Balshajt (në alfabetin cirilik: Балшић, pl. Balšići / Балшићи; edhe Bašići; latinisht: Balsich) kanë qenë një familje fisnike që sunduan Zetën nga 1362 deri më 1421, gjatë dhe pas rënies së Perandorisë serbe.
Balsha themeluesi ishte një fisnik i vogël që kishte një fshat në zotërim gjatë sundimit të Car Dushanit, dhe vetëm pas vdekjes së tij tre djemtë e tij zgjeruan sundimin e tyre në Zetën e Poshtme duke shtënë në dorë zotërimet e gospodin Zharkos nga rrethana të paqarta. Më tej u zgjeruan në Zetën e Epërme pasi vranë vojvodën dhe çelnikun Gjurash Ilijiqin. Ndërkaq u njohën si oblastni gospodari të Zetës me edikt të Stefan Uroshit. Pas vdekjes së Uroshit, familja pati një hasmëri me Mërnjaçeviqët që zotëronin Maqedoninë.[1]
Për të zgjeruar ambiciet e tyre bregdetare dhe për t'i forcuar lidhjet me Perëndimin, në vitin 1369 kaluan në ritin katolik, megjithatë, ata nuk dëtyruan vartësit e tyre ortodoks të bënin të njëjtën gjë kësodore duke u dëshmuar tolerantë ndaj besimeve tjera, për dallim prej mbretërve serbë që mëtonin të çrrënjosnin herezitë.[2][3][4] Zotërimet e tyre u shtrinë nga Zeta (pjesë të Malit të Zi të sotëm), deri në Kostur. Në vitin 1385 ushtria e Balshajve u përball me ushtrinë osmane e ftuar nga Karl Topia në Savër duke pësuar disfatë. Si rrjedhojë humbën pjesën më të madhe të zotërimeve të tyre.
Mbi origjinën e tyre ka disa hipoteza, por shumica e burimeve të sotme mbështesin origjinën shqiptare të tyre.
Origjina
Sipas dëshmive të vetë Balshajve, ata e lidhnin prejardhjen e tyre me dinastin e Nemanjiqëve. Balsha II në Shkodër në një letër të dërguar qytetarëve të Republikës së Raguzës më 27 janar 1385, u shkruante:[5]
"... lutje dhe përgjërime për të parin tonë të shenjtë Simeon Nemanjën, mirrëmbajtësi i parë i Serbisë dhe Shën Savës..."
Qëndrimet ndaj origjinës së kësaj familjeje janë të shumta dhe autorë të ndryshëm shprehen me hipotezat e ndryshme,[6][7] por pjesa më e madhe janë të mendimit se kanë origjinë serbe.[8]
Hipoteza e origjinës shqiptare
Në vitin 1398 përmendet një djalë i paligjshëm i Gjergj Balshës, i quajtur Zasso Albanesi. Në "Jetëshkrimin e Stefan Lazareviçit" nga kronisti sllav i shekullit XV, Konstantin Filozofi, Balshajt njihen "si zotër shqiptarë": (Бальша Арбанашьскыи господинь -Balša arbanašski gospodin). Dokumente të Republikës së Raguzës bëjnë fjalë për zakone shqiptare (costumi albanesi) të Balshajve. Edhe në shkrimet e vjetra serbe ndodhet trajta Balsha- Балша (L.Stojanovic, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Beograd, 1927, f.118, 225)[8] Konsulli rus në Shkodër dhe Prizren gjatë Perandorisë Osmane, Ivan Stepanoviç Jastrebov, e lidh mbiemrin e familjes me toponimin Baleč (shq. Balec) pranë Shkodrës, në Rrjoll.[9]
Gjuhëtari gjerman Gustav Weigand pandehte një prejardhje të përzier shqiptaro-vllehe kur pa që mbiemri Balsha figuronte në një listë të hershme mbiemrash shqiptarë në Rumani.[10]Eqrem bej Vlora, i prirë të besojë në pohimet e Du Cange tek vepra Illyricum vetum et novum që për Balshajt shkruan "Quidam ex Albaniae proceribus cognomento Balsa" dhe të Orbinit "ex indigenis nobilibus Albaniae", sepse sipas tij vetëm një prejardhje shqiptare përputhet me veprën dhe sjelljen e Balshajve. Vlora gjithashtu pohon për pasuesit rumunë të Balshajve.[11] Sipas burimeve të përdorura nga Athanas Gegaj, Skënderbeu pohonte se ishte trashëgues i Balshajve, së paku kjo në dobi të centralizimit të fuqisë së tij.[12] Joseph Swire pohon që Balshajt formuan një shtet shqiptar dhe u përpoqën ta mbronin nga "hordhitë pushtuese" turke.[13] Balshajt ishin shqiptarë edhe sipas autorit serb I. Bozic ("Neverea Vuka Brankovica", në "O Knjezu Lazaru", Krusevac, 1977).[8]
Për origjinë shqiptare flasin edhe dy studiues bashkekohorë, Gazmend Shpuza dhe Pranvera Bogdani,[14] dhe në përgjithësi historiografia shqiptare mbështet hipotezën e prejardhjes shqiptare.[15] Më tej përmendet fakti që tek Balshajt qeverisja bëhej nga të tre vëllezërit: Strazimiri, Gjergji dhe Balsha II, të cilët nënshkruanin të tre së bashku dokumentet dhe përdornin të njëjtën vulë. Xhufi vë në dukje se institucioni i bashkëqeverisjes hasej edhe tek fisnikët tjerë shqiptarë dhe ishte karakteristik për familjet e mëdha patriarkale shqiptare. Si rezidenca të përkohshme u shërbenin Tivari, Ulqini, Shkodra dhe Vlora, kurse në muajt e verës shpërnguleshin në rezidencën e tyre në malësinë e Tivarit.[16]
Origjinën shqiptare sipas Shpuzës e konfirmon edhe toleranca fetare që treguan Balshajt pas konvertimit në katolikë, e cila dallonte nga intoleranca e tejskajshme e mbretërve serbë të cilët ishin të dhënë pas çrrënjosjes së herezive.[14]
Studiuesi i mesjetës amerikan Kiril Petkov i quan shqiptarë,[17] po kështu veprojnë edhe Plamen Tzvetkov[18], Kristo Frashëri[19], Kasëm Biçoku,[20] Rolando Fabrini[21], Akademia Bullgare e Shkencave[22] dhe Enciklopedia Britannica.[23]
Hipoteza e origjinës serbe
Sansovino tek Historia universale dell'origine guerre, et imperio de Turchi beson në prejardhjen sllave të Balshajve.[11] Disa studiues modernë si Fine,[24] Nicol[25] dhe Bartl[26] shohin mundësinë e rrënjëve serbe tek origjina e Balshajve, ashtu edhe Elsie është i qëndrimit "me gjasë prejardhje serbe" për familjen.[27]
Hipoteza e origjinës latine-vllehe
Sipas Çedomilj Mijatoviç, Balshajt rrjedhin nga dera provensale e Bove (fr. Baux); nga të cilët bijon një familje italiane (''del Balzo''), dhe prej këtyre vijnë Balshajt dhe prej tyre një familje rumune.[28] Historiani serb Vladimir Ćorović gjykuar nga emri i familjes, ra në përfundimin se janë me origjinë vllehe,[29] Origjina "rumune ose kuçovllahe" u pohua si nga Shuflaj[30] ashtu dhe nga Jorga,[11] gjuhëtari kroat Petar Skok, mbështetur edhe nga historiani serb Milena Gecić.[31]
Historia
Gjatë sundimit të Car Dushanit emri i familjes Balsha – sipas disa burimeve me origjinë nga Balëzi i Shkodrës[14][32] – mbetet në errësirë.[33] Pas vdekjes së Dushanit ai ose bijtë e tij shtinë në dorë Ulqinin, Tivarin, Shkodrën dhe Budvën duke u zgjeruar drejt bregdetit më 1360.[34][33][26] Raguza i mbështeti në luftën e tyre kundër zhupanit të Humit, Vojislav Vojinović.[26] Të tre vëllezërit Balshaj: Strazimiri, Gjergji I dhe Balsha II, e kthyen Zetën në një shtet të pavarur nga mbretëria serbe. Ata prenë lidhjet me carin e ri serb Stefan Uroshin, i cili i konsideronte Balshajt rebelë dhe i trajtonte si kundërshtarë. Ai i nxiste kundër tyre sundimtarët sllavë dhe Venedikun.[35]
Më 1361 morën qytetarinë e Republikës së Raguzës, të cilët i mbështeti në luftën e tyre kundër zhupanit të Humit, Vojislav Vojinović. Më pas nisi pushtimet e tjera në Arbërinë veriore dhe shtriu zotërimet e tij nga Ulqini në Drisht.[26] Për të zgjeruar ambiciet e tyre bregdetare dhe për t'i forcuar lidhjet me Perëndimin, Në vitin 1369 tre vëllezërit kaluan nga riti ortodoks[4] në ritin katolik dhe morën qytetarinë venedikase,[26][36] megjithatë, ata nuk dëtyruan vartësit të ndryshonin fenë si ata,[37][38] madje ndihmuan që të ngrihej një manastir ortodoks në Ulqin.[4]
Përpjekjet për zgjerim drejt jugut ndeshën në rezistencën e fisnikëve tjerë shqiptarë. Në një betejë të zhvilluar në vitin 1364 me Topiajt, të cilët ishin zotër të Durrësit, Balshajt u thyen kurse Gjergj Balsha u zu rob. Me ndërhyrjen e Raguzës, Gjergji u lirua dhe armiqësia mes dy familjeve mori fund me martesën e Karl Topisë me Katerinën e Balshajve.[39] Për të vulosur aleancën me Muzakajt e Beratit, Balsha II u martua me vajzën e despotit Andrea.[40] Më pas Balshajt u zgjeruan drejt Kosovës dhe Vlorës.[41]
Së bashku me sundimtarët shqiptarë të Beratit, Ohrit, Përmetit dhe Korçës luftuan mbetjet e perandorisë serbe të car Dushanit, në radhë të parë me mbretin serb Vukashin, më pas me birin e tij Marko Kraljeviq, të cilit i morën Kosturin. Ky i fundit u përpoq më kot për ta rimarrë Kosturin me ndihmën e osmanëve.[42]
Në atë kohë vëllezërit Balshaj për herë të parë kishin bashkuar në një zotërim të vetëm pjesën më të madhe të trojeve shqiptare, duke përfshirë Zetën dhe Buzëujin, viset e Kosovës, Dibrës, Lezhës, Matit, Ohrit dhe Kosturit. Autoriteti i tyre shtrihej edhe në Shqipërinë e Poshtme dhe në Çamëri.[43]
Konflikti me Topiajt dhe osmanët
Aleanca me Topiajt nuk qe e gjatë. Principata e Topisë krijonte ndërprerje në mes të zotërimeve veriore dhe jugore të Balshajve duke i ndarë ata nga vasalët e tyre të jugut. Për këtë arsye u aktualizuan projektet e tyre të vjetra për shtrirje në Durrës dhe më gjerë. Në vitin 1383 ata ia dolën të marrin Durrësin nga sundimtari i tij Karl Topia dhe të krijojnë vazhdimësi territoriale veri-jug.[44]
Në vitin 1385 ushtria e Balshajve u ndesh në Savër me një ushtri osmane e cila kishte depërtuar në zotërimet e tyre jugore,[45] të ftuar nga Karl Topia.[46][47] Balsha II ra në betejë kurse ushtria e tij u shpartallua. Kjo disfatë dhe goditjet e vazhdueshme të osmanëve, i tkurrën zotërimet e Balshajve. Kosova ra në dorën e princërve sllavë, vasalë të sulltanit osman, kurse Karl Topia rimori prapë Durrësin.[48]
Gjergji II Balsha mori pjesë në Betejën e Kosovës në vitin 1389 dhe tre vjet më vonë u ndesh prapë me forcat osmane duke rënë rob. Kundrejt lirimit të tij u lëshoi Shkodrën, duke mbajtur vetëm Ulqinin dhe Tivarin. Në shtator 1395 e rimori Shkodrën por për shkak të izolimit dhe situatës së rëndë ia dorëzoi Venedikut bashkë me disa kështjella të afërta, në këmbim të një provizioni vjetor. Kësodore siguroi përkrahjen e venedikasve dhe kishte dorë të lirë të hakmerrej kundër rivalëve të tij, në radhë të parë Radik Gjurashit të cilin e la të vrarë. Po ashtu i vuri nën trysni kundërshtarët e tij të cilët ishin kthyer në vasalë të osmanëve dhe synonin zotërimet e tij.[49]
Balsha III dhe konflikti me Venedikun
Pas vdekjes së Gjergjit II, erdhi në fron biri i tij Balsha III (1403-1421). Në vitin 1404 i shkëputi Shkodrën dhe Drishtin nga Venediku, por venedikasit kaluan në kundërofenzivë dhe deri në verë të vitit 1405 pushtuan Shkodrën, Drishtin, Ulqinin, Tivarin dhe Budvën. Në vitin 1407 Balsha III rifilloi sulmet ndaj tyre, por ata të ndërgjegjshëm për mbështetjen që ai gëzonte në atë trevë, i ofruan paqe e cila u nënshkrua në vitin 1408 pranë Durrësit.[50]
Dy vite më vonë, Venediku i shkeli kushtet e paqes. Balsha III i mbështetur nga popullsia e pakënaqur e Shkodrës dhe Ulqinit dhe nga disa krerë shqiptarë, i sulmoi prapë zotërimet venedikase. Ndonëse të mbështetur nga osmanët, venedikasit nuk përballuan dot sulmet e Balshës i cili arriti t'i rifitonte disa nga qytetet e tij të mëparshme. Në nëntor 1412 u arrit një paqe e re mes Venedikut dhe Balshajve, e cila i njihte këtij të fundit të drejtën e zotërimit të Budvës, Tivarit dhe Ulqinit, kundrejt lëshimit të Shkodrës.[51]
Trungu familjar
Gjenealogjia e familjes sipas burimeve eshte si me poshte:[26]
Balsha I, Princi i Zetës
Strazimir Balsha, Princi i Zetës, më vonë murg, martoi Irena Dukagjinin (pa fëmijë), më pas martoi Milica Mërnjavceviqin, bija e mbretit Vukashin të Serbisë
Gjergj Balsha II, Princi i Zetës dhe Bregdetit, martoi Jelena Lazareviqin, bija e Princ Lazarit të Serbisë
Balsha III, Princi i Zetës, martoi Mara Topinë, më pas martoi Bogla Zaharinë
me Mara Topinë:
Jelena Balsha, martoi Shtjepan Vukcic Kosaqën, Duka i Madh i Bosnjës
Katerina Kosaqa, Mbretëresha e Bosnjës, martoi Stefan Kotromaniqin, Mbreti i Bosnjës
Sigizmund Kotromaniq, më vonë i quajtur Ishak bej Kralolu
Katerina Kotromaniq, Princesha e Bosnjës
Vladislav Hercegoviq, Duka i Madh i Bosnjës
Vlatko Hercegoviq, Duka i Shën Savës
Shtjepan Hercegoviq, më vonë i quajtur Ahmed Pasha Hersekzade, Vizieri i Madh i Perandorisë Osmane, martoi Hundi Sulltan, bijën e Bajazitit II
me Bogla Zaharinë:
Teodora Balsha, martoi Petar Vojsaliqin, Duka i Bosnjës
Dorotea Vojsaliq
një bir pa emër, vdiq në foshnjëri
Gojko Balsha
Ivanish Balsha
Gjergj Balsha I, Princi i Zetës dhe Shkodrës, martoi Olivera Mërnjavceviqin, bija e mbretit Vukashin të Serbisë, më pas martoi Teodora Dejanoviqin, bijën e Dejanit, despot i Perandorisë Serbe
me Olivera Mërnjavceviqin:
Elisanta Balsha
Jelena Moneta, martoi Rajko Monetën, Princi i Bunës
Jakob Moneta
Nikoll Moneta
Vojsava Balsha, martoi Radic Sankoviqin, sundimtar në Bosnjë
me Teodora Dejanoviqin:
Evdokia Balsha, Regjente e Janinës, martoi Esau de Buondelmontin, Despoti i Janinës
Gjergj de Buondelmonti, martoi bijën e Hilario Dorias
Kostandin Balsha, Princi i Krujës, martoi Helena Topinë, Princhesa e Krujës (kushërira e parë)
Shtjefën Balsha "Maramonte", bashkë-sundimtar i Zetës, martoi Vllajka Kastriotin, motrën e Skënderbeut
Gjergj Stres Balsha, Princi i Mizisë, themeltar i Besëlidhjes së Lezhës, martoi Evdokian
Gjergj Balsha, martoi bijën e Muriq Shpatës
Mara Balsha
Gjon Balsha, Princi i Mizisë, themeltar i Besëlidhjes së Lezhës
Gojko Balsha, Princi i Mizisë, themeltar i Besëlidhjes së Lezhës, martoi Komita Arianitin
një bir i panjohur, vdiq në Hungari
një bir i panjohur, vdiq në Hungari
Maria Balsha, martoi Giakomo Alfonso Ferillon, Kontin e Muros
Beatrice Ferillo, Kontesha e Muros, martoi Ferdinand Orsinin, Duka i Gravinës
Izabela Ferillo, martoi Luigji Gesualdon, Konti i Konzas
Gjergj Stres Balsha (lindur jashtë martese)
Balsha II, Princi i Zetës, Vlorës dhe Kaninës, martoi Komita Muzakan, Princesha e Zetës, Vlorës dhe Kaninës
Rugjina Balsha, Princesha e Beratit, Vlorës dhe Kaninës, Guvernatorja e Buduas, martoi Mërshkan e Zetës, Princi i Beratit, Vlorës dhe Kaninës
Vojsava Balsha, martoi Karl Topinë, Princi i Arbërisë
Gjergj Topia, Princi i Arbërisë, Princi i Durrësit, martoi Teodora Brankoviqin, bija e sevastokratorit Branko
Helena Topia, Princesha e Krujës, martoi Marko Barbarixhon, kapiten venedikas, Princi i Krujës, më pas martoi Kostandin Balshën, Princi i Krujës (kushëriri i parë)
Shtjefën Balsha "Maramonte"
Vojsava Topia, martoi Isak Kursacion, patricien i Durrësit, më pas martoi Progon Dukagjinin, Princi i Lezhës
Diplomacia
Mbi diplomacinë e tyre, Shuflaj konstaton se Balshajt kishin kancelari sllave.[30] Sipas studimeve të fundme, ndër dokumente zyrtare, përveç gjuhës sllavonike kishtare, përdorën edhe latinishten.[6]
^ abcDani, Doan (2016). Shpikja e Mesjetës. Tiranë: Pika pa sipërfaqe. fq. 69. ISBN9789928185303. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^Šekularac, Božidar (1987). Dukljansko-Zetske Povelje (në serbo-kroatisht). Titograd. fq. 173.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
^ abBlumi, Isa (2011). Reinstating the Ottomans: Alternative Balkan Modernities, 1800-1912 (në anglisht). Springer. fq. 37–38. ISBN9780230119086.
^Blumi, Isa (2011). Reinstating the Ottomans: Alternative Balkan Modernities, 1800-1912. Springer. fq. 37–38. ISBN9780230119086. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ abcXhufi, Pëllumb (2019). Skënderbeu. Dituria. fq. 50. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë 1985, p. 323: "Whereas JS Jastrebov, when speaking of the Balshaj of Shkodra calls then Balesium, Balezza, Balezum, Balezo and adds that the Greeks in Dukel74 called them Barizi."
^ abcVlora, Eqrem bej; Von Godin, Marie Amelie von Godin (2010) [1956]. Kontribute në historinë e sundimit turk në Shqipëri: një Skicë Historike v. I [Beiträge zur Geschichte der Türkenherrschaft in Albanien: eine historische Skizze]. Përkthyer nga Afrim Koçi. Tiranë: Shtëpia Botuese "55". fq. 66–72. ISBN978-99943-56-83-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^Swire, Joseph (1937). King Zog's Albania (në anglisht). Tirana: R.Hale. fq. 69. While the Turkish tide was flowing into the Balkan Peninsula, while the Balsha Princes were striving to preserve from the invading hordes the Albanian state they had established
^Petkov, Kiril (2014). The Anxieties of a Citizen Class: The Miracles of the True Cross of San Giovanni Evangelista, Venice 1370-1480 (në anglisht). BRILL. fq. 149, 285. ISBN9789004259812.
^Tzvetkov, Plamen (1993). The A history of the Balkans: (në anglisht). EM Text. fq. 219. ISBN9780773419568.
^Frashëri, Kristo (2009). Skënderbeu i shpërfytyruar nga një historian zviceran dhe disa analistë shqiptarë. Tirana: Dudaj. fq. 70–73. ISBN978-99943-0-109-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^Kasëm Biçoku, Historia e Popullit Shqiptar, v1, fq 376
^Bulgarian Academy of Sciences (2003). Bulgarian historical review, Volume 31, Issues 1-4 (në anglisht). Publishing House of the Bulgarian Academy of Sciences. fq. 167.
^The New Encyclopædia Britannica: Macropædia, vol 13, edition 15 (në anglisht). Encyclopædia Britannica. 1991. fq. 201. ISBN9780852295298.
^Ćorović 2001, ТРЕЋИ ПЕРИОД, IX. Распад Српске Царевине
^ abShuflaj, Milan (2004). Serbët dhe shqiptarët. Përkthyer nga Hasan Çipuri. Tiranë: Toena. fq. 164–170. ISBN99927-1-854-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Anamali, Skënder; Prifti, Kristaq (2002). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i parë. Tiranë: Toena. ISBN9992716223. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
