Savoja Marketi SM.79Mali jastreb (ital.Savoia-Marchetti S.M.79 Sparviero) je najvažniji i verovatno najbolji italijanski srednji bombarder u Drugom svetskom ratu, stekao je reputaciju koja ga je izdvajala od ostatka italijanskih oružanih snaga. Iako je prvobitno konstruisan kao torpedni bombarder SM.79 je najčešće korišćen za klasične bombarderske zadatke. U svojoj osnovnoj ulozi ovaj avion je spadao u sam svetski vrh torpednih bombardera koji su se u to vreme nalazili u upotrebi u vazduhoplovstvima širom sveta.
Opis
SM.79 je imao karakterističnu grbu iza pilotske kabine u kojoj je bio smešten fiksni teški mitraljez usmeren unapred kao i leđni strelac sa pokretnim mitraljezom. Zbog svog specifičnog izgleda avion je dobio nadimak „Prokleti grbavac“ (ital.Gobbo Maledetto). Uprkos svom nezgrapnom izgledu i zastareloj konstrukciji od čeličnih cevi i platna SM.79 je bio robustan i pouzdan više-namenski srednji bombarder čiji je učinak tokom Drugog svetskog rata bio veoma značajan.
Posadu ovog aviona činilo je pet članova. Pilot i kopilot koji su bili smešteni u pilotskoj kabini. U kabini iza pilota nalazili su se radio-operater i vazduhoplovni inženjer koji su na smenu rukovali mitraljezima na leđnoj i bočnoj poziciji. Bombarder se nalazio u posebnoj izbočini na trbuhu aviona koja se nalazila neposredno iza vrata bombaluka. Njemu su na raspolaganju pored nišanske sprave i letačkih instrumenata bili i upravljačke komande kormilom pravca kao i automatska kamera za fotografisanje rezultata bombardovanja.
Istorija
Razvoj
Prvi prototip ovog aviona poleteo je krajem 1934. godine. Radilo se o brzom tromotornom putničkom avionu koji je pobeđivao na mnogim vazduhoplovnim trkama koje su se održavale širom sveta i koji je postavio nove brzinske i druge rekorde. Njegova konstrukcija od čeličnih cevi, šper ploče i platna predstavljala je zaštitni znak kompanije koja ga je proizvela. Ovakav izbor materijala, koji se u eri projektovanja aviona sa potpuno metalnom konstrukcijom smatrao zastarelim, omogućavao je masovnu proizvodnju u uslovima nestašice osnovnih sirovina izazvane ratnim stanjem. U poređenju sa drugim modelima ovaj avion je imao veoma opterećeno krilo zbog čega su mu bile neophodne duge piste za poletanje.
Prvi prototip SM.79 je poleteo 2. septembra1935. godine. Njegovu pogonsku grupu činila su tri motora Alfa Romeo 125 RC.34 od po 750 KS zato što je Regia Aeronautica (Talijansko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo) dalo prednost tromotornoj u odnosu na dvomotornu varijantu. Tokom devet godina proizvedeno je oko 1.300 komada. Avion je mogao da ponese 1.250 kg bombi u trupu ali je kasnije nosivost povećana dodavanjem spoljnih nosača za dve teške bombe ili za dva torpeda kao što je to bio slučaj kod modela SM.79-II i SM.79-III.
U oktobru 1939. Regia Aeronautica je dobila novu verziju tog bombardera sa oznakom SM.79-II koji su bili opremljeni jačim motorimaPiaggio ili Fiat od po 1.000 KS i koja je postepeno uvođenja u naoružanje njenih bombarderskih eskadrila. Ova verzija je sa ukupno 1.200 proizvedenih komada bila najbrojnija koja se nalazila u operativnoj upotrebi. Pojedini primerci ove verzije bili su naoružani fiksnim topom kalibra 20 mm u grbi iznad pilota dok je pozicija leđnog strelca bila ukinuta.
U naoružanju italijanskog vazduhoplovstva
Razvijen iz civilnog putničkog aviona, prvi SM.79 je ušao u naoružanje Italijanskog ratnog vazduhoplovstva pred kraj 1936. godine tačno na vreme da u sklopu tzv. italijanske Legionarske avijacije učestvuje u Španskom građanskom ratu koji je trajao od 1936. do 1939. godine. Tokom ovog sukoba SM.79-I se pokazao kao odličan bombarder što je dovelo do znatnog broja narudžbina iz inostranstva.
Kada je Italija, 1940. godine stupila u Drugi svetski rat, njeno ratno vazduhoplovstvo bilo je naoružano sa preko 1.000 bombardera od kojih je većinu (oko 600) činio SM.79. Ovi avioni operisali su uglavnom u oblasti Sredozemlja i severnoj Africi. Njihova dvojna uloga, kao bombardera i kao torpednog aviona omogućila im je da uspešno dejstvuju po savezničkim konvojima u Sredozemlju, ali i po fiksnim ciljevima kao što su luke, gradovi i utvrđeni položaji.
U leto 1942. godine saveznički pokušaji da smanje pritisak na Maltu kulminirao je Operacijom Pijedestal, kada je 14 trgovačkih brodova isplovilo iz Gibraltara i zaputilo se pod snažnom pratnjom Britanske kraljevske ratne mornarice u pravcu ostrva noseći neophodne zalihe i borbenu tehniku. Među avionima sile Osovine koji su napali ovaj konvoj nalazilo se i 79 aviona SM.79 od kojih su neki u prethodnim napadima već bili pogodili britanski bojni brod HMS Malaja i nosač aviona HMS Argus. Konvoj je uprkos žestokim vazdušnim napadima uspeo da se probije do Malte ali je cena bila prevelika. Britanci su izgubili jedan nosač aviona, dve krstarice, razarač i devet trgovačkih brodova od kojih su mnogi pogođeni upravo torpedima koje su lansirali bombarderi SM.79.
Snažniji model SM.79-II učestvovao je u borbama u Severnoj Africi, na Balkanu i u Mediteranu kao bombarder i kao torpedni avion raspoređen u posebne torpedne jedinice koje su usavršile taktiku korišćenja ovog relativno velikog aviona za napade torpedima na savezničke konvoje. Iako je Italija kapitulirala 8. septembra1943. godine proizvodnja bombardera SM.79 je nastavljena u novoformiranoj fašističkoj Republici Salo, satelitskoj državi koja je posle kapitulacije Italije formirana na severu Apeninskog poluostrva. Do kraja rata proizvedena je i poboljšana verzija ovog torpednog bombardera pod oznakom SM.79-III.
U naoružanju jugoslovenskog vazduhoplovstva
Kraljevina Jugoslavija je tokom jeseni 1939. godine kupila od Italije 45 bombardera SM-79K. Ova verzija je u stvari bila identična sa verzijom SM.79 I ali je imala drugačiju oznaku zato što je bila namenjena za izvoz. Njima su, pred izbijanje Aprilskog rata bili opremljeni, Sedmi bombarderski puk (66. i 67. bombarderska grupa) iz sastava Četvrte vazduhoplovne bombarderske brigade i 81. samostalna bombarderska grupa, svaka sa po 15 aviona. Međutim, najmanje tri aviona je izgubljeno u udesima pre početka rata.
Sedmi bombarderski put, koji je bio sačinjen od 66. bombarderske grupe, stacionirane na aerodromu Preljina kod Čačka i 67. bombarderske grupe, stacionirane na aerodromu Dobrić kod Požege, bio je naoružan sa ukupno 26 bombardra Savoja Marketi SM.79K.
Bombarder Savoja-Marketi SM.79K sa oznakama Kraljevine Jugoslavije.
Tokom 6, 7. i 8. aprila, početkom nemačkeinvazije na Jugoslaviju, bombarderi 66. bombarderske grupe uspešno su napali više neprijateljskih ciljeva. U severnoj Albaniji bombardovani su italijanski vojni aerodromi u okolini Skadra, kao i mostovi na Drimu i Bojani, u sklopu podrške ofanzivi jugoslovenske Treće armije. Takođe su napadnute i nemačke oklopne kolone u rejonu Krive Palanke, Stracina i u Kačaničkoj klisuri. Na bombarderu SM.79K, za vreme Aprilskog rata leteo je jedini komandant vazduhoplovne brigade koji je učestovao u ratnim dejstvima. U pitanju je komandant Četvrte vazduhoplovne bombarderske brigade, pukovnik Petar Vukčević, koji je predvodio 66. bombardersku grupu u napadima na neprijateljske ciljeve.
67. bombarderska grupa je zbog izdajstva bila onemogućena da dejstvuje protiv neprijateljskih ciljeva. Njeno ljudstvo je tokom Aprilskog rata pokušalo da preleti sa 5 aviona u SSSR, ali su samo 3 aviona stigla na svoj cilj.
81. samostalna bombarderska grupa, koja je bila stacionirana na aerodromu Oriješ kod Blagaja, bila je naoružana sa 14 bombardera SM.79K. Ova bombarderska grupa je po izvijanju rata bombardovala Zadar, Drač i komunikaciju Skadar-Podgorica. Posle ustaške pobune od 10. aprila1941. godine grupa se raspala.
Preostali bombarderi Sedmog bombarderskog puka i 81. samostalne bombarderske grupe su posle više preleta na druge aerodrome završili na aerodromu u Nikšiću odakle su učestovali u evakuaciji kralja Petra II Karađorđevića i drugih visokih državnih zvaničnika u Grčku. U jednom trenutku se na grčkom aerodromu Paramitja nalazilo čak 44 aviona JKRV, ali je većina uništena u nemačkom napadu. Među avionima koji nisu oštećeni u napadu nalazilo se 3-4 bombardera Savoja-Marketi koji su kasnije preleteli na Bliski istok gde su uključeni u sastav britanskog RAF.
Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije Nemci su na Mostarskom aerodromu zatekli jedan bombarder SM.79K u letnom stanju, koji je predat na upotrebu tek formiranom ratnom vazduhoplovstvu NDH.
Izvoz SM.79
SM.79 nalazio se u naoružanju ratnih vazduhoplovstava Brazila, Iraka, Kraljevine Jugoslavije, Rumunije i Španije. SM.79 u sastavu Rumunskog ratnog vazuhoplovstva učestvovali su u ratnim operacijama na Istočnom frontu od 1941. pa sve do 1944. godine što je neverovatan uspeh za avion koji je dizajniran početkom tridesetih godina 20. veka. Iako je u osnovi bio tromotorni bombarder pojedine verzije ovog aviona bile su proizvedene u dvomotornoj varijanti i tada su bile opremljene različitim tipovima motora od kojih je najčešće korišćen nemački motor Junkers Jumo 211 D, snage 1.220 KS. Bez obzira na broj motora ovaj avion je bio omiljen među letačima zbog svojih odličnih letnih karakteristika i sposobnosti da izdrži znatna oštećenja. O njegovoj izdržljivosti svedoči i podatak da je tokom Španskog građanskog rata samo 5 aviona oboreno u vazduhu dok su 4 uništena na zemlji. Posle kapitulacije Italije u septembru 1943. godine. SM.79 našao se u upotrebi u ratnim vazduhoplovstvima obe sukobljene strane. Koristili su ga ne samo italijanski fašisti, koji su se još uvek borili uz Nemce, već i novoformirano Italijansko ratno vazduhoplovstvo koje se borilo uz Zapadne saveznike.
Preostali primerci SM.79 su posle rata pretvoreni u putničke i transportne avione i u ovoj ulozi su se održali sve do 1952. god.
Varijante
Savoja-Marketi SM.79
Savoja-Marketi SM.79-I - prvi model u proizvodnji
Savoja-Marketi SM.79-II - torpedo-bombarder, tri Piaggo P.XI motora
Savoja-Marketi SM.79B - dvomotorna verzija za izvoz
Savoja-Marketi SM.79JR - verzija za Rumuniju, dva Junkers Jumo 211Da motora
Savoja-Marketi SM.79-III - unapređeni model torpedo-bombardera
Savoja-Marketi SM.79C - VIP transportna verzija
Savoja-Marketi SM.79K - verzija za Jugoslaviju
Savoja-Marketi SM.79T - dalekometna VIP transportna verzija
Literatura
Fighting Aircraft of World War II, Salamander Books, ISBN1-84065-092-3,
Chant, Christopher (1977). „Savoia_Marchetti SM 79” ((sh)). Drugi svjetski rat - Avioni. Zagreb: Alfa. str. 42-43.
