Prokletije (Trojanske planine, kako su se zvale do 1907 godine, kada im je Jovan Cvijić promenio ime) su planinski venac u istočnoj Crnoj Gori, Kosovu i severnoj Albaniji.[1] Prokletije su visok planinski venac na jugoistočnom rubu Dinarskog planinskog sistema. Gorostasni masiv ukupne dužine od 417 km pruža se na području Crne Gore i Srbije ali zahvata i manji deo Albanije. Zapravo, nesvakidašnji greben, bogat kristalnočistim planinskim rekama, jezerima i dolinama iznad kojih ponosno dominiraju surovi venci, čini prirodnu granicu između ovih država. Prostire se od Skadarskog jezera na zapadu, Komova i Mokre planine na severu, Metohijske doline na istoku i 'reke' Drim na jugu.
Najviši vrh Prokletija Jezerski vrh 2694 m je istovremeno i najviši vrh Dinarskih planina. Drugi po redu je Đeravica na Kosovu sa 2656 m. Đeravica je ujedno i najviši vrh Srbije, odnosno Kosova. Najveći deo planine sa severne strane je prirodni park koji zauzima oko 1700 km².
Geografski položaj i naziv
Granica Kosovske oblasti Prokletija počinje na Mokroj Gori i Suvoj planini na severoistoku, nastavljajući u blagom luku duž linije Istok – Peć – Dečani – Junik do reke Ribnik na jugoistoku. Zapadna granica je kosovska granica sa Crnom Gorom i Albanijom. Oblast obuhvata oko 40 odvojenih planina koje zajedno grade jedan od najvećih Dinarskih masiva. U poređenju sa drugim delovima Dinarskih planina, geološki supstrat na Prokletijama je složeniji. Prisutni su krečnjaci i dolomiti, dijabaz-rožna formacija, bankoviti i masivni krečnjaci, argilošisti, peščari i konglomerati.
Prokletije su u prošlosti različito nazivane: „Beriseldi“, „Severnoalbanski Alpi“, „Alpi na jugu Evrope“, „Crnogorski Alpi“ i dr.[2] Današnji naziv u množini - Prokletije, jer označava veći broj planinskih venaca, prvi je uveo čuveni geograf Jovan Cvijić. Istražujući ovu planinsku grupu, on je primetio da ovdašnje srpsko stanovništvo naziva Bogićevicu, Greben, Bjelič, Karanfile i Trojan zajedničkim imenom Prokletije, što znači proklete planine. Ovaj naziv Cvijić je u svojim radovima proširio na čitav planinski venac počev od Skadarskog jezera pa sve do Ibra i Metohije. Naziv je danas prihvaćen u opštoj terminologiji i toponimiji. Albansko stanovništvo Prokletije naziva (alb. Bjeshkët e Nemuna) što u prevodu znači „proklete“ ili „zabranjene“. Tako su te teško pristupačne, ali u isto vreme i veoma izazovne planine u narodu poznate. Naziv Prokletije ima dvostruko etimološko značenje. Ono simbolizuje, ne samo prirodne odlike ovog prostora (krševitost, divljinu, neprohodnost), već i nekadašnje društveno-istorijske prilike koje su bile prisutne na ovom prostoru (lična nesigurnost, anarhija, razne opasnosti i dr.). U srednjem veku zvali su ih Prudi. Kao da ih je priroda namerno stolećima krila od očiju sveta, u pokušaju da sačuva ono što ovde traje od iskona. Ali, divlja lepota često je najinteresantnija za osvajanje, pa su tako oni najuporniji uspeli da osete njene draži. I da ostanu zadivljeni pred čudesnim predelima, iako njihovo ime nosi pomalo zastrašujuć prizvuk.
Prokletije su planinski sistem sa najvećim brojem glečera koji su svuda ostavili svoje oštre tragove. . .
Naziv ovog jedinstvenog i neistraženog planinskog područja opisje i težak život ljudi koji žive podno Prokletija, ali potvrđuje i njihove odlike – izrazito strme krečnjacke litice koje ga čine najmanje dostupnim predelom Balkana. Uska lednička dolina Grbaja predstavlja centar alpinizma, zahvaljujući masivu Karanfila u kojem je, na rastojanju od samo četiri kilometra, raspoređeno preko deset oštrih i nazubljenih vrhova, viših od 2.000 metara. Prava su poslastica za planinare, a imaju i odgovarajuća imena – Gvozdeni vrh, Očnjak, Koplje... Oblici koji se nalaze na Prokletijama su veoma specifični, pa se ovde može pronaći mnogo pećina, ponora i jama, kao i stena zanimljivih geolozima. Najmlađi nacionalni park u Crnoj Gori ima i dva rezervata prirode – botaničku baštu Volušnica i Hridsko jezero, koje takođe treba da posetite ako ste već imali smelosti da se nađete u nedrima „prokletih planina“.
Reljef
Jedan od vrhova Košare
U geografskoj literaturi preovlađuju mišljenja da su Prokletije završne planine dinarskog planinskog sistema. Istina, Prokletije imaju niz zajedničkih karakteristika sa planinama ovog sistema. Međutim, među geolozima i geografima postoje i mišljenja da su Prokletije samostalan planinski sistem. Jovan Cvijić je među prvima ukazao na geografsku individualnost prokletijske planinske grupe. Osnovni kriterijumi za izdvajanje Prokletija u samostalan geološki i geomorfološki planinski kompleks svakako su facijalno-stratigrafski karakter i pravac pružanja glavnog grebena.[3]
Po prvom kriterijumu Prokletije predstavljaju prelaznu planinsku grupu između Dinaride i Helenide. Skretanje Prokletija iz dinarske direktrise (linija vodilja) u SI pravac pružanja po Cvijiću predstavlja najveću geomorfološku pojavu na Balkanskom poluostrvu. Pretpostavlja se da je ovo skretanje izvršeno za vreme nabiranja Dinarida, tačnije u savskoj fazi alpskeorogeneze, pri čemu je došlo do sučeljavanja bora dinarskih i šarskih planina. Osnovni oblici reljefa Prokletija (kotline i planine) rezultat su dejstva tektonskih pokreta. Kasniji egzogeni procesi, pojačani velikom energijom reljefa i neotektonskom aktivnošću jako su raščlanili i modifikovali reljef Prokletija, tj. tektonske i preglacijalne fluvijalne i kraške oblike reljefa. Otuda su u reljefu prokletijske planinske grupe sintetizovani gotovo svi procesi delovanja endogenih i egzogenih sila u toku duge i burne geološke prošlosti. Kao posledica tih procesa javljaju se različiti oblici reljefa: tektonski, vulkanski, glacijalni, fluvijalni, kraški, denudacioni, nivacioni i drugi. Po Cvijiću, pleistocena glacijacije Prokletija bila je intenzivnija od današnje u Alpima. Otuda, osnovni pečat fizionomiji Prokletija daju fosilni oblici glacijalne erozije i akumulacije. Ni u jednoj oblasti Balkanskog poluostrva lednici nisu ostavili tako duboke i markantne tragove svog postojanja, kao na Prokletijama. Pored dva najviša vrha Crne Gore - Zli Kolac (2.528 m) i Rosni vrh (2.524 m), na Prokletijama se nalazi i najviši vrh Srbije, Đeravica (2.656 m). To je drugi vrh po visini u celokupnim Prokletijama, posle Jezerskog vrha u Albaniji (2.694 m).[4]
Osim normalnog (planine, kotline, rečne doline, terase i dr.) na Prokletijama se često javljaju specifični oblici reljefa sa izraženim kuriozitetnim i estetsko-dekorativnim svojstvima. Oni su rezultat intenzivnog dejstva selektivne erozije usled različite otpornosti geološke podloge sastavljene odrazličitih stena: paleozojski škriljci, mezozojski krečnjaci, vulkanske stene, kvartarni sedimenti i dr. Pri tome su mekše stene jače, a tvrđe slabije erodirane. Otuda se Prokletije odlikuju izrazitom morfoskulpturom. Specifični oblici reljefa predstavljeni su dubokim i vertikalno usečenim valovima i cirkovima, vertikalnim ili inverzno nagnutim odsecima, “testerastim” grebenima, zupčastim vrhovima, ostenjacima, prozocima u stenama, krečnjačkim prečagama u valovima i kanjonskim usecima u prečagama, džinovskim morenskim blokovima, ogromnim točilima i siparima, interesantnim profilima slojeva, pećinama, jamama i ponorima.[5] Najveća koncentracija ovih oblika je u Karanfilsko-bjeličkom kompleksu kod Gusinja. Između cirkova (Veliki kotao, Krošnja, Ljubokuće i dr.) iz bočnih povijaraca koji se odvajaju od glavnog grebena Karanfila izdižu se oštri vrhovi u vidu visokih tornjeva sa simboličnim nazivima Koplje, Gvozdeni vrh, Očnjak i dr. Relativna visina Koplja je oko 600 m, a apsolutna 2.200 m n.v. Očnjak je visok 2.136 m, a najviši, Srednji vrh Karanfila ima 2.430 m. Ovi vrhovi predstavljaju veliki izazov za planinare i alpiniste. Na Koplje je ispenjan jedan od možda najtežih alpinističkih smjerova na ovom području, zove se „Prvo Koplje“. Prvi so ga popeli Žarko Gostović (1950-2019) iz Skoplja i Ante Bedalov (1952-1974) iz Kaštel Kambelovca, od 15. do 18. Juna 1972 godine. Prvenstveni uspon je trajao ukupno tri i pol dana.[6] U prevoju koji povezuje Očnjak sa glavnim grebenom Karanfila nalazi se džinovski prozorac „Šuplja vrata“.
Hidrografija
Plavsko jezero u podnožju Prokletija
Na Prokletijama se javlja i specifična hidrografija, vezana uglavnom za krečnjačke terene. Nju čine ne samo kraška vrela, nego i delovi rečnih tokova kroz klisure i kanjone sa vodopadima i džinovskim loncima, ponori i kraški izvori. U kanjonu Grlje istoimena reka pravi pet vodopada na dužini od 500 m, tj. prosečno na svakih 100 m po jedan vodopad. Prvi vodopad na ulazu u kanjon, koji pravi reka Skakavica, visok je 15 m, dok najviši, poslednji vodopad dostiže visinu od oko 25 m. Plavsko jezero je najveći limnološki objekat ledničkog porekla.
Klima
Podneblje Prokletija je vrlo složeno i raznoliko, a po izvesnim osobinama i specifično. Klima se na relativno malom prostoru menja kako po vertikali tako i po horizontali. Ciklonska aktivnost naročito je zapažena u proleće i u poznu jesen i evidentirani su uticaji atlantskog i sredozemnog ciklona. U sklopu šireg prostora Prokletija izdvajaju se tri klimatska rejona: umereno-kontinentalni (500-800 m); subplaninski (800-1200 m) i planinski (iznad 2000 m). Srednja godišnja temperatura na Prokletijama (Balijine Rupe), na 2120 m, 2,8 stepeni C.[7] Leto je umereno toplo, a zima umereno hladna. Jesen je toplija od proleća. Inače, na Prokletijama proleće relativno kratko traje. Temperaturni ekstremi nisu jako izraženi na Prokletijama. U oblasti umerenog klimata kao optimani uslovi za život i boravak čoveka, obično se smatraju: retivna vlažnost vazduha 60% i temperatura 22 stepena. Zbog velikog kolebanja temperature vazduha između kotlina i najviših delova planina nastaju lokalni vetrovi - danik i noćnik. Vetrovi severac ili mećava, mahom su hladni i suvi i donose snežne padavine.Leti ovi vetrovi donose vedro, sunčano i stablno vreme. Vetrovi iz južnog, jugozapadnog i jugoistočnog pravca donose ovamo relativno tople i vlažne vazdušne mase iz kojih se zimi izlučuju obilne snežne padavine, a leti donose kišu.
Biljni i životinjski svet
Iako su vrhovi najčešće kameniti doline su izrazito zelene
Prokletije su uvek privlačile pažnju botaničara i drugih naučnika kao vrlo interesantan i neiscrpan prostor istraživanja. Na Prokletijama se ukrštaju tri osnovne fitogeografske regije severne hemisfere: Alpsko-visokonordijska, Eurosibirsko-boreo-američka i Mediteranska. Od podnožja do vrha izdvajaju se dva šumska i jedan travni sprat.[8]
Listopadni šumski sprat počinje termofilnim brdskim područjem hrastovih šuma. Tu dominiraju šumske zajednice cera i sladuna. Iznad ovog nastaje mezofilno područje šuma hrasta kitnjaka u kojem se osim hrasta javljaju crni grab i crni jasen. Gornji deo listopadnog sprata čini područje bukovih šuma. Pojas četinarskih šuma u nižem delu čine jela i smrča, a u višem molika i munika. Šumski sprat se završava borom krivuljem, koji mestimično raste na visinama od preko 2000 m. Šume Prokletija predstavljaju značajan termoregulator, jer ublažavaju temperaturne ekstreme vazduha. Leti su izvor svežeg vazduha, a zimi ublažavaju niske temperature. Flora Prokletija u osnovi ima srednjoevropski karakter, ali je značajno prisustvo egzotičnih biljnih vrsta. Po raznovrsnosti flore Prokletije (sl.se mogu uporediti sa floristički najpoznatijim planinama Balkanskog poluostrva, kao što su Rila i Pirin u Bugarskoj. Retke biljne vrste molika, munika, forzicija, vulfenija, runolist i druge, su zastićene zakonom. Na Prokletijama, Komovima i Bjelasici zastupljeno je nekoliko stotina lekovitih biljnih vrsta, od kojih se kao značajnije ističu 160 vrsta. Među njima veliki broj je lekovit ili jestiv. Oko 60 biljnih vrsta ovdašnje stanovništvo vekovima koristi za domaću upotrebu, tj. za lečenje raznih bolesti, za spravljanje čajeva, melema, ulja, sokova. Najčešće upotrebljavane vrste su: lincura, kamilica, glogov cvet, hajdučka trava, čemerika, nana, lipov čaj, pelin, mrazovac, zova, jaglika i ljubičica, a od poljskih i šumskuh plodova borovnica.
Prokletije obiluju bogatom i raznovrsnom faunom sisara, ptica, riba, vodozemaca i insekata. Najzančajnije vrste divljači koje naseljavaju visokoplaninsku zonu Prokletija su: divokoza, srneća divljač, mrki medved i divlja svinja, a od ptica veliki tetreb, jarebica kamenjarka, lještarka i sivi orao. Od tzv. niske divljači zastupljene su sledeće vrste: zec, lisica, vidra, kuna, jazavac, tvor, veverica i dr. Po raznovrsnosti pernate i dlakave divljači Prokletije spadaju među najbogatije planinske masive u Evropi.
U sklopu planinskog kompleksa Prokletija izdvajaju se tri ribolovna područja:
Pećka patrijaršija se nalazi u podnožju Prokletija
Ovde su se doseljavale i smenjivale razne civilizacije (grčka, rimska, ilirska i slovenska), koje su ostavile tragove svoga postojanja. Uz to, ovaj prostor je u prošlosti bio poprište burnih i dinamičnih istorijskih događaja, koji su se odrazili na karakter ovdašnjeg kulturno-istorijskog nasleđa. Tragovi materijalne kulture, odnosno kulturno-istorijske vrednosti, na ovom prostoru datiraju iz različitih perioda: praistorijskog, rimskog (antičkog), perioda srpske srednjovekovne države, perioda turske okupacije, perioda između Prvog i Drugog svetskog rata i perioda posle Drugog svetskog rata.
Da je šira oblast Prokletija bila naseljena još u praistorijsko doba, svedoče pronađeni ostaci iz tog perioda. Do sada su otkriveni ostaci iz mezolita (Trebački krš i dr.). Prvo značajnije nalazište Kremštice u selu Petnjiku kod Berana, gde su pronađeni ostaci neolitskog naselja sa temeljima kuća i brojnim fragmentima keramike. Drugo je Beran krš takođe kod Berana gde su otkriveni ostaci kuća, oruđa, igle, šila, noževi i dr. Najznačajniji ostaci iz rimskog perioda otkriveni su u selu Lušcu kod Berana, na obali Plavskog jezera i u Pećkoj banji. Na prisustvo Rimljana u ovom kraju ukazuju i neka groblja, za koja se smatra da su „latinska“. Doba srednjovekovne srpske države ostavilo je najznačajnije tragove materijalne i duhovne kulture. Među njima najveću vrednost imaju manastiri Visoki Dečani i Pećka patrijaršija.
U metohijskim selima Dečani, Junik, Streoc i drugim, u kojima pretežno žive Albanci, karakteristične su stare balkanske kuće, tzv.metohijske kule. Među brojnim kućama stare gradske arhitekture, posebnu pažnju privlače: Tahir begov i Jašar pašin konak (kula) i kuća Protića u Peći, stara kuća brvnara u selu Loćane kod Dečana (smatra se najstarijom kućom te vrste na Kosmetu).
Prokletije, prostor na kome vekovima žive Srbi, Crnogorci, Albanci, Muslimani, Romi i dr., predstavlja specifičan ambijent u pogledu etnoloških elemenata, tj. bogat etnički mozaik i pravu riznicu narodnog blaga, gde se prepliću raznovrsni etnosocijalni motivi (preko 20 vrsta narodnih nošnji, bogatstvo folklorne muzike i folklornih igara, razni običaji i tradicionalno razvijena domaća i zanatska radinost).
_sa_Karanfila_(2480).jpg)
.jpg)
