Veruje se da je prvobitni rimski kalendar bio lunarni kalendar, možda po ugledu na neki od grčkih kalendara. Rimska tradicija tvrdi da ga je izmislio Romul, osnivač Rima oko 753. pne. Najstarija poznata verzija kalendara je imala deset meseci i počinjala oko prolećne ravnodnevice; ali, meseci već nisu bili lunarni:
Martius (31 dan)
Aprilis (30)
Maius (31)
Iunius (30)
Quintilis (31)
Sextilis (30)
September (30)
October (31)
November (30)
December (30)
Kalendarska godina je trajala 304 dana, oko 61 dan zime nije bio obuhvaćen kalendarom.
Natpis koji sadrži rimski kalendar, iz perioda pre julijanske reforme. Obratite pažnju (uvećano) da sadrži mesece Quintilis i Sextilis, i omogućava umetanje interkalarnog meseca.
Prva reforma kalendara je pripisana Numi Pompiliju, drugom od sedam tradicionalnih kraljeva Rima. Kažu da je on, oko 713. pne., skratio 30-dnevne mesece na 29 dana i dodao januar (29 dana) i februar (28 dana) na kraj kalendara, čime je kalendarska godina produžena na 355 dana:
Martius (31 dan)
Aprilis (29)
Maius (31)
Iunius (29)
Quintilis (31)
Sextilis (29)
September (29)
October (31)
November (29)
December (29)
Ianuarius (29)
Februarius (28)
Meseci od kvintilisa (5. mesec) do decembra (10. mesec) su nazvani po njihovom položaju u ovom, originalnom, kalendaru, npr. September od septem, što znači "sedam", October od octo - "osam" itd. Izuzev kvintilisa i sekstilisa, koji su preimenovani u čast Julija Cezara odn. Augusta, ovi nazivi su zadržani, iako je septembar sada deveti mesec, oktobar deseti itd.
Kako bi godina ostala približno u skladu sa solarnom godinom povremeno je umetan prestupni mesec, tzv. Mensis Intercalaris, poznat i kao Mercedonius ili Mercedinus. On je imao 27 dana, a dodavan je februaru, koji je pri tom bio skraćivan na 23 ili 24 dana.[1] Tako bi nastala godina dužine 377 ili 378 dana. Odluka o umetanju ovog meseca je pripadala pontifex maximus-u, što se događalo približno svake druge godine.
Sistem usklađivanja godine preko interkalarnih meseci se prekidao najmanje dva puta. Prvi put to je bilo tokom i nakon Drugog punskog rata. To je dovelo do reforme po Lex Acilia-i iz 191. pne.. Detalji ove reforme su nejasni, ali izgleda da je ona tokom više od sto godina uspešno regulisala interkalaciju. Drugi prekid se dogodio sredinom prvog stoleća pne. Ovo je moglo imati veze sa sve haotičnijom i konfliktnijom prirodom rimske politike u to vreme. Položaj pontifeks maksimusa nije podrazumevao puno radno vreme; zauzimao ga je pripadnik rimske elite, koji je skoro neizbežno bio uključen u mahinacije rimske politike. Pošto je rimska kalendarska godina definisala trajanje mandata izabranog magistrata, pontifeks maksimus bi imao razloga da produži godinu u kojoj su on ili njegovi saveznici na vlasti, ili da ne produži godinu u kojoj položaje drže njegovi politički protivnici (nešto slično se dešavalo i u staroj Atini, vidi Atički kalendar).
Kalendar je prerađen dok je pontifeks maksimus bio Julije Cezar, čime je nastao Julijanski kalendar. Reforma je dovršena tokom vladavine njegovog naslednika Augusta Cezara.
Meseci
Rimljani su imali naročita imena za tri posebna dana u svakom mesecu. Ovaj sistem je izgleda prvobitno poticao od Mesečevih mena, a dani su verovatno javno objavljivani na osnovu opažanja izgleda Meseca. Nakon reformi Nume Pompilija, ti dani su bili fiksirani. Ovo su imenovani dani:
Kalendae (Kalende) — 1. dan meseca, od čega potiče reč "kalendar"; smatra se da je to prvobitno bio dan mladog Meseca (mladina, mlađak). Kamata na dug je prispevala na Kalende.
Nonae (None) — 5. ili 7. dan, zavisno od meseca, misli se da je to bio dan prve četvrtine Meseca.
Idūs (Ide) — 13. ili 15. dan; verovatno dan punog Meseca (uštap). Rimljani su ovo smatrali povoljnim danom. Reč ides na latinskom označava "razdelnicu" ili "polutku" meseca.
None su bile 7-og a Ide 15-og, u martu, maju, julu i oktobru (tj. 3., 5., 7., i 10. mesecu); u ostalim mesecima, uključujući Intercalaris, None su bile 5-og a Ide 13-og dana.
Ostali dani u mesecu obično nisu bili imenovani, već su bili identifikovani odbrojavanjem do imenovanih dana, na način prilično drugačiji od današnjeg. Rimljani nisu brojali dane retrospektivno, osvrćući se na prvi dan meseca (tj. 1., 2., 3., itd. od početka meseca). Oni su brojali unapred do imenovanih dana. Takođe, na žalost današnjih ljudi koji bi da utvrde datume/nadnevke u rimskim kalendarskim dokumentima, oni su brojali inkluzivno, računat je i dan u kome se nalazite i dan u kome je događaj, što znači da bi npr. 2. jul bio 4 dana pre 5. jula, a ne 3 dana pre. U Simvolu vere (Kredo) nalazimo tragove takvog brojanja kada se za Hrista kaže: "I koji je vaskrsao u treći dan, po Pismu" — raspet je u petak (1. dan) a vaskrsao u nedelju (3. dan); mi danas bi smo rekli "dva dana kasnije".
Sledeći primer izlaže kako su dani bili imenovani u predjulijanskom septembru, koji je imao samo 29 dana. Prikazan je rimski oblik nadnevka, prevod i kako bi smo danas rekli. Rimljani su koristili skraćenice/kratice: "a.d." = "ante diem" = "danâ pre", "prid." = "pridie" = "(jedan) dan pre", "Kal." = "Kalende" itd.
Kal. Sept. = Septembarske Kalende = 1. septembar
a.d. IV Non. Sept. = 4 dana pre septembarskih Nona = 2. septembar
a.d. III Non. Sept. = 3 dana pre septembarskih Nona = 3. septembar
prid. Non. Sept. = dan pre septembarskih Nona = 4. septembar
Non. Sept. = Septembarske None = 5. septembar
a.d. VIII Id. Sept. = 8 dana pre septembarskih Ida = 6. septembar
a.d. VII Id. Sept. = 7 dana pre septembarskih Ida = 7. septembar
i tako dalje do
a.d. III Id. Sept. = 3 dana pre septembarskih Ida = 11. septembar
prid. Id. Sept. = Dan pre septembarskih Ida = 12. septembar
Id. Sept. = Septembarske Ide = 13. septembar
a.d. XVII Kal. Oct. = 17 dana pre oktobarskih Kalendi = 14. septembar
a.d. XVI Kal. Oct. = 16 dana pre oktobarskih Kalendi = 15. septembar
i tako dalje do
a.d. III Kal. Oct. = 3 dana pre oktobarskih Kalendi = 28. septembar
prid. Kal. Oct. = dan pre oktobarskih Kalendi = 29. septembar
Kal. Oct. = Oktobarske Kalende = 1. oktobar
Možemo primetiti da zbog inkluzivnog brojanja i posedovanja posebnog imena za dan ispred imenovanog dana, u rimskom kalendaru je nemoguće reći "2 dana pre" imenovanog dana. Takođe, posle Ida se više ne pominje septembar već se odbrojava do oktobra.
Neki datumi su ponekad poznati po imenu festivala koji je padao na njega ili ubrzo posle. Takvi datumi su poznati za Feralije, Kvirinalije i Terminalije (mada još ne za Luperkalije). Svi ovi datumi su posle februarskih Ida, što sugeriše da su povezani sa razrešavanjem dvosmislenosti koja bi mogla nastati u prestupnim godinama: nadnevci oblika a.d. [broj dana] Kal. Mart. su bili nadnevci s konca februara u redovnim godinama, ali su u prestupnim bili mesec dana kasnije. Ipak, mnogo se debatuje o tome da li je postojalo fiksno pravilo za korišćenje ovakvih "festivalskih" datuma. Tako su za jedan datum s natpisa iz 94. pne. (a.d. X Terminalia) razni stručnjaci rekli da on ukazuje da je godina bila prestupna, da nije bila prestupna, ili da je mogla biti prestupna.
Kada je Julije Cezar dodao jedan dan septembru, dodao ga je na kraj meseca, kako ne bi remetio datume religijskih festivala u tom mesecu, ali je efekat bio da se uveća broj dana nakon Ida.:
a.d. XVIII Kal. Oct. = 18. dan pre oktobarskih kalendi = 14. septembar (umesto 17. dana pre o. k.)
Zbog toga je položaj svih sledećih datuma u septembru pomeren za jedan dan. Ovo je imalo neke neočekivane posledice, npr. car August je rođen 23. septembra 63. pne. U predjulijanskom kalendaru to je 8 dana pre oktobarskih kalendi (a.d. VIII Kal. Oct.), a u julijanskom 9 dana (a.d. IX Kal. Oct.). Zbog ove dvosmislenosti, njegov rođendan je ponekad slavljen na oba dana tj. 23. i 24. septembra.
Nundinalni ciklus
Rimska republika je, poput Etruraca, koristila "pijačnu nedelju" od osam dana, koji su u kalendaru označavani slovima od A do H. Pijačni (tržni) dan je održavan osmog dana (po našem računanju), odn. po rimskom inkluzivnom brojanju, devetog dana, pa je zato tržnica nazvana nundinae, a ciklus "nundinalni ciklus". Pošto broj dana u godini nije bio deljiv sa osam, slovo tržnog dana ("nundinalno slovo") se menjalo svake godine. Npr. ako je slovo pijačnih dana u jednoj godini (od, recimo, 355 dana) bilo A, onda će slovo u sledećoj godini biti F (što bi trebalo da znači da je u prethodnoj godini poslednji pijačni dan bio 353. [44×8 +1], a zatim 6. dan sledeće godine tj . F).
Nundinalni ciklus je činio osnovni ritam svakodnevnog rimskog života; na pijačni dan su ljudi sa sela dolazili u grad, a varošani su kupovali namirnice za sledećih 8 dana. Zbog ovoga je 287. pne. donet zakon (Lex Hortensia) kojim je zabranjeno održavanje sastanaka comitia-e (npr. da bi se održavali izbori) na pijačne dane, ali su dozvoljeni pravni poslovi. U kasnoj republici je nastalo sujeverje da je nesrećno početi godinu pijačnim danom (tj. da 1. Ianuarius bude pod slovom A), pa su pontifici, koji su regulisali kalendar, preduzimali korake da to izbegnu.
Pošto je u vreme Republike, nundinalni ciklus bio apsolutno fiksiran na 8 dana, informacija o datumima pijačnih dana je jedan od najznačajnijih alata koji imamo za utvrđivanje julijanskog ekvivalenta rimskog nadnevka u pred-julijanskom kalendaru. U ranom Carstvu, rimski pijačni dan je povremeno bio menjan. Detalji o ovome nisu jasni, ali jedno objašnjenje je da bi bio pomeran za jedan dan ako bi se poklapao sa festivalom Regifugium, koji se mogao događati svake druge julijanske prestupne godine. Kada bi se ovo dogodilo, pijačni dan bi bio pomeren na sledeći dan, koji bi bio bissekstilni (prestupni) dan.
Nundinalni ciklus je kasnije zamenjen modernim sedmodnevnim tjednom, koji je u Italiji ušao u upotrebu u ranom imperijalnom periodu, nakon ulaska julijanskog kalendara u upotrebu. Sistem nundinalnih slova je takođe adaptiran za sedmicu (dominikalno slovo). Sedmica i nundina su neko vreme koegzistirali, ali u vreme kada je Konstantin Veliki zvanično usvojio sedmicu 321., nundinalni ciklus se više nije koristio.
Karakter dana
Svaki dan Rimskog kalendara je bio povezan sa "karakterom", označenim u fastima. Najvažniji su bili:
Dies fasti, označeni sa F, kada su mogle biti održavane sudske parnice
Dies nefasti, označeni sa N, kada iste nisu mogle biti održavane i
Dies comitiales, označeni sa C, kada su bila dozvoljena zasedanja skupština (comitia), podložno drugim ograničenjima, npr. onim iz Lex Hortensia-e
Neki dani su imali drugačiji karakter, npr. EN (endotercissus ili možda endoitio exitio nefas), dan u kojima su parnice bile dozvoljene samo u pola dana i NP, državni praznici.
Godine
Fragment konzularnih fasta iz imperijalnog doba, Museo Epigrafico, Rim
Tokom Rimske republike, godine nisu brojane, već su bile imenovane po konzulima koji su bili na položajima početkom godine (videti spisak republikanskih rimskih konzula). Npr. 205. pne. je bila Godina konzulata Publija Kornelija Scipiona Afričkog i Publija Licinija Krasa. Spiskovi konzula su održavani u fastima.
Ipak, u kasnijoj Republici, istoričari i učenjaci su počeli da broje godine od osnivanja grada Rima. Različiti učenjaci su koristili različite datume za taj događaj. Danas se najčešće koristi onaj koji je izračunao Varon, 753. pne., ali drugi sistemi su se razlikovali i do nekoliko decenija. Datumi dati po ovom metodu su numerisani ab urbe condita ("posle osnivanja grada"), skraćeno AUC. Kada se čitaju stari dokumenti sa AUC datumima, mora se uzeti u obzir epoha koju je autor koristio, pre nego se datum prenese u julijansku godinu.
Prvi dan konzularnog mandata, efektivno i prvi dan godine, se menjao nekoliko puta tokom rimske istorije. Na 1. januar je došao 153. pne., izgleda u vezi sa ratom u Španiji koji je vođen protiv tamošnjih pobunjenih plemena. Pre toga, taj dan je bio 15. mart. Ranije promene su manje izvesne. Može se verovati da je većim delom trećeg stoleća pne. to bio 1. maj, do 222. pne. Livije pominje da su pre toga konzulati počinjali 1. jula, a postoje argumenti za druge datume u ranijim vremenima.
Konvertovanje pred-julijanskih datuma
To što koristimo iste nazive meseci kao i Rimljani nas ohrabruje da pretpostavimo da je rimski datum isto što i julijanski. Ali, ovo nije tačno. Čak i prvi julijanski datumi, pre stabilizovanja ciklusa prestupnih godina (bilo je zabuna oko toga šta znači da je "svaka četvrta" godina prestupna; zbog inkluzivnog brojanja je svaka treća bila duža za dan), nisu ono što izgledaju. Npr. dobro je poznato da je Julije Cezar ubijen na Martovske ide44. pne., što se obično podrazumeva kao 15. mart 44. pne. On je zaista ubijen 15. dana rimskog meseca Martius-a, ali to je verovatno ekvivalentno 14. martu 44. pne. po julijanskom kalendaru.
Pronalaženje tačnog julijanskog ekvivalenta pred-julijanskog nadnevka može biti vrlo teško. Pošto imamo u suštini kompletan spisak konzula, nije teško naći julijansku godinu koja generalno odgovara pred-julijanskoj godini. Ali, naši izvori vrlo retko govore koje su godine bile proste a koje prestupne i koliko je trajala prestupna godina. Ipak, poznato nam je da je pred-julijanski kalendar mogao prilično odstupati od julijanskog. Dva precizna astronomska sinhronizma (datirana pomračenja Sunca) koja su nam poznata preko istoričara Livija, pokazuju da su se dva kalendara 168. pne. razmimoilazila preko 2 meseca a 190. pne. četiri meseca.
Imamo više drugih naznaka koje nam pomažu da rekonstruišemo julijanski ekvivalent pred-julijanskog nadnevka. Prvo, znamo precizan julijanski datum za početak julijanskog kalendara (mada čak i tu ima nesigurnosti) i imamo detaljne izvore za prethodnih desetak godina, uglavnom u Ciceronovim pismima i govorima. Ako se ovo iskombinuje s onim što nam je poznato o funkcionisanju kalendara, naročito nundinalnom ciklusu, možemo precizno konvertovati rimske nadnevke posle 58. pne. u odnosu na početak julijanskog kalendara. Takođe, Livijeve istorije nam daju tačne rimske nadnevke dvaju pomenutih pomračenja a takođe imamo i nekoliko labavih sinhronizama sa datumima u drugim kalendarima koji nam pomažu da damo približna (ponekad i tačna) rešenja za period između. Pre 190. pne. se usklađenost između rimskih i julijanskih godina određuje na osnovu naznaka poput datuma žetvi pomenutih u izvorima.
Kombinovanjem ovih izvora podataka, u stanju smo da procenimo približne julijanske ekvivalente rimskih datuma unazad do početka Prvog punskog rata264. pne. Ipak, iako imamo dovoljno podataka za rekonstrukciju, broj godina pre 45. pne. za koje možemo sa sigurnošću konvertovati pred-julijanske rimske nadnevke u julijanske je vrlo mali, a takođe je moguće nekoliko rekonstrukcija pred-julijanskog kalendara.
Bickerman, E.J. Chronology of the Ancient World. (London: Thames & Hudson, 1969, rev. ed. 1980).
Brind'Amour, P. Le Calendrier romain: Recherches chronologiques (Ottawa, 1983)
Feeney, Denis C. Caesar's Calendar: Ancient Times and the Beginnings of History. Berkeley: University of California Press, 2007 (hardcover, ISBN0-520-25119-9).
Michels, A.K. The Calendar of the Roman Republic (Princeton, 1967).
Richards, E.G. Mapping Time. Oxford: Oxford University Press. ISBN0-19-850413-6.
