Profesionalne bolesti su karakteristični poremećaji fizičkog, mentalnog ili socijalnog ponašanja koji nastaju kao rezultat dugotrajnog bavljenja nekom profesijom. Izazvane su fizičkim hemijskim i biološkim agensima koji su prisutni stalno ili povremeno u određenim profesionalnim grupama radnika koji su izloženi fizičkim, hemijskim i biološkim izvorima u toku rada.[1] Pravovremena prevencija profesionalnih bolesti značajan je deo brige društva o „ljudskim resursima” i element zdravstvene i socijalne politike Svetske zdravstvene organizacije ali i svake zemlje u svetu pojedinačno, s obzirom na teške i trajne posledice (povrede na radu, privremeno ili trajno umanjenje i gubitak radne sposobnosti i drugo).[2]
Kriterijumi za utvrđivanje profesionalne bolesti
Osnovni uslov da se jedna bolest u zakonskom smislu smatra profesionalnom jeste postojanje uzročno-posledičnog odnosa između obavljanja poslova i nastanka bolesti, kao i da se ona na osnovu niže navedenih kriterijuma može svrstati na zakonom regulisanu Listu profesionalnih bolesti.[3][4]
Kriterijumi za utvrđivanje uzročnosti profesionalnih bolesti
Ovi kriterijumi zsnivaju se na sledećim postavkama:
- Postojanju statistički značajne povezanosti između izlaganja dejstvu štetnom agensu i oštećenja zdravlja
- Postojanju povezanosti između intenziteta izloženosti i obima poremećaja zdravlja
- Višim koncentracijama agenasa ili njihovih metabolita kod izloženih radnika
- Mogustima da se slični poremećaji mogu dokazati i u eksperimentu na životinjama.
Kriterijumi za utvrđivanje morfoloških i funkcionalnih promena
- Sigurni kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da je pojava jedne morfološke promene na jednom organu ili sistemu dovoljna za utvrđivanje profesionalne bolesti.
- Verovatni kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da je neko stanje ili poremećaj verovatno posledica uticaja profesionalnog štetnog faktora, ali je za utvrđivanje profesionalne bolesti potrebna i morfološka ili funkcionalna promena na bar još jednom organu ili sistemu.
- Mogući kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da s radi o profesionalnim bolestima za čije su utvrđivanje neophodne promene na najmanje tri organa ili sistema.
Kriterijumi za utvrđivanje trajanja bolesti i vremena izlaganja
- Dužina izloženosti noksi može uticati na veličinu poremećaja zdravstvenog stanja pa je minimalna dužina ekspozicije kod nekih
bolesti definisana u Listi profesionalnih bolesti.
- Vremensko trajanje poremećaja zdravlja koje je kod nekih profesionalnih bolesti definisano u Lista najčešćih profesionalnih bolesti ali samo u slučaju kada se poremećaj može popraviti bez ikakvih posledica.
Bolesti u vezi sa radom
Bolesti koje su u vezi sa radom uzrokovane su noksama koje se sreću i u opštoj životnoj sredini, pa se nastanak ovih bolesti ne može neposredno vezati za obavljanje poslova. One su multikauzalne geneze i nisu specifične za određenu profesiju, ali je njihova učestalost u određenim profesijama znatno veća pa se smatra da su profesionalne štetnosti i radni uslovi kofaktori u njihovom nastanku i favorizujući faktori u njihovom toku, komplikacijama i ishodu. U bolesti u vezi sa radom spadaju:
- Hronična nespecifična oboljenja organa za disanje (bronhitis, emfizem, astma)
- Bolesti kardiovaskularnog sistema (hipertenzija, ishemijska bolest srca i UV-bolest)
- Bihevioralni poremećaji (anksioznost, sindrom sagorevanja, tehnostres, mentalne bolesti)
- Bolesti lokomotornog sistema (lumbalni sindrom, bolni sindrom vrata i gonjih ekstremiteta, osteoartroza)
Profesionalne štetnosti
Profesionalne štetnosti su svi štetni činioci kojim je radnik izložen u toku procesa rada, a koji mogu uticati na oštećenje njegovog zdravlja. Profesionalna oštećenja zdravlja nastaju kada se nokse ili štetni agensi pojavljuju u takvom obliku, količini ili intenzitetu da deluju dovoljno dugo i na način preko koga mogu uspostaviti potreban dodir sa organizmom i u njemu izazvati prolazno ili trajno oštećenje organizma.
Vrste noksi ili agenasa koje mogu izazvati profesionalnu bolest i koje se javljaju pri radu mogu biti:
- Fizičke prirode - emperatura, vlažnost, strujanje vazduha, pritisak, zračenje, buka, vibracije i dr.
- Hemijske prirode - prašine, metali, organski rastvarači, gasovi, pesticidi, plastične mase.
- Biološke prirode - virusi, bakterije, paraziti, gljivice i dr.
Fizičke nokse
Svojim dejstvom u radnoj sredini fizički agensi mogu negaivno delovati na organizam radnika, dovesti do povreda na radu i pojave profesionalnih i drugih oboljenja vezanih za rad.
U nokse ili agense fizičke prirode čije prisustvo u radnoj sredini može štetno delovati na radnike spadaju:
- Klima i mikroklima,
- Povećan i snižen barometerski pritisak,
- Osvetljenost,
- Zvuk, infrazvuk, ultrazvuk,
- Vibracije,
- Nejonizujuće i jonizujuće zračenje,
- Aerozagađenje (Hemijski neaktivna prašina),
- Mehanička sila,
- Električna struja.
Bolesti prouzrokovane dejstvom fizičkih noksi
| Profesionalna bolest |
Poslovi i radna mesta na kojima se bolest javlja |
Uslovi za priznavanje bolesti kao profesionalne
|
| Bolest izazvana jonizujućim zračenjem |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija otvorenim i zatvorenim izvorima jonizujućeg zračenja
(dokaz o trajnanju ekspozicije najmanje 5 godina i intenzitetu ekspozicije - ličnom biodozimetrijom ili merenjem radioaktivnosti urina) |
Klinička slika sa morfološkim i funkcionalnim promenama u krvi i krvotvorne organima ili koži
(Ulcerozni radiodermatitis) ili očnog sočiva (katarakta) ili hipotireoze izazvane radioaktivnim jodom
|
| Bolest izazvana nejonizujuće zračenjem |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija nejonizujuće zračenju
(dokaz o intenzitetu i trajnanju ekspozicije) |
Morfološke i funkcionalne promene na organu vida (katarakta)
|
| Bolest izazvana povišenim ili sniženim atmosferskim pritiskom |
Poslovi i radna mesta kesonaca, ronilaca i letačkog osoblja
(dokaz o ponovljenim naglim dekonpresijama) |
Ponovljene vazdušne embolije i ispadi funkcije CNS ili miokarda ili pluća ili koštanog sistema
|
| Bolest izazvana bukom |
Poslovi i radna mesta na kojima se dolazi u kontakt sa bukom preko dozvoljenog nivoa
(dokaz o intenzitetu i trajnanju ekspozicije) |
Obostrano perceptivno oštećenje sluha preko 30 % po Fovler-Sabinu. Dokaz o progresiji oštećenja sluha tokom rada u buci.
|
| Bolest izazvana vibracijama |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija vibracijama
(dokaz o trajanju ekspozicije najmanje 5 godina) |
Klinička slika sa morfološkim ili funkcionalnim promenama na vaskularnom i neuromuskularnom ili koštanom sistemu
|
| Hronični burzitis zglobova nastao usled prenaprezanja i dugotrajnog pritiska |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na berze
(najmanje pet godina) |
Klinička slika hroničnog zapaljenja lakatne ili ramene
ili prepatelarne berze sa umanjenjem funkcije zahvaćenog zgloba
|
| Sindrom karpalnog tunela |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na šaku i podlakticu |
Klinička slika sa morfološkim znacima hronične kompresije i funkcionalnim ispadima
|
| Paraliza nerava usled prenaprezanja i dugotrajnog pritiska |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na periferni nerv |
Klinička slika paralize perifernog nerva
|
| Oštećenje meniskusa kolena usled dugog opterećenja u nefiziološka položaju |
Poslovi i radna mesta na kojima postoji opterećenje kolena u nefiziološka položaju
(dokaz o trajanju optrećenje kolena - najmanje pet godina, sa dnevnim opterećenjem od najmanje 1/3 radnog vremena) |
Klinička slika sa morfološkim lezijama meniskusa i funkcionalnim promenama kolenog zgloba.
|
Hemijske nokse
Gotovo da nema privredne grane u kojoj se atokom rada čovek ne sreće sa više hemijskih faktora koji pod određenimuslovima mogu biti štetni po zdravlje. Dejstvo hemiskih materija na organizam zaposlenih najčešće se sreće u hemijskoj industriji, rudarstvu, mašinogradnji, naftnoj industriji, gumarstvu i drugim granama.
Hemijske materije sa kojima radnik dolazi u kontakt tokom rada, ako nakon unesa u organizam u malim količinama izazivaju hemijske i fizičkohemijske reakcije sa tkivom nazivaju se otrovima. Pojam otrovnosti je relativan jer praktično sve hemijske materije u određenim uslovima i okolnostima mogu biti otrovne.
U proizvodnom procesu otrovnost mogu pokazivati sirovine, međuprodukti, gotovi proizvodi i otpadne materije. Zbog toga je za ispitivanje prisustva hemijskih supstanci u radnoj sredini neophodno poznavanje celokupnog tehnološkog procesa.
Hemijski agensi koji štetno deluju na telo radnika mogu biti u čvrstom, tečnom i gasovitom stanju a prema poreklu mogu biti organske i neorganske prirode.
Biološki agensi
Agensi biološke prirode su: virusi, bakterije ,gljive, protozoe, helminti, artropodi i dr, čije prisustvo u radnoj sredini može nedgativno delovati delovati na zdravlje radnika. Ovi patogeni ili mikroorganizmi i njihovi fragmenti mogu izazvati profesionalna oboljenja direktno pvezana sa radom.
U profesionalna oboljenja se računaju i alergijski dermatitisi, bronhijalna astma, silikoza pluća, tuberkuloza pluća kod zdravstvenih radnika koji rade na odeljenjima gde se leče oboleli od TBC kao i AIDS i virusni hepatitis.
U odnosu na domaćina, biološki agensi mogu biti:
- Patogeni agensi - mogu dovesti do infekcije i oboljenja.
- Oportunistički agensi - mogu izazvati infekciju i oboljenje samo kada je smanjena otpornost domaćina.
- Apatogeni agensi - iazivaju samo kolonizaciju koja ne šteti domaćinu.
Postoji nekoliko načina nastanka profesionalnih oboljenja izazvanih biološkim agensima:
- Kontakt sa bolesnim životinjama,njihovim leševima ili inficiranim produktima životinjskog ili biljnog porekla (zoonoze kod poljoprivrednih radnika,posebno kod stočara i veterinarskih stručnjaka,radnici u fabrikama za preradu stočnih proizvoda i sirovina,ljubitelji raznih vrsta životinja i ptica i dr.).
- Kontakt sa bolesnicima od infektivnih bolesti ili inficiranim materijalom: tuberkuloza, infektivni hepatitis, sida (kod medicinskih radnika)
- Rad u uslovima koji dovode do kontakta sa inficiranim zemljištem, kod radnika koji rade na ili u kanalizacionim mrežama, rudara, mesara itd.
Priznate profesionalne bolesti izazvane biološkim agensom
Bolesti izazvane biološkim agensom koje se mogu priznati kao profesionalne su:.[5]
| Profesionalna bolest izazvana biološkim agenssom |
Poslovi i radna mesta na kojima se bolest javlja |
Uslovi za priznavanje bolesti kao profesionalne
|
| Tropske, importovane bolesti: visusne, bakteriske, parazitske |
Poslovi osoblja na službi u oblastima gde se tropske bolesti javljaju endemski ili epidemiski |
Klinička slika tropskih bolesti (dokaz o kontaktu sa biološkim agensom i prostornoj i vremenskoj povezanosti sa pojavom bolesti)
|
| Antropozoonoze |
Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren kontakt sa uzročnikom bolesti |
Klinička slika antropozoonoza (dolazak u kontakt sa biološkim agensom i prostornoj i vremenskoj povezanosti sa pojavom bolesti)
|
| Virusni hepatitis |
Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenterealni kontakt sa uzročnikom bolesti |
Klinička slika hepatitisa (dokaz o parenteralnoj infekciji sa biološkim agensom i vremenskoj i prostornoj povezanosti sa pojavom bolesti)
|
| Parenteralna infekcija virusom SIDE |
Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenteralni kontakt sa uzročnikom bolesti |
Klinička slika AIDS-a (dokaz o parenteralnoj infekciji sa biološkim agensom i vremenskoj i prostornoj povezanosti sa pojavom bolesti)
|
| Tuberkuloza |
Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenterealni kontakt sa TBC bacilom |
Klinička slika tuberkuloze prouzrokovane bacilom tuberkuloze rezistentnim na Antituberkulozni lekove.
|
Zakonska definicija profesionalne bolesti
Profesionalne bolesti obuhvataju određenebolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajemprocesa i uslova rada na poslovima odnosno radnimzadacima koje osiguranik obavlja. Iz date definicije pojma profesionalnih bolesti proizilazi:
- Da se radi o određenim bolestima
- Da su te bolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajem procesa i uslova rada
- Da se taj rad i uslovi rada odnose na radno mesto odnosno poslove koje je osiguranik obavljao.
- Da je to ono radno mesto odnosno oni poslovi po osnovu kojih je osiguranik osiguran.
Pravilnikom svake zemlje u svetu pojedinačno, utvrđen je broj profesionalnih polesti (npr u Srbiji zakonodavac navodei 56 bolesti) i nabrojani su poslovi pri čijem se obavljanju ove bolesti pojavljuju, kao i uslovi pod kojim se ove bolesti smatraju profesionalnim.
Zapostojanje profesionalne bolesti potrebno je da su ispunjeni svi uslovi predviđeni listom profesionalnih bolesti, ao osnovni je da se jedna bolest u zakonskom smislu smatra profesionalnom jeste postojanje uzročno-posledičnog odnosa između obavljanja, poslova i nastanka bolesti i da se ta bolest nalazi na listi profeseionalnih bolesti.
Profesionalne bolesti, radna mesta odnosno poslove na kojima se te bolesti pojavljuju i uslove pod kojima se smatraju profesionalnim u svakoj zemlji sveta u načelu utvrđuju zajednički ministarstvo nadležno za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja i ministarstvo zdravlja
Prijavu profesionalnih bolesti vrši zdravstvena ustanova koja je dijagnostikovala oboljenje.
Izvori
- ↑ Council Directive 2010/32/EU. Official Journal of the Europien Union 2010;L134:66-72.
- ↑ Pravilnik o prethodnim i periodičnim lekarskim pregledima zaposlenih na radnim mestima sa povećanim rizikom. “Sl.glasnik RS“br.120/2007
- ↑ Vidaković A,editor. Medicina rada I. Beograd:Udruženje za medicinu rada;1997.
- ↑ Vidaković A,editor. Medicina rada II. Beograd:Udruženje za medicinu rada;1997.
- ↑ Pravilnik o utvrđivanju profesionalnih bolesti.“Sl.glasnik RS“, br.105/2003.
Vanjske veze
