Shkenca planetare

Fotografi nga njësia orbitale Apollo 15 e gjurmëve në afërsi të kraterit Aristarchus në Hënë.

Shkenca planetare ose, më rrallë, planetologjia, është studimi shkencor i planetëve (përfshirë Tokën), hënave dhe sistemeve planetare (veçanërisht ato të Sistemit Diellor) dhe proceseve që formojnë ato. Studion objekte që variojnë në madhësi nga mikrometeoridet deri tek gjigandët e gazit, duke synuar të përcaktojnë përbërjen e tyre, dinamikën, formimin, ndërlidhjet dhe historinë. Është një fushë e fort ndërdisiplinore, që fillimisht rritet nga astronomia dhe shkenca e tokës, por që tani përfshin shumë disiplina, përfshirë gjeologjinë planetare (së bashku me gjeokimininë dhe gjeofizikën), kozmokiminë, shkencën atmosferike, oqeanografinë, hidrologjinë, shkencën teorike planetare, glaciologjinë, dhe ekzoplanetologji . ^[1] Disiplinat aleate përfshijnë fizikën e hapësirës, kur merren me efektet e Diellit në trupat e Sistemit Diellor dhe astrobiologjinë .

Ekzistojnë degë të ndërlidhura vëzhguese dhe teorike të shkencës planetare. Hulumtimi vëzhgues mund të përfshijë një kombinim të eksplorimit të hapësirës, kryesisht me misione hapësinore robotike duke përdorur ndjesinë në distancë, dhe punën krahasuese, eksperimentale në laboratorët me bazë në Tokë. Komponenti teorik përfshin simulim të konsiderueshëm të kompjuterit dhe modelim matematikor.

Shkencëtarët planetarë janë përgjithësisht të vendosur në departamentet e astronomisë dhe fizikës ose shkencave të tokës të universiteteve ose qendrave kërkimore, megjithëse ekzistojnë disa institucione shkencore thjesht planetare në të gjithë botën. Ka disa konferenca kryesore çdo vit, dhe një gamë e gjerë e revistave. Disa shkencëtarë planetarë punojnë në qendrat private të kërkimit dhe shpesh fillojnë iniciativa të kërkimit në partneritetit.

Historia

Historia e shkencës planetare mund të thuhet se ka filluar me filozofin grek antik Demokritin, i cili raportohet nga Hippolytus si thotë

Botërat e renditura janë të pakufizuara dhe ndryshojnë në madhësi, dhe se në disa nuk ka as diell as hënë, por që në të tjerët, të dy janë më të mëdhenj se me ne, dhe megjithatë me të tjerët më shumë në numër. Dhe se intervalet midis botëve të renditura janë të pabarabarta, këtu gjithnjë e më pak, dhe se disa rriten, të tjerët lulëzojnë dhe të tjerët kalben, dhe këtu ata fillojnë të ekzistojnë dhe atje ato janë eklipsuar. Por që ato shkatërrohen duke u përplasur me njëri-tjetrën. Dhe që disa botë të renditura janë të zhveshur nga kafshë dhe bimë dhe nga të gjitha ujërat. ^[2]

Në kohërat më moderne, shkenca planetare filloi në astronomi, nga studimet e planetëve të pazgjidhura. Në këtë kuptim, astronomi origjinal planetar do të ishte Galileo, i cili zbuloi katër hënat më të mëdha të Jupiterit, malet në Hënë dhe së pari vëzhgoi unazat e Saturnit, të gjitha objektet e studimit të mëvonshëm intensiv. Studimi i Galileos për malet hënore në 1609 gjithashtu filloi studimin e peizazheve jashtëtokësore: vëzhgimi i tij "që Hëna me siguri nuk posedon një sipërfaqe të butë dhe të lëmuar" sugjeroi që ajo dhe botët e tjera mund të shfaqen "ashtu si fytyra e vetë Tokës" . ^[3]

Përparimet në ndërtimin e teleskopit dhe zgjidhja instrumentale gradualisht lejuan identifikimin e shtuar të detajeve atmosferike dhe sipërfaqësore të planetëve. Hëna fillimisht ishte studiuar më së shumti, pasi gjithnjë ekspozonte detaje në sipërfaqen e saj, për shkak të afërsisë me Tokën, dhe përmirësimet teknologjike gradualisht prodhuan njohuri më të hollësishme gjeologjike hënore. Në këtë proces shkencor, instrumentet kryesore ishin teleskopët optikë astronomikë (dhe më vonë radio teleskopët) dhe më në fund anijen eksploruese robotike.

Sistemi Diellor tani është studiuar relativisht mirë, dhe ekziston një kuptim i mirë i përgjithshëm i formimit dhe evolucionit të këtij sistemi planetar. Sidoqoftë, ka një numër të madh pyetjesh të pazgjidhura, ^[4] dhe shkalla e zbulimeve të reja është shumë e lartë, pjesërisht për shkak të numrit të madh të anijeve ndërplanetare që aktualisht po eksplorojnë sistemin Diellor.

Disiplinat

Shkenca planetare studion astronomine e vëzhguese dhe teorike, gjeologjinë (ekzogjeologji), shkencën atmosferike dhe një nënspecialitet në zhvillim në oqeanet planetare . ^[5]

Astronomia planetare

Kjo është edhe një shkencë vëzhguese dhe një teori. Studiuesit vëzhgues janë kryesisht të shqetësuar me studimin e trupave të vegjël të Sistemit Diellor: ato që vëzhgohen nga teleskopët, si optikë, ashtu edhe radio, në mënyrë që të përcaktohen karakteristikat e këtyre trupave, si forma, rrotullimi, materialet sipërfaqësore dhe stuhimi i motit, dhe mund të kuptohet historia e formimit dhe evolucionit të tyre.

Astronomia teorike planetare merret me dinamikë: zbatimi i parimeve të mekanikës qiellore në Sistemin Diellor dhe sistemet planetare ekstrasolare. Çdo planet ka subjektin e vet.

Planeti: Tema: Emërtuar pas (NB: këto terma përdoren rrallë)

• Mërkuri : Hermologjia : Hermesi
• Venera : Citherology : Cythera
• Tokë : Gjeologji
• Hëna : Selenologjia : Selene
• Marsi : Areologjia : Aresi
• Ceres : Demeterologji : Demetra
• Jupiteri : Zenologjia : Zeusi
• Saturni : Kronologjia : Kronos
• Urani : Uranologjia : Urani
• Neptuni : Poseidologjia : Poseidoni
• Plutoni : Hadeologjia : Hadi
• Eris : Eridologjia : Eris

Gjeologjia planetare

Temat më të njohura të kërkimit të gjeologjisë planetare merren me trupat planetarë në afërsi të Tokës: Hënën dhe dy planetët fqinj: Venera dhe Marsi. Nga këto, Hëna ishte studiuar së pari, duke përdorur metoda të zhvilluara më herët në Tokë.

Shkenca atmosferike

Bandat e reve janë qartë të dukshme në Jupiter .

Atmosfera është një zonë e rëndësishme kalimtare midis sipërfaqes së ngurtë planetare dhe rripave më të lartë jonizues dhe rrezatimit të rrallë. Jo të gjithë planetët kanë atmosferë: ekzistenca e tyre varet nga masa e planetit dhe distanca e planetit nga Dielli - ndodhin atmosfera shumë të largëta dhe të ngrira. Përveç katër planeteve gjigantë të gazit, pothuajse të gjithë planetët tokësorë (Toka, Venera dhe Marsi) kanë atmosfera të konsiderueshme. Dy hënë kanë atmosfera të konsiderueshme: hëna e Saturnit Titani dhe Tritoni hëna e Neptunit. Një atmosferë e tensionuar ekziston rreth Mërkurit .

Efektet e shkallës së rrotullimit të një planeti rreth boshtit të tij mund të shihen në rrjedhat dhe rrymat atmosferike. Shikuar nga hapësira, këto karakteristika shfaqen si shirita dhe njolla në sistemin e reve, dhe janë veçanërisht të dukshme në Jupiter dhe Saturn.

Referime

1. Taylor, Stuart Ross (29 korrik 2004). "Why can't planets be like stars?". Nature (në gjermanisht). 430 (6999): 509. Bibcode:2004Natur.430..509T. doi:10.1038/430509a. PMID 15282586.
2. Hippolytus (Antipope); Origen (1921). Philosophumena (Digitized 9 May 2006) (në gjermanisht). Vëll. 1. Translation by Francis Legge, F.S.A. Original from Harvard University.: Society for promoting Christian knowledge. Marrë më 22 maj 2009.
3. Taylor, Stuart Ross (1994). "Silent upon a peak in Darien". Nature (në gjermanisht). 369 (6477): 196–197. Bibcode:1994Natur.369..196T. doi:10.1038/369196a0.
4. Stern, Alan. "Ten Things I Wish We Really Knew In Planetary Science" (në gjermanisht). Arkivuar nga origjinali më 2 qershor 2012. Marrë më 2009-05-22.
5. Is Extraterrestrial Life Suppressed on Subsurface Ocean Worlds due to the Paucity of Bioessential Elements?, The Astronomical Journal, 156:151, October 2018.

Lexime më tej

• Carr, Michael H., Saunders, R. S., Strom, R. G., Wilhelms, D. E. 1984. The Geology of the Terrestrial Planets. NASA. Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.
• Morrison, David. 1994. Exploring Planetary Worlds. W. H. Freeman.  ISBN 0-7167-5043-0Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.
• Hargitai H et al. (2015) Classification and Characterization of Planetary Landforms. In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer. doi:10.1007/978-1-4614-3134-3 https://link.springer.com/content/pdf/bbm%3A978-1-4614-3134-3%2F1.pdf Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.
• Hauber E et al. (2019) Planetary geologic mapping. In: Hargitai H (ed) Planetary Cartography and GIS. Springer.Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.
• Page D (2015) The Geology of Planetary Landforms. In: Hargitai H (ed) Encyclopedia of Planetary Landforms. Springer.Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.
• Rossi, A.P., van Gasselt S (eds) (2018) Planetary Geology. Springer Gabim i përfshirjes: {{En}} është vetëm për emërhapësirën e Skeda. Përdorni më mirë {{lang-en}} ose {{in lang|en}}.

Lidhje të jashtme

• Zbulimet e Kërkimit Shkencor Planetik (artikuj)
• Shoqëria Planetare (grupi më i madh në botë për interesin hapësinor: shiko gjithashtu blogun e tyre aktiv të lajmeve)
• Buletini i Hulumtimeve Planetike Arkivuar 12 mars 2021 tek Wayback Machine (Buletini Arkivuar 12 mars 2021 tek Wayback Machine profesionist i botuar nga PSI, shpërndarja javore)
• Gratë në Shkencë Planetike (rrjetëzim profesional dhe lajme)