Prema Gligorovu, osnovno zapažanje Načertanija o srpsko-ruskim odnosima može se izraziti ovako: Rusija nikada neće služiti srpskim interesima, dok će uvek težiti da Srbija služi njenim interesima.[4]
Nastanak
Značajan uticaj na nastanak Načertanija imala je velika emigracija, politička elita Poljske, izbegla iz zemlje nakon neuspelog novembarskog ustanka protiv Ruske imperije1830. godine. Ova mnogobrojna i politički uticajna emigracija je, vođena istaknutim diplomatom, knezom Adamom Čartorijskim (1770—1861), formirala svoje centre u Londonu, a posebno Parizu (u čuvenom Hotelu „Lambert“), radi podsticanja anti-ruske i anti-austrijske delatnosti širom Evrope.[3] Čartorijski početkom 1840-ih šalje na Balkan i u Tursku nekoliko misija. Uputio je u Srbiju 1843. godine posebnog izaslanika, ČehaFrantišeka Zaha (1807—1892), sa planom koji je imao da predoči Iliji Garašaninu, istaknutoj ličnosti tadašnjeg ustavobraniteljskog režima.[3] Zahov plan je predviđao oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena, koji bi potom pomogli oslobođenje Poljske od austrijske i ruske vlasti.[2]
Plan poljske emigracije uobličen u Zahovom Planu za slovensku politiku Srbije sastojao se u tome da malu srpsku kneževinu pretvori u političko i vojno središte odakle bi krenule akcije za oslobađanje i ujedinjavanje Južnih Slovena — Srba, Hrvata i Bugara. Zazirući od mogućnosti deobe evropskog dela Turske između Rusije i Austrije, Zah se zalagao za stvaranje države Južnih Slovena, nezavisne spram obe pomenute sile. Za takav državotvorni poduhvat se uzdao u podršku zapadnih sila, pre svega Francuske i Engleske.[3] Zahov dokument je zamišljen kao "Plan stvaranja zajedničke države Južnih Slovena, oslobođenih iz ropstva Austrije i Turske, snagom srpske države".[5]
Garašanin je, na osnovu Zahovog Plana, tokom 1844. sačinio svoje Načertanije, „program spoljašne i nacionalne politike Srbije“, sa oko 90% jednostavno preuzetog teksta[2]. U nekim delovima prerađujući Zahov nacrt, Garašanin je zamislima o jugoslovenskoj državi, pretpostavio ujedinjenje „svih naroda srpskih“:[6]
Dviženije i talasanje među Slavenima počelo je već, i zaista će kroz stoleća trajati. Serbija dakle treba da ovo dviženje, a i rolu ili zadatak, koi će ona u tom dviženju za izvršenje imati, vrlo dobro pozna. Ako dakle Serbija dobro projesa šta je ona sad? u kakvom se položaju naodi? i kakvi nju narodi okružavaju? — to se mora uveriti o tome, da je ona još mala, da u ovom stanju zaostati nesme, i da ona samo u sojuzu sa ostalim južnim slavenima u svetu ovom budućnost i zadatak za izpunjenje imati može i ima. Iz ovog poznanja proističe kao osnovna čerta i temelj srpske politike, da ona mora biti južno slavenska.
– Zahov Plan
Dviženije i talasanje među Slavenima počelo je već i zaista nikad prestati neće. Srbija mora ovo dviženije a i rolu ili zadatak, koji će ona u tom dviženiju za izvršenje imati, vrlo dobro upoznati. Ako Srbija dobro projesapi šta je ona sad? u kakvom se položeniju nalazi? i kakvi nju narodi okružavaju? to se ona mora uveriti o tome, da je ona još tako mala, da u ovom stanju ostati ne sme, i da ona samo u sojuzu sa ostalim okružavajućim je narodima za postići svoju budućnost svoj zadatak imati mora. Iz ovog poznavanja proističe čerta i temelj srpske politike, da se na ne ograničava na sadašnje njene granice, no da teži sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okružavaju.
Ilija Garašanin je pravio nacrt o budućoj srpskoj državi koja bi najpre obuhvatala: Kneževinu Srbiju, Bosnu, Hercegovinu, Crnu Goru i Severnu Albaniju. Borba za prisajedinjenje ovih oblasti bila bi vođena postepenim otkidanjem otomanskih teritorija, u procesu nezaustavljivog propadanja carstva.[3]
Garašanin je sistematski izostavljao pridev „jugoslovenski“ koji se nalazio u Zahovom planu, menjajući ga sa „srpski“.[2] Takođe, Zahov zaključak da Srbija mora postati „jezgro buduće Južnoslovenskog carstva“ Garašanin menja sa „budućeg Srpskog carstva“. Međutim, za razliku od Garašanina, Zah je naglašavao da Srbija ne može biti uspešna dok ne uključi Hrvate i prizna ih kao jednake, što je Garašanin izostavio iz svog programa.[2] Garašanin je izbrisao čitavo Zahovo poglavlje o odnosu sa Hrvatima, koje naglašava da su oni „jedan i isti narod“ koji govori isti jezik pisan sa dva pisma.[2] Neki srpski istoričari smatraju da je Garašanin iz Načertanija izostavio Hrvate iz podozrenja na poljske namere da preko njih prošire uticaj Katoličke crkve na južnoslovenski svet.[3]
Iako tajni dokument, Garašaninovo Načertanije je bilo zvaničan program dve srpske vlade - kneza Aleksandra Karađorđevića i kneza Mihaila Obrenovića. František Zah postaje u Srbiji ministar vojske, a kasnije đeneral i načelnik srpskog generalštaba.[7] Utemeljujući novu spoljnu politiku, Srbija napušta isključivu orijentaciju prema Rusiji, velikoj sili koja je bila neposredno zainteresovana za Balkan.[8]
Garašanin je za vreme kneza Aleksandra Karađorđevića bio pristalica borbe za velikosrpsku državu. Kasnije, kao ministar spoljnih poslova kneza Mihaila (1860—1868), Garašanin je evoluirao prema jugoslovenskom rešenju, uspostavljajući veze sa jugoslovenskim pokretom u Hrvatskoj (biskupom Štrosmajerom) i bugarskim revolucionarnim organizacijama.[3] Knez Mihailo Obrenović je sa bugarskim emigrantima u Bukureštu14. januara1867. zaključio Bukureštanski ugovor o zajedničkoj državi Srba i Bugara.
Austrija je saznala, tajno pribavila i poverljivo arhivirala Garašaninovo Načertanije 1883. godine.[5]
Objavljivanje
Srpska javnost je upoznata sa postojanjem Načertanija kratkim tekstom Milana Milićevića u „Pomeniku“ znamenitih ljudi srpskoga naroda novijeg doba 1888. godine. Celovit tekst “Načertanija” prvi put je objavio istoričar Milenko Vukićević, u časopisu „Djelo“, 1906. godine, pod naslovom „Program spoljnje politike Ilije Garašanina na koncu 1844. godine“. O Zahovoj ulozi u pisanju Načertanija saznalo se tek kada je srpski istoričar Dragoslav Stranjaković (1901-1966) objavio dve stručne rasprave o tome, analizirajući tekstove Načertanija Františeka Zaha i Ilije Garašanina, prema rukopisima u Garašaninovoj zaostavštini.[5]
Savremena tumačenja
Danas se često tvrdi da je Garašaninovo Načertanije „program stvaranja Velike Srbije“.[5], odnosno idejna osnova velikosrpske politike u južnoslovenskim zemljama[9][10], pa čak i "sinonim za velikosrpski hegemonizam u odnosu na susjedne narode".[11] Neki smatraju da se prema zemljama iz svog okruženja, sve do današnjeg dana, svi srpski režimi prikriveno ili javno, drže ovog dokumenta.[5]
Savremeni nemački istoričar Holm Zundhausen smatra da je ostvarenje programa iz 1844. moralo, pre ili kasnije, da dovede do sukoba dva principa legitimisanja teritorijalnih zahteva: prava na samoopredeljenje naroda i tzv. „istorijskog prava“. Obnova Dušanovog carstva uključivala je pripajanje teritorija na kojima srpsko stanovništvo ne čini većinu i pa se pretenzije na njih nisu mogle pravdati pravom na samoopredeljenje. Srpski ideolozi su stoga uveli argument da su turska vladavina i demografske promene do kojih je došlo bile „nepravedne“, čime je trebalo pomiriti „istorijsko pravo“ i pravo na samoopredeljenje.[12]
↑Hehn, Paul N. “The Origins of Modern Pan-Serbism: The 1844 Načertanije of Ilija Garašanin, an Analysis and Translation.” East European Quarterly 9, no. 2 (1975): 153–71.
↑Jelavich, Charles. “Garašanin's Načertanije und das grosserbische Programm.” Südostforschungen 27 (1968): 153–71.
