Historia e Pejës është e pasur dhe shtrihet ndër shekuj, duke reflektuar rëndësinë strategjike, kulturore dhe historike të këtij qyteti në rajon. Si një vendbanim i hershëm, Peja ka kaluar nëpër periudha të ndryshme historike që e kanë formuar atë si një qytet të rëndësishëm të Kosovës.[1][2]
Antikiteti dhe mesjeta e hershme
Peja dhe rrethinat e saj kanë qenë të banuara që në antikitet. Gjatë kohës së Perandorisë Romake, kjo zonë ishte pjesë e provincës së Dardanisë, një nga rajonet e rëndësishme të Ballkanit. Me ardhjen e sllavëve në shekujt VI dhe VII, filloi të formohej një strukturë tjetër demografike dhe politike.
Në mesjetë, Peja u bë një pikë e rëndësishme fetare dhe administrative për mbretërinë serbe. Gjatë shekullit XIII, u ndërtua Patriarkana e Pejës, e cila edhe sot ruan vlera të jashtëzakonshme historike dhe arkitekturore, duke përfshirë afresket mesjetare. Kjo ndërtesë simbolizon një periudhë ku Peja ishte qendër shpirtërore e rajonit.
Mesjeta e vonë
Me rënien e shtetit serb, Peja ra nën sundimin osman në fund të shekullit XIV dhe u bë pjesë e Sanxhakut të Shkodrës, ndërsa më vonë e Sanxhakut të Pejës. Gjatë kësaj kohe, qyteti lulëzoi si një qendër tregtare dhe artizanale.
Peja ishte e njohur për "Çarshinë (Pazarin) e Vjetër", i cili shërbente si një pikë ndërlidhjeje për tregtarët nga Ballkani, Anadolli dhe pjesë të tjera të Perandorisë Osmane. Në qytet u ndërtuan xhami të rëndësishme, si Xhamia e Çarshisë, Hamami i Haxhi Beut, Pejë dhe objekte të tjera fetare e publike, duke përfshirë edhe teqetë e dervishëve.
Kulla dhe shtëpitë tradicionale shqiptare filluan të shfaqen gjatë kësaj periudhe, duke reflektuar kulturën dhe strukturën shoqërore shqiptare. Këto kulla shërbyen si qendra mbrojtjeje dhe vendbanime familjare për fiset e fuqishme të zonës.
Lidhja e Pejës
Në fund të shekullit XIX, Peja u bë një pikë e rëndësishme e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, një organizatë që luftonte për të drejtat kombëtare shqiptare dhe për mbrojtjen e trojeve shqiptare nga copëtimi. Në vitin 1899, Haxhi Zeka, një udhëheqës dhe patriot shqiptar, themeloi Lidhjen e Pejës, një organizatë që kishte si qëllim bashkimin e shqiptarëve kundër presioneve osmane dhe sllave. Lidhja e Pejës ishte një përpjekje e rëndësishme për të forcuar idenë e autonomisë shqiptare.
Shekulli XX
Me rënien e Perandorisë Osmane, Peja u përball me pushtime të ndryshme. Gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, qyteti vuajti nga konfliktet e ashpra që përfshinë Kosovën. Në periudhën midis luftërave, Peja ishte pjesë e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene dhe më vonë Jugosllavisë. Në këtë kohë, shumë shqiptarë u përballën me shtypje dhe asimilim të dhunshëm.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Peja përjetoi dhunë nga regjimi fashist dhe më pas nga forcat partizane jugosllave. Pas luftës, qyteti u integrua në Federatën Jugosllave, duke përjetuar zhvillime ekonomike dhe urbane, por njëkohësisht edhe shtypje ndaj popullsisë shqiptare.
Lufta Çlirimtare e Kosovës
Gjatë viteve 1990, Peja, si gjithë Kosova, vuajti nga shtypja e regjimit të Slobodan Milosheviqi. Gjatë Luftës së Kosovës (1998–1999), qyteti ishte një ndër zonat që përjetoi dhunë të madhe nga forcat serbe. Shumë ndërtesa historike u dëmtuan ose u shkatërruan, përfshirë Çarshinë e Vjetër dhe kulla të rëndësishme.
Pas luftës, Peja u rindërtua dhe vazhdoi të zhvillohej si një nga qendrat kryesore të Kosovës. Sot, qyteti është një pikë referimi për turizmin kulturor dhe natyror, duke përfshirë edhe zonën malore të Rugovës, që është e njohur për bukuritë natyrore dhe traditat kulturore.
Trashëgimia kulturore
Peja mbetet një qytet që ndërthur trashëgiminë e lashtë dhe zhvillimin modern. Monumentet historike si Kompleksi i Lidhjes Shqiptare të Pejës, Patriarkana e Pejës, Çarshia e Pejës dhe xhamitë osmane tërheqin vizitorë nga e gjithë bota. Zona e Rugovës, me peizazhet malore dhe aktivitetet tradicionale, është një destinacion i njohur turistik.[3][4]
