทั้งอาหารการกิน เครื่องมืออุปกรณ์ต่าง ๆ รวมถึง การก่อสร้าง เป็นต้น นอกจากนี้ เมื่อเจ้าหน้าที่จากหน่วยงานต่าง ๆ มากราบท่าน ท่านก็มักแสดงธรรมเพื่อให้ข้อคิดแก่เจ้าหน้าที่เหล่านั้น เช่น อย่ายึดติดลาภยศสรรเสริญ อย่ากินบ้านกินเมือง อย่าเห็นแก่ตัวให้เห็นประโยชน์ของชาติเป็นที่ตั้ง^[18]

โครงการช่วยชาติ โดยหลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน

โครงการช่วยชาติ โดยหลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน หรือที่เรียกทั่วไปว่า โครงการผ้าป่าช่วยชาติ เกิดขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2540 เนื่องจากท่านเดินทางไปแจกสิ่งของตามโรงพยาบาลในถิ่นทุรกันดารทำให้ทราบว่าโรงพยาบาลต่าง ๆ มีหนี้สินเป็นอันมากซึ่งเกิดจากอัตราแลกเปลี่ยนเงินตราต่างประเทศที่เปลี่ยนไป อันเป็นผลมาจากวิกฤติทางการเงินของประเทศ ท่านรู้สึกสลดใจเป็นอันมากจึงดำริที่จะช่วยชาติโดยน้อมนำให้ชาวไทยทั่วประเทศร่วมกันบริจาคทองคำ เงินดอลลาร์ เงินสกุลต่างประเทศ และเงินบาท เพื่อช่วยชาติบ้านเมืองที่กำลังประสบสภาวะเศรษฐกิจและสังคมตกต่ำให้ฟื้นฟูและผ่านพ้นไปด้วยดี โดยเงินทองที่ได้มาจากการบริจาคนี้จะยกให้กับธนาคารแห่งประเทศไทยเพื่อนำเข้าบัญชีฝ่ายออกบัตร (คลังหลวง) ทั้งหมด^[19]

โครงการช่วยชาติได้รับเงินบริจาคเป็นปฐมฤกษ์เมื่อวันที่ 30 มกราคม พ.ศ. 2541 เป็นเงิน 2,500 ดอลลาร์สหรัฐ และเริ่มดำเนินโครงการอย่างเป็นทางการเมื่อวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2541 โดยสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารีทรงเป็นประธานเปิดโครงการ^[20] ตั้งแต่เริ่มโครงการจนถึงวันที่ 9 มกราคม พ.ศ. 2553 ได้มอบเงินเข้าคลังหลวงรวมทั้งสิ้น 15 ครั้ง รวมเป็นทองคำแท่ง 967 แท่ง 12,079.8 กิโลกรัม หรือ 388,000 ออนซ์ ส่วนเงินตราต่างประเทศประมาณ 10 ล้านดอลลาร์สหรัฐ รวมเป็นเงินประมาณ 15,000 ล้านบาท^[21]

หลังหลวงตามหาบัวมรณภาพโครงการช่วยชาติยังดำเนินต่อและมอบเงินเข้าคลังหลวงครั้งที่ 16 ซึ่งเป็นครั้งสุดท้าย เป็นทองคำแท่ง 73.64 แท่ง น้ำหนัก 920.5 กิโลกรัม ดังนั้น จึงมีทองคำแท่งบริจาคเข้าคลังหลวงรวม 1,040 แท่ง น้ำหนัก 13,000.05 กิโลกรัม เป็นเงิน 19,188,413,280 บาท และเมื่อรวมกับเงินดอลลาร์สหรัฐที่นำเข้าคลังหลวงแล้ว 10,214,600 ดอลลาร์สหรัฐ หรือ 306,965,073.36 บาท จะมีมูลค่า 19,495,378,353 บาท^[22][23]

สมณศักดิ์

• พ.ศ. 2484 สอบไล่ได้เปรียญธรรม 3 ประโยค มีสมณศักดิ์ทางวิชาการเปรียญธรรม ที่ พระมหาบัว ญาณสมฺปนฺโน
• 13 ธันวาคม พ.ศ. 2511 เป็นพระครูสัญญาบัตร​ เจ้าอาวาสวัดราษฎร์​ ชั้น​โท​ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ​ ในราชทินนามที่ พระครูญาณวิสุทธาจารย์,วิ.^[24]

• 5 ธันวาคม พ.ศ. 2536 เป็นพระราชาคณะชั้นราช​ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ ในราชทินนามที่ พระราชญาณวิสุทธิโสภณ,วิ. สมถวิปัสสนาวิมลอนุสิฐ ยติคณิสสร บวรสังฆาราม อรัณยวาสี^[25]

• 5 ธันวาคม พ.ศ. 2542 เป็นพระราชาคณะชั้นธรรม​ ฝ่ายวิปัสสนาธุระ​ ในราชทินนามที่​ พระธรรมวิสุทธิมงคล,วิ. สมถวิปัสสนาโกศลธรรมธารี อรรถภาณีสรรพกิจ โสภิตเสฏฐคุณาภรณ์ ยติคณิสสร บวรสังฆาราม อรัญญวาสี^[26]

ปริญญากิตติมศักดิ์

• ศิลปศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาวิชาปรัชญา จากมหาวิทยาลัยขอนแก่น^[27]
• ปรัชญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ จากมหาวิทยาลัยรามคำแหง

รูปหล่อหลวงตาและพ่อแม่ครูอาจารย์ภายในพิพิธภัณฑ์อัฐบริขาร หลวงตาพระมหาบัว ญาณสัมปันโน ณ.วัดป่าบ้านตาด

ผลงานหนังสือ

ท่านมีผลงานการประพันธ์ที่รวบรวมเป็นหนังสือหลายเล่ม โดยเป็นหนังสือที่เกี่ยวข้องกับอัตชีวประวัติของพระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ เช่น ประวัติท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ, ปฏิปทาของพระธุดงคกรรมฐาน สายท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ หนังสือเกี่ยวกับธรรมะขั้นพื้นฐานสำหรับผู้เริ่มต้นปฏิบัติ อาทิ ศาสนธรรมปลุกคนให้ตื่น, แว่นส่องธรรม, ธัมมะในลิขิต หนังสือเกี่ยวกับธรรมะขั้นสูงสำหรับผู้ฝึกจิตตภาวนาเพื่อมรรคผลนิพพานโดยเฉพาะ อาทิ ก้าวเดินตามหลักศาสนธรรม, รากแก้วของศาสนา, แสวงโลก แสวงธรรม นอกจากนี้ ยังมีหนังสือทั่วไปอีก เช่น รักชาติไทย ส่งเสริมสินค้าไทย, พระพุทธศาสนารักษาชาติไทย และพระมหากษัตริย์คือหัวใจของชาติไทย เป็นต้น^[28]

นอกจากนี้ ยังมีหน่วยงานต่าง ๆ ที่แต่งหนังสือชีวประวัติของท่าน อาทิ หยดน้ำบนใบบัว จัดทำขึ้นโดยกระทรวงศึกษาธิการ ซึ่งเรียบเรียงจากเทศนาธรรมของพระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน)ในวาระต่าง ๆ เพื่อใช้ในการเรียนการสอนแก่สถานศึกษาทุกระดับชั้น^[29], ญาณสัมปันนธัมมานุสรณ์ จัดทำขึ้นโดยวัดป่าบ้านตาด ซึ่งเป็นหนังสืออนุสรณ์เนื่องในงานพระราชทานเพลิงถวายแด่พระสรีระสังขารพระธรรมวิสุทธิมงคล (หลวงตาพระมหาบัว ญาณสัมปันโน)^[30]

มีบันทึกจดหมายเป็นลายมือหลวงตามหาบัว ลงวันที่ 26 กุมภาพันธ์ 2519 ถึงลูกศิษย์ที่ป่วยหนักใกล้วาระสุดท้ายแห่งชีวิต ชื่อ คุณเพาพงา วรรธนะกุล ข้อความบางส่วนดังนี้

"พญามัจจุราชเตือน และบุกธาตุขันธ์ของสัตว์โลกตามหลักความจริงของเขา เราต้องต้อนรับการเตือน และการบุกของเขาด้วยสติ ปัญญา ศรัทธา ความเพียรไม่ถอยหลัง และขนสมบัติ คือ มรรค ผล นิพพาน ออกมาอวดเขาซึ่งๆ หน้า ด้วยความกล้าตาย โดยทางความเพียร เขากับเราที่ถือว่าเป็นอริศัตรูกันมานาน จะเป็นมิตรกันโดยความจริงด้วยกัน ไม่มีใครได้ใครเสียเปรียบกันอีกต่อไปตลอดอนันตกาล" ^[31]

ซึ่งในระหว่างที่เธอ (คุณ เพาพงา วรรธนะกุล) ไปอยู่วัดเพื่อปฏิบัติธรรมในวาระสุดท้ายของชีวิต หลวงตามหาบัวท่านได้เมตตาเทศน์สอนในแง่ของข้อปฏิบัติ ซึ่งต่อมา หลวงปู่ปัญญา ปัญญาวัฑโฒ (พระอาจารย์ปีเตอร์ จอห์น มอร์แกน Peter J. Morgan) ผู้ทำหน้าที่อัดเทปเทศน์หลวงตา ได้รวบรวมไฟล์เสียง เป็นธรรมเทศนาชื่อว่า ธรรมะชุดเตรียมพร้อม ซึ่งต่อมามีการถอดความเป็นหนังสือด้วย.

ความขัดแย้งทางการเมือง

ในวันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2548 หนังสือพิมพ์ ผู้จัดการรายวัน ได้ตีพิมพ์การเทศนาของพระธรรมวิสุทธิมงคล ซึ่งมีเนื้อหาวิพากษ์วิจารณ์พันตำรวจโททักษิณ อย่างหนัก และมีเนื้อหาส่วนหนึ่งได้กล่าวถึงพันตำรวจโททักษิณว่ามีการใช้อำนาจ "...มุ่งหน้าต่อประธานาธิบดีชัดเจนแล้วเดี๋ยวนี้ พระมหากษัตริย์เหยียบลง ศาสนาเหยียบลง ชาติเหยียบลง..."^[32] ทำให้เกิดหัวข้อโต้เถียงกันเป็นวงกว้าง ต่อมา พันตำรวจโททักษิณได้ฟ้องร้องหนังสือพิมพ์ ผู้จัดการ เป็นเงินกว่า 500 ล้านบาท แต่ไม่ได้ฟ้องร้องพระธรรมวิสุทธิมงคล

และเมื่อวันที่ 14 มีนาคม พ.ศ. 2549 พระธรรมวิสุทธิมงคลได้แนะนำให้พันตำรวจโททักษิณ ลาออกจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรีอีกครั้งหนึ่ง และในการเทศนา ท่านได้อธิบายถึงรัฐบาลว่า "เลวทราม ฉ้อราษฎร์บังหลวง กระหายอำนาจและโลภ"^[33]

พระลูกศิษย์

• พระอาจารย์สิงห์ทอง ธมฺมวโร วัดป่าแก้วชุมพล อ.สว่างแดนดิน จ.สกลนคร (วัดป่าหนองผือ จ.สกลนคร /วัดป่าห้วยทราย จ.มุกดาหาร)
• พระอาจารย์หล้า เขมปตฺโต วัดบรรพตคีรี (ภูจ้อก้อ) จ.มุกดาหาร (วัดป่าหนองผือ จ.สกลนคร /วัดป่าห้วยทราย จ.มุกดาหาร)
• พระเทพวิสุทธิมงคล พระอาจารย์ศรี มหาวีโร วัดประชาคมวนาราม อ.ศรีสมเด็จ จ.ร้อยเอ็ด (วัดป่าหนองผือ จ.สกลนคร /วัดป่าห้วยทราย จ.มุกดาหาร)
• หลวงปู่บุญมี ปริปุณโณ วัดป่าศิลาพร ต.สิงห์ อ.เมืองยโสธร จ.ยโสธร
• หลวงปู่ลี กุสลธโร วัดเกษรศิลคุณธรรมเจดีย์ (วัดภูผาแดง) ต.หนองอ้อ อ.หนองวัวซอ จ.อุดรธานี
• พระครูสุวิมลบุญญากร หลวงปู่บิญพิน กตปุญฺโญ วัดผาเทพนิมิตร อ.น้ำอูน จ.สกลนคร
• หลวงปู่คำตัน ฐิตธัมโม วัดป่าดานศรีสำราญ อ.พรเจริญ จ.บึงกาฬ
• หลวงปู่เพียร วิริโย วัดป่าหนองกอง อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี
• หลวงปู่บุญเพ็ง เขมาภิรโต วัดถ้ำกลองเพล อ.เมือง จ.หนองบัวลำภู (วัดป่าหนองผือ จ.สกลนคร /วัดป่าห้วยทราย จ.มุกดาหาร)
• พระอาจารย์สิงห์ทอง ธมฺมวโร วัดป่าแก้วชุมพล ต.บ้านชุม อ.สว่างแดนดิน จ.สกลนคร
• พระอาจารย์สุพัฒน์ สุขกาโม วัดป่าประสิทธิธรรม อ.สว่างแดนดิน จ.สกลนคร
• หลวงปู่ผาง ปริปุณฺโณ วัดประสิทธิธรรม บ้านดงเย็น ต.ดงเย็น อ.บ้านดุง จ.อุดรธานี
• หลวงปู่ปัญญา ปัญญาวัฑโฒ วัดป่าบ้านตาด ตำบลบ้านตาด อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี
• พระพุทธิสารเถร พระอาจารย์บุญกู้ อนุวฑฺฒโน วัดอโศการาม อ.เมือง จ.สมุทรปราการ
• พระครูภาวนาปัญญาโสภณ พระอาจาย์คำผิว สุภโณ วัดป่าศรีวิไลย์ อ.หนองหาน จ.อุดรธานี
• พระครูสันติวีรญาณ (ฟัก สนฺติธมฺโม) วัดพิชัยพัฒนาราม (เขาน้อยสามผาน) ต.สองพี่น้อง อ.ท่าใหม่ จ.จันทบุรี
• หลวงปู่อุ่นหล้า ฐิตธัมโม วัดป่าแก้วชุมพล บ้านชุมพล ต.ค้อใต้ อ.สว่างแดนดิน จ.สกลนคร
• พระอาจารย์จันทร์เรียน คุณวโร วัดถ้ำสหายจันทรนิมิตร อ.หนองแสง จ.อุดรธานี
• พระอาจารย์อินทร์ถวาย สนฺตุสฺสโก วัดป่านาคำน้อย อำเภอนายูง จังหวัดอุดรธานี
• พระครูวิมลภาวนาคุณ พระอาจารย์คูณ สุเมโธ วัดป่าภูทอง อ.บ้านผือ จ.อุดรธานี
• พระโพธิญาณมุนี พระอาจารย์เมือง พลวฑฺโฒ วัดป่ามัชฌิมวาส อ.เมือง จ.กาฬสินธุ์
• พระอาจารย์สม ขนฺติโก วัดป่าโพธิ์ชัยญาณสัมปันโน อ.โนนสะอาด จ.อุดรธานี
• พระอาจารย์เชอร์รี่ อภิเจโต วัดป่าบ้านตาด อ.เมือง จ.อุดรธานี
• พระอาจารย์สุดใจ ทนฺตมโน วัดป่าบ้านตาด ตำบลบ้านตาด อำเภอเมือง จังหวัดอุดรธานี
• พระอาจารย์มานะ เทวธมฺโม วัดถ้ำวิมานเจีย อ.ท่าคันโท จ.กาฬสินธุ์ (วัดป่าหลวงตามหาบัว เมืองดาร์วิน ออสเตเรีย)
• พระจุลนายก (สุชาติ อภิชาโต) วัดญาณสังวราราม วรมหาวิหาร อำเภอบางละมุง จังหวัดชลบุรี
• พระวิสุทธิสารเถร (ภูสิต ขันติธร) วัดป่าหลวงตาบัว ญาณสัมปันโน หมู่ 5 บ้านพุไม้แดง ต.สิงห์ อ.ไทรโยค จ.กาญจนบุรี
• พระอาจารย์วันชัย วิจิตโต วัดป่าภูสังโฆ อ.หนองวัวซอ จ.อุดรธานี
• พระอาจารย์สุธรรม สุธัมโม วัดป่าหนองไผ่ อ.เมือง จ.สกลนคร
• พระครูปัญญาวราจารย์ พระอาจารย์บุญทัน ฐิตสีโล วัดป่าเขาใหญ่เจริญธรรม อ.บึงสามพัน จ.เพชรบูรณ์
• พระครูวิศาลศาสนกิจ พระอาจารย์สนิท จิรสินิทโธ วัดป่าคีรีเขต อ.แก่งหางแมว จ.จันทบุรี
• พระอาจารย์จิรวัฒน์ อัตตรักโข วัดป่าไชยชุมพล อ.เขาค้อ จ.เพชรบูรณ์
• พระอาจารย์สงบ สุปภาโส วัดป่ารังสีปาลิวัน อ.คำม่วง จ.กาฬสินธุ์
• พระอาจารย์สงบ มนสฺสนฺโต วัดป่าสันติพุทธาราม (เขาแดงใหญ่) อ.โพธาราม จ.ราชบุรี
• พระอาจารย์สงบ กุสฺสลจิตฺโต วัดป่าสุขใจ จ.สมุทรปราการ
• พระอาจารย์สุนทร ฐิติโก วัดป่าหลวงตามหาบัวธรรมเจดีย์ (วัดป่าภูหินร้อยก้อน) อ.หนองแสง จ.อุดรธานี
• พระอาจารย์มนต์จิตเกษม (เฉลิม) ธมฺมธโร วัดป่าภูแปกญาณสัมปันโน อ.วังสระพุง จ.เลย
• พระอาจารย์ชิต ฐิตจิตฺโต วัดป่าดงคล้อญาณสัมปันโน อ.น้ำหนาว จ.เพชรบูรณ์
• พระอาจารย์โสภา สมโณ วัดแสงธรรมวังเขาเขียว อ.วังน้ำเขียว จ.นครราชสีมา
• พระอาจารย์สมภพ อภิวัณโณ(ปิ๋ว) สำนักสงฆ์ทรัพย์สวนพลู อ.แก่งคอย จ.สระบุรี
• พระวิสุทธิสารเถร (ภูสิต ขันติธโร) หรือ หลวงตาจันทร์ วัดป่าหลวงตาบัวญาณสัมปันโน "วัดเสือ" จ.กาญจนบุรี
• พระอาจารย์ธีระยุทธ์ ธีรยุธโน หลวงพ่อน้อย วัดสายธารคีรีพฤกษ์เฉลิมสุข อ.ศรีสวัสดิ์ จ.กาญจนบุรี

อ้างอิง

1. พระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน). ไม่มาเกิดมาตายเรียกว่า ชาติสุดท้าย. กรุงเทพมหานคร : ศิลป์สยามบรรจุภัณฑ์และการพิมพ์, [ม.ป.ป.]. 149 หน้า. หน้า 124. ISBN 978-616-7174-55-6
2. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : ลูกกตัญญู, สืบค้นวันที่ 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2556
3. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : เหตุแห่งการบวช
4. ‘หลวงตามหาบัว’ อริยะสงฆ์ผู้มอบธรรมและประโยชน์แก่แผ่นดิน เก็บถาวร 2011-02-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, ASTVผู้จัดการรายวัน, 31 มกราคม พ.ศ. 2554
5. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : ศรัทธาในธรรม
6. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : แสวงหาครูบาอาจารย์
7. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : อุตสาหะพากเพียรฝึกฝนจิต
8. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : สมาธิแน่นหนามั่นคง
9. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : คืนแห่งความสำเร็จ
10. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : เสาหลักกรรมฐาน
11. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศกระทรวงศึกษาธิการ เรื่อง ตั้งวัดในบวรพระพุทธศาสนา วัดเกษรศีลคุณ, เล่ม ๘๗, ตอน ๙๕ ง ฉบับพิเศษ, ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๕๑๓, หน้า ๖๐
12. "หลวงตามหาบัว มรณภาพแล้ว สิริอายุ 98 ปี จากนสพ.แนวหน้า". คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2011-02-01. สืบค้นเมื่อ 2011-01-30.
13. สมเด็จพระสังฆราชโปรดให้ส่งผู้แทนพระองค์ร่วมพิธีหลวงตามหาบัว เก็บถาวร 2011-02-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เดลินิวส์, 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2554
14. เปิดพินัยกรรมหลวงตามหาบัว-แปรทรัพย์เป็นทองคำแท่งมอบให้ธปท. เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, ข่าวสดออนไลน์, 30 มกราคม พ.ศ. 2554
15. เปิดพินัยกรรมสุดท้าย"หลวงตามหาบัว" ให้นำทองคำ-เงิน หลอมรวมมอบ"แบงก์ชาติ", มติชนออนไลน์, 30 มกราคม พ.ศ. 2554
16. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว :โรงพยาบาล
17. การสงเคราะห์โลกของหลวงตาบัว
18. กระทรวงศึกษาธิการ, หยดน้ำบนใบบัว : หน่วยงานราชการ
19. ชาวพุทธสลด'หลวงตาบัว'ละสังขารปิดตำนาน...'ผ้าป่าช่วยชาติ', เดลินิวส์, 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2554
20. หลวงตามหาบัว กับผ้าป่าช่วยชาติ เก็บถาวร 2011-03-19 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, คมชัดลึก, 1 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2554
21. ธปท. ยันเก็บเงิน-ทองหลวงตามหาบัวในบัญชีพิเศษ, ไทยรัฐออนไลน์, 3 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2554
22. โครงการช่วยชาติต่าง ๆ ที่ผ่านมา, เว็บไซต์หลวงตาดอตคอม, เข้าถึงวันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2554
23. มอบทองคำแท่ง1.3 หมื่นกก.เข้าคลังครั้งสุดท้าย เก็บถาวร 2011-08-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, คมชัดลึก, เข้าถึงวันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2554
24. ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานสัญญาบัตรตั้งสมณศักดิ์, เล่ม ๘๕, ตอน ๑๒๒ ง ฉบับพิเศษ, ๓๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๑, หน้า ๙
25. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานสัญญาบัตรตั้งสมณศักดิ์, เล่ม ๑๑๐, ตอน ๒๐๒ ง ฉบับพิเศษ, ๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๓๖, หน้า ๔
26. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานสัญญาบัตรตั้งสมณศักดิ์, เล่ม ๑๑๖, ตอน ๒๓ ข, ๒๗ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๒, หน้า ๒
27. รายพระนามและรายนามผู้ได้รับปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ จากมหาวิทยาลัยขอนแก่น ปี 2511 - ปัจจุบัน เก็บถาวร 2012-07-18 ที่ archive.today, มหาวิทยาลัยขอนแก่น. เข้าถึงวันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2556
28. ประเภทของหนังสือธรรมะ, หลวงตาดอตคอม, เข้าถึงวันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2556
29. หยดน้ำบนใบบัว, หลวงตาดอตคอม, เข้าถึงวันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2556
30. ญาณสัมปันนธัมมานุสรณ์, หลวงตาดอตคอม, เข้าถึงวันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2556
31. จดหมายลายมือหลวงตา ถึง คุณเพาพงา วรรธนะกุล, เวป buaready.com, เข้าถึงวันที่ 13 มิถุนายน พ.ศ. 2560
32. "หลวงตามหาบัว เทศน์เรื่อง "เทวทัตยังรู้โทษ" ฉบับเต็ม". ผู้จัดการออนไลน์. 2005-09-27. สืบค้นเมื่อ 2006-09-21.
33. The Nation. Luangta Maha Bua asks Thaksin to resign. สืบค้นเมื่อ 27-12-2552.

แหล่งข้อมูลอื่น

• เว็บไซต์หลวงตาดอตคอม รวมชีวประวัติ ผลงาน และพระธรรมเทศนาของหลวงตามหาบัว ญาณสมฺปนฺโน
• เว็บไซด์สันติธรรมดอตคอม พระธาตุหลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน
• เว็บไซต์ buaready.com รวม "ธรรมะชุดเตรียมพร้อม" ที่หลวงตามหาบัวเทศน์ ในราวปี 2518-2519

ก่อนหน้า		พระธรรมวิสุทธิมงคล (บัว ญาณสมฺปนฺโน)		ถัดไป
—		เจ้าอาวาสวัดป่าบ้านตาด (พ.ศ. 2513-2554)		พระอาจารย์สุดใจ ทนฺตมโน